Στάμος Παπαστάμου -Γεράσιμος Προδρομίτης -Τάσος Παππάς, Λαϊκισμός -Μια ατίθαση λέξη, Εκδόσεις Πεδίο, σελ. 152
Η Γερμανία δεν είναι αυτή που πληρώνει για την ΕΕ, αλλά αυτή που κερδίζει.
Ζίγκμαρ Γκάμπριελ
Θα ξεκινήσω τη σημερινή παρουσίαση με τρόπο ασυνήθιστο. Θα αναφερθώ, δηλαδή, πρώτα στο δεύτερο μέρος του βιβλίου και θα έρθω στη συνέχεια στο πρώτο. Ελπίζω ότι η έκθεση του υλικού θα δικαιώσει την επιλογή.
Στο δεύτερο, λοιπόν, μέρος, του βιβλίου παρουσιάζονται εμπειρικά στοιχεία από την έρευνα των Στάμου Παπαστάμου και Γεράσιμου Προδρομίτη, οι οποίοι επιχειρούν να διερευνήσουν το θέμα του λαϊκισμού με τα εργαλεία της κοινωνικής ψυχολογίας.
Οι έννοιες της επιρροής, των αναπαραστάσεων, του όχλου και του πλήθους αξιοποιούνται προκειμένου να καταδειχτεί με ποιόν τρόπο αποκτάει νόημα η αναφορά στο λαϊκισμό. Από πού αντλεί, δηλαδή, τη σημασία της. Πώς, επιπλέον, συνδέεται με ένα ειδικό ύφος, το οποίο για την κυρίαρχη πρόσληψη -και τη συναφή προπαγάνδα- είναι άθλια πληβειακό, εντελώς αποκρουστικό. Η διαμόρφωση, εξ αντιδιαστολής στο κομ ιλ φο πλαίσιο επιβολής των κυρίαρχων αναπαραστάσεων, μιας «χυδαίας» και αισθητικά (sic) κακομούτσουνης πολιτικής αφήγησης και του στυλ που της αντιστοιχεί δίνει στους «αντιλαϊκιστές» μιας αύρα ανωτερότητας -ή έτσι νομίζουν.
Με δεδομένο πως ο «λαϊκισμός» αποτελεί κατεξοχήν έννοια λάστιχο, που «πάει με όλα», για να θυμηθούμε την παλιά διαφήμιση, οι Παπαστάμου και Προδρομίτης, αποφεύγουν την προσπάθεια να διερευνήσουν το νοηματικό περιεχόμενό της και στρέφουν την προσοχή τους στο πώς η αμφισβήτηση του κατεστημένου (establishment) – λέξης που εγκαθιδρύθηκε κυρίαρχα από τη Νέα Αριστερά των δεκαετιών ’60 και ’70, κάθε άλλο παρά «λαϊκιστική», όπως αυτό κι αν οριστεί- επιχειρείται να απαξιωθεί, σε όλες της τις εκδοχές.
Οι συγγραφείς, επομένως, επιλέγουν να εγκαταλείψουν κάθε προσπάθεια ορισμού και, αντίθετα, ακριβώς, επιμένουν να διερευνήσουν τις χρήσεις της έννοιας -σε ό,τι αφορά την αντιμετώπιση των «αγανακτισμένων», π.χ. Η κύρια σκοπιμότητα, από μέρους των κυρίαρχων δεν είναι άλλη από τον στιγματισμό και την απόλυτη ενοχοποίηση της συλλογικής διεκδίκησης και της πολιτικής σύγκρουσης.
Το σημείο κλειδί, λοιπόν, δεν είναι το «τι θα πει λαϊκισμός», αλλά το πώς η χρήση του από το κατεστημένο επιχειρεί -και συχνά καταφέρνει- να βραχυκυκλώσει την παρέμβαση των «προοδευτικών» πολιτικών οργανισμών. Δεν είναι τυχαίο ότι οι τελευταίοι αποτάσσονται, με κάθε ευκαιρία, το λαϊκιστικό σατανά, όταν δεν ηγούνται στην προσπάθεια εξόντωσής του. Κανείς σχεδόν, άλλωστε, δεν δηλώνει λαϊκιστής.
Κανείς δεν θέλει να φέρει τη «σφραγίδα του θηρίου».
Μ’ αυτά και μ’ αυτά, η αμφισβήτηση του συστήματος καταλήγει να συνιστά παθολογικό χαρακτηριστικό. Σε άλλες εποχές, θα συνιστούσε λόγο εγκλεισμού -ας, μην δίνουμε ιδέες, όμως.
Την ηγεσία της επίθεσης ενάντια στον «λαϊκισμό» έχει, χωρίς αμφιβολία, ο «φιλελευθερισμός». Το «κέντρο», δηλαδή. Που πάει να πει, το ακραίο κέντρο, το πιο επιθετικό τμήμα του συστήματος. Η παραδοσιακή δεξιά, η συντηρητική πλευρά του κατεστημένου είναι λιγότερο λυσσασμένη.
Η αιτία αυτού του φαινομένου είναι το γεγονός πως ο «φιλελευθερισμός» πάντοτε θεωρούσε πως δεν υπάρχουν κοινότητες, δεν υπάρχει «λαός», μόνον άτομα υπάρχουν. Οποιοσδήποτε αμφισβητεί έμπρακτα τη φιλελεύθερη βουλγκάτα του κτητικού ατομικισμού είναι λαϊκιστής.
Αντίπαλος, λοιπόν, του «λαϊκισμού», αλλά και εισηγητής του βολικού αυτού όρου, δεν είναι άλλος από τον φιλελεύθερο ολοκληρωτισμό. Έχοντας κατασκευάσει ένα πολύ «βολικό τέρας» επιτίθεται σε ό,τι μπορεί να αμφισβητήσει την θατσερική δυστοπία του νέου -αλλά πιο παλιού κι από τις λάσπες- «φιλελευθερισμού».
Γιατί, όμως, κατεξοχήν, τα τελευταία χρόνια, έχουμε αυτήν την πληθωριστική χρήση της έννοιας;
Ο Προδρομίτης σε μια συνέντευξή του στην Εφημερίδα των Συντακτών (4 Ιανουαρίου 2023) θα εξηγήσει:
«Είναι εύλογο κατ’ αρχάς το ενδιαφέρον, δεδομένου ότι κατά τα τελευταία χρόνια στην παγκόσμια πολιτική σκηνή έχουμε γεγονότα που αφενός βγάζουν στις πλατείες τα «θορυβώδη» και όχι πάντα ειρηνόφιλα πολυάριθμα πλήθη και αφετέρου διαπιστώνουμε εκλογικές επιλογές οι οποίες ανασύρουν με δραματουργικό τρόπο μοτίβα σκέψης, συμπεριφοράς και πολιτικής διαμεσολάβησης, που καθιστούν την έννοια εκ νέου ενεργή και δημοφιλή. Δεν είναι η πρώτη φορά που συμβαίνει κάτι τέτοιο, στον χώρο της κοινωνικής ψυχολογίας τουλάχιστον. Η άνοδος της Ακροδεξιάς, π.χ., κατέστησε εκ νέου δημοφιλή την έννοια του «δεξιού αυταρχισμού» πριν από κάποια χρόνια. Το ίδιο συνέβη με τη «ριζοσπαστικοποίηση» λόγω των ισλαμιστικών επιθέσεων σε ευρωπαϊκό έδαφος. Από κει και πέρα, και ο ίδιος ο ακαδημαϊκός χώρος έχει τους αυτοματισμούς και τις πρακτικές του: ένα δημοφιλές θέμα μετατρέπεται σε κυρίαρχη τάση, γίνεται «του συρμού» ως υποσχόμενο ερευνητικά κονδύλια και ορατότητα».
Στην πραγματικότητα, οι εννοιολογικές μόδες της κυρίαρχης γλώσσας, άρα και σκέψης, έχουν ως υπόβαθρο, πάντοτε, τον φόβο των επικίνδυνων τάξεων, τον φόβο των μαζών, του «όχλου», καλύτερα. Σε αυτή τη γενικότερη διατύπωση, πρόκειται για πολύ παλιά ιστορία.
***
Κι έρχομαι τώρα, μέσα από την αναποδιά της έκθεσης, στο πρώτο μέρος του βιβλίου. Εδώ, ο Τάσος Παππάς επιχειρεί την πολιτική ανάλυση των χρήσεων της έννοιας του λαϊκισμού στο ελληνικό κοινωνικοπολιτικό συμφραζόμενο. Αξιοποιώντας τα διαθέσιμα θεωρητικά εργαλεία, επιμένει στην ιστορική, αλλά και στη συγχρονική ανάλυση. Αυτό του δίνει, άλλωστε, πέρα από την πρόθεση, τον πολιτικό του χαρακτήρα.
Ο Παππάς θα κάνει φύλλο και φτερό τις τρέχουσες χρήσεις της έννοιας ως βαρέος πυροβολικού της δεξιάς και του ακραίου κέντρου στη χώρα μας. Με κέντρο την διαχείριση της λαίλαπας των μνημονίων, που εγκαταστάθηκαν για πολλές δεκαετίες στο σβέρκο μας, με τρόπο, ωστόσο, μοναδικά ωφέλιμο για τους Έλληνες καπιταλιστές, μικρούς και μεγάλους, και την διαμόρφωση μιας πρωτοφανώς εκμεταλλευτικής εργοδοτικής δικτατορίας, ο στόχος ήταν ξεκάθαρος: η αγορά είναι «ο ορθολογισμός αυτοπροσώπως», οποιαδήποτε διεκδίκηση την περιορίζει είναι καθαρή παράκρουση. Ο υποστηρικτής της, λοιπόν, τα έχει χαμένα. Δεν χρήζει πολιτικής αντιμετώπισης, αλλά ψυχιατρικής.
Δεν έχουμε να κάνουμε με πολιτική σύγκρουση. Η αντιπαράθεση θέτει απέναντι τους άριστους εχέφρονες με τους άσχετους γραφικούς.
Το γεγονός πως οι πρώτοι έχουν ρημάξει τη χώρα, «θωρακίζοντάς» την και «σώζοντάς» τη καμιά δεκαριά φορές, δεν μετράει. Αυτοί ξέρουν.
Μπορούμε, εδώ, να επιστρέψουμε στο μότο της αρχής. Στη διατύπωση, δηλαδή, του πρώην αντικαγκελαρίου της Γερμανίας, σοσιαλδημοκράτη και αντικομμουνιστή μέχρι τ’ αυτιά, ο οποίος παραδέχεται πως ο αντιλαϊκισμός των μενουμευρωπαίων και των ταξικών συμμάχων τους στις διάφορες κομισιόν δεν ήταν παρά ένας πολύ πραγματικός λαϊκισμός των πλουσίων, όπου, απλώς, ο λαός ήταν οι ίδιοι: ο λαός έσωσε τον λαό.
Νομίζω πως ο Παππάς δείχνει, μέσα από την παράθεση γεγονότων και σχετικών δηλώσεων πόσο ταιριάζει να πούμε στους νεοφιλελεύθερους μανιακούς: λαϊκιστές είστε και φαίνεστε. Έχοντας, μάλιστα, όλα τα ΜΜΕ στα χέρια σας έχετε κάνει μοντέλο, πολιτικής τελικά, διαπαιδαγώγησης το tittytainment, όπου titty το γυναικείο στήθος και entertainment η διασκέδαση. Αν λαϊκισμός είναι η επένδυση στα πιο ταπεινά ελατήρια, οι νεοφιλελεύθεροι είναι οι κατεξοχήν σημαιοφόροι του.
Ο συγγραφέας, έχοντας δημοσιογραφική αίσθηση, δίνει μια σειρά από πραγματολογικά στοιχεία, αναφορικά με τη μνημονιακή εποποιία, που δείχνει πόσο το ψέμα -αυτό δεν μας λένε πως είναι, μεταξύ άλλων, ο λαϊκισμός;- είναι από τα κύρια εργαλεία του συστήματος. Δείτε τι είπαν -εκ των υστέρων, φυσικά- διάφοροι πρωταγωνιστές.
Πιερ Μοσκοβισί: «Είναι ένα σκάνδαλο σε ό,τι αφορά τη δημοκρατία […] το να αποφασίζεις με αυτόν τον τρόπο, τη μοίρα ενός λαού, το να επιβάλλεις λεπτομερειακά αποφάσεις για τις συντάξεις, την αγορά εργασίας […] Μιλώ για τις βασικές λεπτομέρειες της ζωής μιας χώρας, που αποφασίστηκαν κεκλεισμένων των θυρών, χωρίς τον ελάχιστο έλεγχο του κοινοβουλίου».
Ή από το Γερμανικό Ινστιτούτο Οικονομικών Ερευνών, το περίφημο DIW, ο Μαρσέλ Φράτσερ: «Οι τράπεζες, κυρίως, οι γερμανικές και οι γαλλικές, θα έπρεπε να είχαν πληρώσει. Περισσότερο από το μισό των δανείων […] επέστρεψαν πάλι σε τράπεζες στο εξωτερικό, δηλαδή όχι στην Ελλάδα. Δηλαδή, εμείς οι φορολογούμενοι ξαναβάλαμε τα χρήματα πίσω στις τσέπες των δικών μας τραπεζών».
Παρόμοια εκφράστηκαν ο Γερούν, η Άνγκελα και τ΄ άλλα παιδιά. Και ο Ολάντ και η Λαγκάρντ…
Σαν να μην είχαν και πολύ άδικο οι λαϊκιστές. Οι οποίοι, ωστόσο, παραμένουν… λαϊκιστές.
Θέλω, ωστόσο, εδώ να κάνω μια επισήμανση, που, νομίζω, είναι πολύ επίκαιρη πολιτικά, λίγες μέρες πριν από τις εκλογές.
Αν, για πολλά χρόνια, η κυρίαρχη σημασία στην πολιτική αντιπαράθεση ήταν ο αντιλαϊκισμός, σήμερα υπάρχει μια ευρύτατη συμφωνία, μεταξύ όλων των κυβερνητικών κομμάτων, πως η φράση κλειδί είναι η μεσαία τάξη -ο νέος «λαός», που δεν δημιουργεί, όμως, συνθήκες επανάκαμψης του λαϊκισμού.
Να, πως το θέτει ο Παππάς, αξιοποιώντας την διατύπωση του Πιέτρο Μπεβιλάκου: «Όλα τα συστημικά κόμματα που εναλλάσσονται στη διακυβέρνηση, αναζητούν το κέντρο έτσι όπως κάποτε οι μεσαιωνικοί ιππότες αναζητούσαν το ιερό δισκοπότηρο. Αποβλέπουν δηλαδή να τοποθετηθούν σε μια ενδιάμεση θέση μεταξύ των κοινωνικών τάξεων, με σκοπό να αντιπροσωπεύουν τα μεσαία στρώματα /συμφέροντα, που φαντάζονται ότι είναι κυρίαρχα στην κοινωνία. Είναι μια επιλογή που στοχεύει στην εκλογική επιτυχία και δεν διαθέτει κανένα σχέδιο μετασχηματισμού της κοινωνίας».
Το τελευταίο, θα έλεγα, δεν είναι θέμα αστοχίας, αλλά επιλογής ή, στην καλύτερη περίπτωση, αποδεκτής ανημπόριας.
Ο συγγραφέας δεν διστάζει να «υπερβεί τα εσκαμμένα», όταν, αναφερόμενος στα Κίτρινα Γιλέκα, θα σημειώσει πως αν δεν ήταν βίαιο το κίνημα θα ήταν σαν να μην υπήρχε, μ’ όλο που πάνω από το 70% του πληθυσμού το υποστήριζε, σε αντίθεση με τον θλιβερό Μακρόν, του οποίου η δημοφιλία βρίσκεται κάτω κι από το ψοφοδεές 24% με το οποίο κυβερνά, απλώς και μόνο λόγω της αντιφασιστικής συνέπειας της Αριστεράς.
Το βιβλίο, περιεκτικό και πλούσιο, προσφέρει πολλά στην αναγκαία, αν είναι να δούμε άσπρη μέρα, πολιτική προετοιμασία. Εξοπλίζει με επιχειρήματα, όσο, βέβαια, αυτά μετρούν για τους λαϊκιστές θατσερικούς.
