Ben Wilson, METROPOLIS -Η ιστορία των πόλεων, της μεγαλύτερης ανακάλυψης του ανθρώπου, μετάφραση: Βιολέττα Ζεύκη, Διόπτρα 2022, σελ. 596
Ίσως να μην υπάρχει ψυχικό φαινόμενο που να αφορά τόσο άμεσα και αποκλειστικά την πόλη όσο η αδιάφορη έκφραση
Γκέοργκ Ζίμελ
Η διατύπωση του Ζίμελ είναι σχεδόν τετριμμένη. Η μεγάλη πλειοψηφία συμφωνεί πως η πόλεις είναι απρόσωπες, σε αντίθεση με τα μικρά χωριά, στα οποία κυριαρχεί η πρόσωπο με πρόσωπο επαφή. Οι πόλεις είναι απάνθρωπες. Στην καλύτερη εκδοχή είναι σχετικά βιώσιμες.
Ο Ζίμελ, βέβαια, λέει πολλά περισσότερα από όσα αφήνει να εννοηθεί η ξεκομμένη διατύπωση, που παρέθεσα. Βλέπει σε βάθος, εκτός από αυτά που η πόλη στερεί, και αυτά που προσφέρει -τα θετικά για τον ψυχισμό.
Γιατί οι άνθρωποι έχτισαν πόλεις; Γιατί δεν έμειναν στην ικανοποίηση των μικρών αγροτικών κοινοτήτων; Σε άμεση επαφή με την φύση.
Η εύκολη απάντηση, ότι αυτή τους η κίνηση έγινε γιατί η πόλη τους πρόσφερε περισσότερα υλικά πλεονεκτήματα, δεν ευσταθεί ως εξήγηση. Για τον απλό λόγο πως αυτό ήταν άγνωστο όταν δημιουργήθηκαν οι πρώτες πόλεις.
Από την άλλη, η εξιδανίκευση της υπαίθριας ζωής είναι τόσο άστοχη για τις πανάρχαιες κοινότητες όσο και για τις σημερινές. Δεν υπάρχει τίποτε που να στηρίζει την ιδέα ότι οι άνθρωποι ζουν μια καλύτερη, όχι μόνο υλικά, αλλά και ηθικά ή κοινωνικά, ζωή εκεί.
Οι άνθρωποι προτιμούν τις πόλεις και έχουν πολλούς λόγους να το κάνουν. Ο Γουίλσον αναλύει μια πληθώρα από τέτοιους λόγους. Και το κάνει γράφοντας την ιστορία των πόλεων από την Ουρούκ και την Ουρ μέχρι το σημερινό Λάγκος.
Η Σουμεριακή Ουρούκ θεωρείται η πρώτη αληθινή πόλη στον κόσμο. Η ίδρυσή της, 4000 χρόνια π.Χ., αποτέλεσε μια μοναδική τομή στην ιστορία των ανθρώπων. Ίσως, μάλιστα, αποτέλεσε μια επανάσταση μεγαλύτερη από τη νεολιθική -γεωργική.
Προηγήθηκαν, βέβαια, της Ουρούκ η Ιεριχώ, κατά 3000 χρόνια, και η Τσατάλ Χουγιούκ των 7000 κατοίκων, στην μικρασιατική Ανατολία, κατά 1500 χρόνια. Ο Γουίλσον εξηγεί γιατί αυτές δεν θα έπρεπε να θεωρηθούν πόλεις. Παρόλο, που, σε ό,τι αφορά τη δεύτερη, ο πληθυσμός, για την εποχή εκείνη δεν μπορεί παρά να θεωρηθεί μεγάλος.
Ο πληθυσμός των μόνιμα εγκατεστημένων κατοίκων δεν συγκροτεί πόλη από μόνος του. Από την άλλη, η χρήση του, ως βασικού κριτηρίου, για τον ορισμό των πόλεων, δημιουργεί την εσφαλμένη εντύπωση ότι οι άνθρωποι, στην τροφοσυλλεκτική περίοδο, που προηγήθηκε της νεολιθικής και αποτέλεσε τη θεμελιώδη μορφή ύπαρξης για το 95% της ιστορίας του homo sapiens, επικοινωνούσαν μεταξύ τους μόνο σποραδικά και δεν συγκεντρώνονταν σε μεγάλους αριθμούς. Διαμόρφωναν σταθερές και αναπαραγόμενες ομάδες με μέγιστο αριθμό τα 150 άτομα.
Αυτή, όμως, η εξαιρετικά κοινή ιδέα δεν φαίνεται να ευσταθεί. Οι άνθρωποι της παλαιολιθικής και της μεσολιθικής εποχής όχι μόνο επικοινωνούσαν, αλλά και αναλάμβαναν έργα μεγάλης κλίμακας από κοινού. Μοιράζονταν πολύ σημαντικά πράγματα. Ιδίως μοιράζονταν πολιτισμικά τέχνεργα, πολλές φορές εκπληκτικά μεγάλης κλίμακας. Η πρόσφατη ανακάλυψη του Γκεμπεκλί Τεπέ -και πάλι στην Ανατολία- αποτέλεσε τεράστια έκπληξη.
Μια κατασκευή με διάμετρο 300 μέτρα, καλοφτιαγμένους τοίχους και διαδρόμους, κίονες βάρους πολλών τόνων ο καθένας, εγχάρακτες εικόνες μεγάλης καλλιτεχνικής αξίας, προδίδει πως πολλές χιλιάδες άνθρωποι, τροφοσυλλέκτες και κυνηγοί χωρίς μόνιμη εγκατάσταση, εργάστηκαν για πολλά χρόνια, προκειμένου να δημιουργήσουν.
Η ανατρεπτική αυτή ανακάλυψη αλλάζει πολλά από τα δεδομένα της προϊστορίας μας.
Όπως και νάχει, πάντως, υπάρχει γενική συμφωνία ότι η πρώτη, άξια του ονόματός της, πόλη του κόσμου είναι η Ουρούκ.
Η Ουρούκ έφτασε να έχει πληθυσμό έως 60000 άτομα! Ήταν εξαιρετικά σχεδιασμένη πολεοδομικά, είχε τεχνητά κανάλια, που μετέφεραν νερό μέσα στην πόλη, εκτεταμένο σύστημα αποχέτευσης, μοναδικά μνημειακά κτίρια. Για μεγάλο, μάλιστα, διάστημα αιώνων από την ίδρυσή της φαίνεται να λειτούργησε εξισωτικά, χωρίς αξιωματούχους, αρχηγούς και οποιοδήποτε είδος κοινωνικής -ταξικής διαστρωμάτωσης. Το πιο εντυπωσιακό; Οι γύρω μικροί οικισμοί εμφάνιζαν προχωρημένες μορφές ιεραρχίας και καταπίεσης. Αντίθετα, λοιπόν, από ό,τι είναι η συνήθης άποψη, η πόλη δεν ήταν ο τόπος όπου πρωτοεμφανίστηκαν οι ανισότητες και οι ιεραρχίες.
Το συμπέρασμα αυτό επιβεβαιώνεται και σε πολλές άλλες περιοχές του κόσμου. Χαρακτηριστικός, από αυτήν την άποψη, είναι ο περίφημος και μυστηριώδης πολιτισμός του Ινδού ποταμού.
Εδώ, περισσότερο από 4000 χρόνια πριν, η Χαράπα και το Μοχέντζο Ντάρο, πόλεις με πληθυσμό πάνω από 100000, ίσως, είναι συνειδητά εξισωτικές, σχεδιασμένες γι’ αυτό. Δεν υπάρχουν μεγαλεπήβολα κτίρια ούτε σπίτια που να ξεχωρίζουν. Ένα πλήρες δίκτυο ύδρευσης και αποχέτευσης, σε κολοσσιαία για την εποχή κλίμακα, εξυπηρετεί εξίσου όλες τις κατοικίες, οι οποίες είναι της ίδιας έκτασης και ποιότητας -η σύγκριση με την κλασσική Αθήνα, 2000 χρόνια μετά, είναι συντριπτική σε βάρος της τελευταίας, όπου η πλειοψηφία ζούσε σε ανήλιαγες κατοικίες χωρίς φως και αέρα, σε ανθυγιεινές συνθήκες, πράγμα που εξηγεί και τον θάνατο άνω του μισού πληθυσμού στον λοιμό του 430.
Στο Μοχέντζο Ντάρο, δημόσιες πισίνες υποδέχονται όλους τους κατοίκους. Τα αποθηκευτικά κτίρια είναι κοινά -ούτε ναοί ούτε αφέντες διακρίνονται. Όπως σημειώνει, σε ένα δικό του κείμενο, ο David Graeber, υπάρχουν πολλές ενδείξεις για την λειτουργία ενός είδους συστήματος κοινής ευημερίας, χωρίς διακρίσεις.
Παρόμοια φαινόμενα εκτυλίσσονται και στην προϊστορικά Αμερική. Οι Ισπανοί κονκισταδόρες έμειναν άφωνοι, όταν αντίκρυσαν την πρωτεύουσα των Αζτέκων Τενοχτιτλάν, μια πόλη ενός εκατομμυρίου κατοίκων.
Η Τενοχτιτλάν ήταν μια πόλη με σαφή ταξική και κρατική διάρθρωση. Αιώνες, όμως, πριν, υπήρχε μια άλλη μεγαλούπολη, στον ίδιο τόπο, η Τεοτιχουακάν, η οποία, σε ό,τι αφορά την εξισωτική της φύση και την κοινή και ίση ευημερία, προσομοίαζε πολύ με το Μοχέντζο Ντάρο. Το πιο εντυπωσιακό, μάλιστα, είναι πως η Τεοτιχουακάν ξεκίνησε ως ταξικά διαστρωματωμένη, για να μετεξελιχτεί σε αταξική κοινότητα εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων -ως εάν να βίωσε μια κοινωνική επανάσταση με ριζικές επιπτώσεις.
Σταματώ, όμως, εδώ με τα παραδείγματα. Που έχω αντλήσει από διάφορες πηγές. Νομίζω πως είναι αρκετά, για να φωτίσουν πλευρές του αστ(υ)κού φαινομένου, με πολύ μεγάλο ενδιαφέρον.
Ο Γουίλσον μας παρέχει μια εκπληκτική, πραγματικά σπουδή των χωρικών, κοινωνικών, οικονομικών, ιστορικών διαστάσεων των πόλεων. Διατρέχει χιλιάδες χρόνια, από τις απαρχές μέχρι σήμερα. Χρησιμοποιεί, ως κόμβους της ανάλυσής του, συγκεκριμένες πόλεις, στην πραγματικότητα, όμως, αξιοποιεί την εμπειρία πολύ περισσότερων από όσες αναφέρονται στους τίτλους των κεφαλαίων.
Ουρούκ, Χαράπα, Μοχέντζο Ντάρο, Βαβυλώνα, Αθήνα, Αλεξάνδρεια, Ρώμη, Βαγδάτη, Λούμπεκ, Λισαβόνα, Μελάκα, Τενοχτιτλάν, Άμστερνταμ, Λονδίνο, Μάντσεστερ και Σικάγο, Νέα Υόρκη, Βαρσοβία, Λος Άντζελες, Λάγκος, σε μια παρουσίαση, στην οποία, χρονικά, με όλες τις διαφορές, η μία πόλη δίνει την σκυτάλη στην άλλη.
Ζούμε, πλέον, εδώ και λίγα χρόνια σε έναν πλανήτη των πόλεων. Για πρώτη φορά στην ιστορία, η πλειοψηφία του παγκόσμιου πληθυσμού κατοικεί σε πόλεις και η τάση συνεχίζεται με ραγδαίο ρυθμό -από το 4% στις αρχές του 19ου αιώνα στο 60% σήμερα, από 1 δισεκατομμύριο το 1960 σε 4 δισεκατομμύρια σήμερα. Με τεράστιο κοινωνικό και περιβαλλοντικό αποτύπωμα, με μια πολύ επικίνδυνα αδηφάγα ροπή απέναντι στα παρθένα σημεία. Με τρομερό αποτύπωμα άνθρακα, με ασύλληπτο οικολογικό κόστος.
Όλος ο κόσμος καθορίζεται από πρακτικές, που διαμορφώνονται σε έναν, μικρό σχετικά, αριθμό πόλεων, το δίκτυο των οποίων υπερβαίνει κατά πολύ τους φραγμούς των εθνικών διαμορφώσεων.
Οι πόλεις, όμως, είναι πολύ διαφορετικές μεταξύ τους και εξελίσσονται πολύ διαφορετικά. Από την απαστράπτουσα στους ουρανοξύστες της Σαγκάη, όπου η δενδροκάλυψη από 3% το 1990 έχει φτάσει στο 23%, με προοπτική να γίνει άνω του 50% το 2050
μέχρι τις τρομακτικές συνθήκες στις παραγκουπόλεις, τις φαβέλες, τα slums του παγκόσμιου Νότου -και όχι μόνο- μεσολαβεί μια άβυσσος.
Πάνε πάνω από 20 χρόνια αφότου ο Μάικ Ντέιβις έγραψε το Planet of Slums, δείχνοντας εμφατικά πόσο ο σύγχρονος καπιταλισμός οδηγεί σε αύξηση των ανθρώπων, που ζουν στις παραγκουπόλεις του κόσμου.
Ο Γουίλσον συμπεραίνει πως αυτή είναι η αστ(υ)κή μορφή, που θα επικρατήσει. Όλο και μεγαλύτερο μέρος του παγκόσμιου πληθυσμού θα κατοικεί στις άθλιες οικιστικές συγκεντρώσεις -και, μάλιστα, βάσει των δημογραφικών εξελίξεων, η τεράστια πλειοψηφία των νέων ανθρώπων θα διαβιούν εκεί. Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, πως το καταληκτικό κεφάλαιο αναλύει τις συνθήκες στο Λάγκος της Νιγηρίας -αυτό είναι, μάλλον, το αστ(υ)κό μοντέλο του μέλλοντος.
Έδωσα ένα ελάχιστο δείγμα από το περιεχόμενο της Metropolis. Το βιβλίο είναι εξαιρετικό.
