Μπενχαμίν Λαμπατούτ, Όταν παύουμε να καταλαβαίνουμε τον κόσμο (2022) — Ο λίθος της τρέλας (2022) — MANIAC (2023) (μετάφραση: Αγγελική Βασιλάκου), Εκδόσεις Δώμα
Παρότι παγκόσμιο φαινόμενο, μεταφρασμένος στην Ελλάδα από το 2022 και καλεσμένος στην Στέγη τον Μάιο του 2025, τον Λαμπατούτ δεν τον γνώριζα. Μου τον σύστησε στενός φίλος, στον οποίο το είχε δωρίσει ο γιος του, Αναστάσιος Ανδρονίδης — ένας από τους λίγους παγκοσμίως που ασχολούνται σε θεμελιώδες επίπεδο με την ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης. Το αναφέρω γιατί εκ των υστέρων ένιωσα να επιβεβαιώνεται ο Λαμπατούτ για τον τρόμο που μου ενέσπειρε, καθώς τον διάβαζα, σχετικά με την πληροφορία και τη διαχείρισή της, την ασημαντότητα της ανθρώπινης μονάδας και την αδυναμία να ζήσουμε πλήρως την εποχή μας.
Ο Λαμπατούτ έχει γράψει πέντε βιβλία, αλλά στα ελληνικά έχουν μεταφραστεί τρία: Όταν παύουμε να καταλαβαίνουμε τον κόσμο, Ο λίθος της τρέλας και MANIAC. Τα δύο πρώτα και το τρίτο είναι κείμενα δύσκολο να καταταγούν ειδολογικά· ανήκουν στο fiction, αλλά αποτελούν υβρίδια που κινούνται με την κίνηση του ηλεκτρονίου, απρόβλεπτα, προς διάφορες κατευθύνσεις. Είναι επιστημονικά δοκίμια, βιογραφίες, μυθιστορηματικές βιογραφίες, ιστορία της επιστήμης και καθαρή μυθοπλασία — όλα σε υψηλή, δυνατή και μαγευτική λογοτεχνική μορφή.
Το Όταν παύουμε να καταλαβαίνουμε τον κόσμο (ο ισπανικός τίτλος Un verdor terrible, «μια τρομακτική πρασινάδα») πραγματεύεται ακριβώς ό,τι δηλώνει: πότε και πώς σταματάμε να καταλαβαίνουμε τον κόσμο. Ο συγγραφέας δεν απαντά ως φιλόσοφος, αλλά ως γνήσιος δημιουργός, μέσα από ιστορίες όπως του Φριτς Χάμπερ —εφευρέτη των χημικών αερίων του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και του αζώτου ως λιπάσματος, αλλά και πρόδρομου του Zyklon-B— του Καρλ Σβάρτσιλντ, που έθεσε τα θεμέλια για την έννοια των μαύρων τρυπών, και των Βέρνερ Χάιζενμπεργκ και Έρβιν Σρέντινγκερ, που μας έφεραν αντιμέτωπους με την αρχή της αβεβαιότητας και την κυματοσυνάρτηση. Καταπιάνεται επίσης με τον Σινίτσι Μοσιτζούκι και τον Αλεξάντρ Γκρότεντικ, οδηγώντας μας στον αρχέγονο τρόμο ότι ο εύτακτος κόσμος της Λογικής ίσως είναι ανύπαρκτος. Το έργο κλείνει με ένα αυτοβιογραφικό ξέφωτο στη Χιλή των Άνδεων.
Στο MANIAC ο Λαμπατούτ, με άξονα τον Τζον φον Νόιμαν, επεξεργάζεται την ιδέα της δημιουργίας του ψηφιακού κόσμου και των δυνατοτήτων που αυτός συνεπάγεται. Ο MANIAC (Mathematical Analyzer, Numerical Integrator and Computer) ήταν ο πρώτος υπολογιστής που κατασκευάστηκε για τους υπολογισμούς της βόμβας υδρογόνου, αλλά και ως «πειραματόζωο» για τη δημιουργία ψηφιακής ζωής. Μέσα από ποικίλες αφηγηματικές εστιάσεις, ο Λαμπατούτ αποκαλύπτει την αντιφατική ιδιοφυΐα του φον Νόιμαν και μας φέρνει έως τη σημερινή τεχνητή νοημοσύνη. Οι σελίδες με τους αγώνες γκο ανάμεσα σε ανθρώπους και μηχανές αποπνέουν αγωνία και αφήνουν (άφησαν σε μένα τουλάχιστον) μια πικρή αίσθηση ήττας για την ανθρωπινότητα.
Στην πραγματικότητα, και στα δύο έργα, ο Λαμπατούτ εξερευνά τα όρια της σκέψης μέσα από τις πιο σπουδαίες διάνοιες του 20ού αιώνα (Χίλμπερτ, Μπορ, Αϊνστάιν, Γκέντελ, Φάινμαν, Τούρινγκ κ.ά.) και το τι συμβαίνει όταν αυτές έρχονται αντιμέτωπες με την άβυσσο της άγνοιας. Κατά τη σαφή δήλωσή του στον Μπράιαν Γκριν, η τέχνη υπάρχει για να δίνει ανθρώπινο σχήμα στον κόσμο μας, απελευθερώνοντας το μίγμα ορθολογισμού και ανορθολογισμού που μας χαρακτηρίζει.
Ο Λίθος της τρέλας γράφτηκε ως επίμετρο του Όταν παύουμε να καταλαβαίνουμε τον κόσμο. Δανειζόμενος τον τίτλο από τον πίνακα του Ιερώνυμου Μπος, ο Λαμπατούτ διερευνά τον κόσμο από την όψη του ακατανόητου και της τρέλας, με πολιτικό προσανατολισμό και αυτοβιογραφικές πινελιές. Στοχάζεται πάνω στην αδυναμία κατανόησης της πραγματικότητας σε έναν κόσμο νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού και υπερδύναμης των εταιρειών. Η αδυναμία σύνταξης μιας ικανοποιητικής αφήγησης για τον κόσμο αφήνει τις ψυχές άνυδρες, σαν να μας απειλεί μια αρχέγονη, λαβκραφτιανή θεότητα.
Και τα τρία έργα είναι εξαιρετικά μεταφρασμένα από την Αγγελική Βασιλάκου. Παρά την πληθώρα όρων της καθαρής επιστήμης δίπλα σε μια γνήσια λογοτεχνική γλώσσα, η μεταφραστική επιτυχία είναι απόλυτη. Από τα τρία κείμενα αναβλύζει η μαγεία της λογοτεχνίας και προβάλλει ένα νέο υβριδικό είδος, αντάξιο της περίπλοκης και χαώδους εποχής μας.
