Ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά της κριτικής σκέψης ήταν το ξεβόλεμα που προκαλούσε, η ικανότητά της να διαταράσσει τις κοινοτοπίες, να θέτει υπό αμφισβήτηση παγιωμένες γνώσεις και να αφυπνίζει την υπνηλία της αδράνειας. Υπήρξε ανέκαθεν μια σκέψη κόντρα στο ρεύμα, επαναστατική και ανυπότακτη.
Πηγή: Commune-info.net, Μετάφραση: Καλλιόπη Ράπτη
Ο Μαρξ αφιερώθηκε στην ανατροπή της θεωρητικής κληρονομιάς του Χέγκελ. Ο Λένιν αποφάσισε να μην υπακούσει τον Μαρξ, ο οποίος υποστήριζε ότι η επανάσταση θα επικρατούσε πρώτα στις πιο προηγμένες βιομηχανικά χώρες. Ο Μάο και οι Βιετναμέζοι απέρριψαν τις αστικές εξεγέρσεις εστιάζοντας στον μακράς διάρκειας πόλεμο των αγροτών. Ο Φιντέλ και ο Τσε ήταν αιρετικοί σε σχέση με τα κομμουνιστικά κόμματα που κυριαρχούσαν στο σενάριο της αριστεράς.
Ο εξαίρετος Βάλτερ Μπένγιαμιν ήταν κάθετα απορριπτικός στην ιδέα της προόδου και, πιο πρόσφατα, οι περιβαλλοντολόγοι αμφισβητούν την ανάπτυξη, ενώ οι φεμινίστριες απορρίπτουν τις κάθετες οργανώσεις και τους πατριαρχικούς ηγέτες. Ο EZLN (Εθνικοαπελευθερωτικός Ζαπατίστικος Στρατός) από την πλευρά του, υιοθετεί τα θετικά και αποφεύγει τα λάθη προηγούμενων επαναστάσεων, οπότε αφήνει κατά μέρος τον πόλεμο για να συνεχίσει να μεταμορφώνει τον κόσμο και να υπερασπίζεται (με όλα τα μέσα) τις περιοχές όπου ο λαός κυβερνά ασκώντας την αυτονομία του.
Ποια είναι η κατάσταση της κριτικής σκέψης εν μέσω της πανδημίας; Ποια πρέπει να είναι τα κεντρικά σημεία της ανάλυσής της; Ποιος τα εκφράζει αυτήν την περίοδο;
Θα προσπαθήσω να απαντήσω σε μερικές γραμμές.
Το πρώτο πράγμα που πρέπει να πούμε είναι ότι η κυρίαρχη σκέψη, η επεξεργασμένη από ακαδημίες, κόμματα και πνευματικές ηγεσίες, βρίσκεται σε πλήρη παρακμή -μια διαδικασία που συνδέεται με τις συνεχιζόμενες πολιτικές και συστημικές κρίσεις. Ίσως επειδή αποτελεί μέρος της σύγχρονης, αστικής, δυτικής, αποικιοκρατικής και πατριαρχικής κουλτούρας. Επειδή, δηλαδή, έχει παραδοθεί στον καπιταλισμό.
Οι περισσότεροι από τους λεγόμενους διανοούμενους είναι αφοσιωμένοι στο να δικαιολογούν τα λάθη και τη φρίκη των κομμάτων της θεσμικής αριστεράς -αντί να τα επι-κρίνουν-, με το μίζερο κίνητρο ότι δεν θέλουν να ευνοήσουν τη δεξιά. Αν το να κρίνεις την αριστερά ήταν αυτό, ο Μαρξ και ο Λένιν θα έπρεπε να απορριφθούν ως δεξιοί, καθώς έχουν αφιερώσει μερικά από τα καλύτερα έργα τους στην αμφισβήτηση των συνοδοιπόρων τους.
Το δεύτερο είναι ότι η κριτική σκέψη πρέπει να ξεκαθαρίσει τις δομικές και μακροχρόνιες αιτίες της κατάστασης που βιώνουμε. Δεν πρέπει να διασκεδάζει τους ανθρώπους με παραπλανητικά επιχειρήματα. Πρέπει να είναι σε θέση, για παράδειγμα, να συνδέσει την πανδημία με το νεοφιλελεύθερο εξορυκτικό μοντέλο, με την βάναυση οικονομική κερδοσκοπία και τον τέταρτο παγκόσμιο πόλεμο εναντίον των λαών, αντί να αποδίδει στη μια ή την άλλη κυβέρνηση τις αποτυχίες και τις επιτυχίες της καταπολέμησης του ιού. Αυτό εγώ το ονομάζω ψυχαγωγία και όχι ανάλυση.
Επιπλέον, η κριτική σκέψη δεν πρέπει να περιορίζεται στη διάγνωση. Έχουμε κατακλυστεί από αναλύσεις κάθε είδους, πολλές από τις οποίες είναι αντιφατικές. Πριν από χρόνια, γινόταν λόγος για την πετρελαιοπαραγωγική κορύφωση(peak oil) ως την κορωνίδα του τέλους του καπιταλιστικού πολιτισμού. Πολύ πριν, θεωρούταν βέβαιο ότι το σύστημα θα έπεφτε θύμα των αδυσώπητων οικονομικών νόμων.
Κάθε μέρα υπάρχουν διαγνώσεις που θέτουν τα όρια του συστήματος στο περιβάλλον, στην εξάντληση των πόρων και σε μια μακρά σειρά εικαζόμενων αντικειμενικών αιτιών που δεν κάνουν άλλο παρά να παρακάμπτουν την κοινωνική σύγκρουση ως τον μόνο τρόπο για να σταματήσει και να ηττηθεί ο καπιταλισμός. Ο Μπένγιαμιν το έλεγε ήδη: εάν το σύστημα έπεφτε για αντικειμενικούς λόγους, ο αγώνας δεν θα είχε το παραμικρό νόημα.
Το τρίτο πράγμα μου φαίνεται το πιο σημαντικό. Μέχρι σήμερα, όσοι συμμετείχαν στην επεξεργασία της κριτικής σκέψης ήταν άνδρες, λευκοί, ακαδημαϊκοί και μέλη της ανώτερης μεσαίας τάξης. Φυσικά, οι ιδέες που διέδωσαν ήταν ευρωκεντρικές, πατριαρχικές και αποικιοκρατικές, αν και πρέπει να αναγνωριστεί ότι δεν ήταν όλες λάθος εξαιτίας αυτής της συνθήκης. Πρέπει απλώς να τις φιλτράρουμε μέσα από την οπτική των λαών, των γυναικών και των νέων.
Σήμερα αυτοί που επεξεργάζονται την κριτική σκέψη δεν είναι πλέον έγκυρες προσωπικότητες, αλλά λαοί, συλλογικότητες, κοινότητες, οργανώσεις και κινήματα. Ποιοι είναι οι ακαδημαϊκοί εκπρόσωποι του λαού των Mapuche ή των αυτόχθονων λαών της Cauca της Κολομβίας; Π* ενσαρκώνει τις ιδέες των φεμινιστικών κινημάτων και των γυναικών που αντιτίθενται στην πατριαρχία;
Υπάρχουν ακόμη εκείνοι που πιστεύουν ότι η σκέψη των Ζαπατίστας ήταν έργο του Subcomandante Marcos και τώρα του Subcomandante Galeano. Δεν θα δεχτούν ποτέ ότι πρόκειται για σκέψεις που γεννιούνται από συλλογικές εμπειρίες, οι οποίες κοινοποιούνται από εκπροσώπους που επιλέγονται από τα κάτω. Δεν θα δεχτούν ποτέ ότι ο σημερινός εκπρόσωπος είναι ο Subcomandante Moisés.
Αυτή είναι η πραγματικότητα της κριτικής σκέψης σήμερα. Ασυναρτησίες (Παραληρήματα) από τα πάνω, δημιουργικότητα από τα κάτω. Όπως συμβαίνει στην ίδια τη ζωή. Δεν υπάρχει τίποτα ουσιοκρατικό σε αυτό. Η ζωντανή γνώση πηγάζει από εκείνους που μάχονται. Μόνο όσοι μεταμορφώνουν τον κόσμο μπορούν να τον γνωρίζουν σε βάθος, μεταξύ άλλων επειδή διακυβεύεται η ζωή τους, και επειδή δεν μπορούν να έχουν την παραμικρή ψευδαίσθηση ότι εκείνοι που είναι από πάνω –ανεξαρτήτως πολιτικού χρώματος και πεποιθήσεων- θα νοιαστούν.
Ο Μπένγιαμιν το είπε με απόλυτη σαφήνεια: το υποκείμενο της ιστορικής γνώσης είναι η ίδια η καταπιεσμένη τάξη, όταν πολεμά.