Mariana Mazzucato, Η οικονομία της αποστολής, 2021, σελ. 276-Μην αφήνετε μια κρίση να πάει χαμένη, 2022, σελ. 204 –Η μεγάλη φενάκη, 2023, σελ. 330, μετάφραση: Ελένη Κοτσυφού, επιμέλεια: Κώστας Αναγνωστόπουλος, εκδόσεις Επίκεντρο, σελ. 276
Οι εννιά πιο τρομακτικές λέξεις είναι: «είμαι από την κυβέρνηση και είμαι εδώ για να βοηθήσω». Ρόναλντ Ρίγκαν
Το απόφθεγμα του Ρίγκαν συγκεφαλαιώνει την νεοφιλελεύθερη αντίληψη για τα πράγματα, γενικώς. Το κράτος -το καπιταλιστικό, ε;- πρέπει να εξοβελιστεί από παντού. Η παρουσία του, σε όλα, δεν είναι, απλώς, αναποτελεσματική. Κυρίως είναι θανάσιμα επικίνδυνη. Όλα πρέπει να ανήκουν σε ιδιώτες. Η υγεία, η εκπαίδευση, οι φυλακές, τα δικαστήρια, η αστυνομία, ακόμη και ο στρατός. Το γεγονός ότι αυτή η φιλελεύθερη ουτοπία δεν έχει υλοποιηθεί ακόμη οφείλεται, από τη μια στην μανιασμένη αντίδραση των γραφειοκρατών του κράτους και, από την άλλη, στον περιορισμένο, ακόμα, χρόνο εφαρμογής της. Όλο το μέλλον, όμως, της ανήκει.
Το επιχείρημα, βέβαια, παρουσιάζει πραγματολογικές και, απλώς, λογικές αντιφάσεις.
Για παράδειγμα, στη διάρκεια της νεοφιλελεύθερης εποχής, στα χρυσά χρόνια, της Θάτσερ, του Ρίγκαν, του Μπλερ, του Κλίντον, του Σρέντερ, του Σημίτη, οι κρατικές δαπάνες αυξήθηκαν υπερηφάνως. Το γεγονός ότι κατευθύνθηκαν στην ενίσχυση της καταστολής ή στις γενναίες ενισχύσεις του, κατά τα άλλα, ιδιωτικού τομέα, δεν κάνει και μεγάλη διαφορά -τα ελλείμματα εκτινάχθηκαν, το δημόσιο χρέος πήγε στον ουρανό. Επιπλέον, σκεφτείτε τι θα είχε συμβεί μετά το 2008, αν τα κράτη δεν παρενέβαιναν για τη διάσωση των εταιρικών ηγετών του κόσμου με τρισεκατομμύρια και τρισεκατομμύρια -θα είχαν όλες την τύχη της Λήμαν, bro.
Από λογική άποψη, τώρα, ας αναλογιστούμε τι θα συνέβαινε αν στην Θεσσαλονίκη, π.χ., είχαμε τρεις ανταγωνιστικές πυροσβεστικές και έπαιρνε φωτιά το σπίτι του γείτονα, που, όμως, πλήρωνε συνδρομή σε άλλη εταιρία. Προφανώς η τελευταία δεν θα είχε καμιά υποχρέωση να σώσει το σπίτι μας, αφού δεν θα είχαμε συμβόλαιο στην ίδια! Υπερβολή; Κι όμως, στην ουσία το νεοφιλελεύθερο επιχείρημα δεν έχει «ενδογενή» και συνεκτική απάντηση στο συγκεκριμένο.
Στα τρία βιβλία, που παρουσιάζω σήμερα, η Μαριάννα Μαζουκάτο κάνει φύλλο και φτερό την θεμελιώδη δομή της νεοφιλελεύθερης ιδεολογίας.
Η ίδια έχει πρωτο-συστηθεί διεθνώς με το “Επιχειρηματικό Κράτος”, που εκδόθηκε στα αγγλικά το 2013 και μεταφράστηκε, το 2015, στα ελληνικά από τις εκδόσεις Κριτική.
Ο πυρήνας της δουλειάς της αφορά την άποψη πως το σύνολο σχεδόν των υποδομών χωρίς τις οποίες η καπιταλιστική οικονομία, απλώς, δεν θα υφίστατο, διαμορφώθηκε, σε όλες τις χώρες, παντού και πάντα, από το κράτος. Επιπλέον, και ακόμη σημαντικότερο, ίσως, η καθοριστική για την ιλιγγιώδη αύξηση της παραγωγικότητας, που διαμόρφωσε τη σύγχρονη οικονομία, οφείλεται, σχεδόν αποκλειστικά, στο κράτος και τους οργανισμούς του: πανεπιστήμια, ερευνητικά κέντρα, ακόμη και ο στρατός. Και αυτό αφορά το σύνολο των κλάδων.
Εδώ δεν έχουμε, μόνο, την υποστήριξη της, απολύτως επιβεβαιωμένης, αντίληψης πως η παραγωγή είναι πάντοτε συλλογική δραστηριότητα και τα σαΐνια του ιδιωτικού τομέα, απλώς, εκμεταλλεύονται τα αποτελέσματα. Το επιχείρημα είναι ότι, αν δεν υπήρχε συστηματική και σχεδιασμένη (!) κρατική παρέμβαση, ο Σμιθ και ο Ρικάρντο, αλλά και ο Κέινς, αργότερα, θα είχαν δικαιωθεί στην πρόβλεψή τους ότι ο καπιταλισμός θα κατέληγε σε μια στάσιμη, αν όχι φθίνουσα, κατάσταση. Δεν είναι τυχαίο, έτσι, ότι ο Κέινς υποστήριζε πως μόνο η κοινωνικοποίηση των επενδύσεων θα μπορούσε να επιλύσει το συγκεκριμένο πρόβλημα. Και ο Κέινς όχι μόνο δεν ήταν σοσιαλιστής, αλλά ήταν διακηρυγμένα pro-capitalist: στόχος του, στην καρδιά της Μεγάλης Κρίσης της δεκαετίας του ’30, ήταν να σώσει τον καπιταλισμό.
Χωρίς κράτος, λοιπόν, όχι καινοτομία. Πράγμα ιστορικά αποδεδειγμένο.
Χωρίς την ανάληψη, από το δημόσιο, τεράστιων επενδύσεων υψηλού κινδύνου, που οι ιδιώτες αποφεύγουν-γιατί, παρόλο τον αστικό μύθο, δεν είναι επιρρεπείς στο ρίσκο- δεν θα είχαμε, π.χ., κινητά τηλέφωνα.
«Η ίδια η Σίλικον Βάλεϊ είναι αποτέλεσμα τέτοιων υψηλού κινδύνου επενδύσεων του κράτους […] Αυτό συνέβη στην περίπτωση των επενδύσεων που οδήγησαν στη δημιουργία του διαδικτύου, όπου σημαντικό ρόλο έπαιξε η Υπηρεσία Προηγμένων Αμυντικών Ερευνητικών Προγραμμάτων DAPRA στο αμερικανικό Υπουργείο Άμυνας -και επίσης το CERN στην Ευρώπη με την εφεύρεση του Παγκόσμιου Ιστού. Πράγματι, όχι μόνο το διαδίκτυο αλλά σχεδόν κάθε άλλη τεχνολογία που κάνει τα έξυπνα (smart) προϊόντα έξυπνα χρηματοδοτήθηκε από δημόσιους φορείς, όπως το GPS, η Siri και η οθόνη αφής. Είναι επίσης αλήθεια ότι οι υψηλού κινδύνου επενδύσεις στα αρχικά στάδια στη φαρμακοβιομηχανία έγιναν από δημόσιους φορείς όπως τα Εθνικά Ιδρύματα Υγείας (NHS) -χωρίς τα οποία τα περισσότερα επιτυχημένα φάρμακα δεν θα είχαν αναπτυχθεί. Και η βιομηχανία ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές είχε μεγάλη βοήθεια από επενδύσεις δημόσιων τραπεζών, όπως η Ευρωπαϊκή Επενδυτική Τράπεζα ή η KfW στη Γερμανία, όταν η ιδιωτική χρηματοδότηση έδειξε αποστροφή στο ρίσκο και εστίασε σε βραχυπρόθεσμες αποδόσεις».
Η Μαζουκάτο αναλύει πολλές ακόμα αντίστοιχες περιπτώσεις -όχι μόνο στις ΗΠΑ ή στην ΕΕ, αλλά, π.χ., στην Κορέα, που έφτιαξε το πρώτο εμπορικό προϊόν μνήμης RAM.
Οι ιδιώτες, γενικώς, εμφανίζονται, κυριολεκτικά, ως τζάμπα μάγκες. Η Tesla, η οποία, χωρίς τη γενναία κρατική χρηματοδότηση, δεν θα βρίσκονταν ούτε στη φαντασία του Μασκ είναι μια από τις εκατομμύρια περιπτώσεις.
Τα βιβλία αποδεικνύουν, ακόμη, ότι η μείωση του κράτους στους τομείς αυτούς -στη Βρετανία, μεταξύ 1975 και 2000, οι δημόσιες επενδύσεις μειώθηκαν από 9% σε 2%!- από τους νεοφιλελεύθερους, εκτός του ό,τι συνέβαλλε καθοριστικά στη μεγάλη επιβράδυνση της παραγωγικότητας, δημιούργησε τεράστια προσκόμματα στην αντιμετώπιση «έκτακτων συμβάντων» και μεγάλο κόστος. Όπως σημειώνει στο “Μην αφήνετε μια κρίση να πάει χαμένη”, το οποίο προσφέρει “Μαθήματα από τον COVID -19”, «το σωρευτικό οικονομικό κόστος της πανδημίας που σχετίζεται μόνο με την απώλεια παραγωγής -χωρίς να υπολογίζεται η αξία των χαμένων ζωών- κατά τη δεκαετία του 2020 θα ανέλθει περίπου στο 54.7% του συνολικού παγκόσμιου ΑΕΠ το 2019, ή 47.7 τρισεκατομμύρια δολάρια». Αν αυτά τα χρήματα κατευθύνονταν σε επενδύσεις, πολλά από τα σημερινά προβλήματα θα μπορούσε να αρχίσουν να αντιμετωπίζονται. Για να καταλάβουμε την κλίμακα, τα χιλιοτραγουδισμένα Bidenomics προβλέπουν επενδύσεις -σε βάθος δεκαετίας- 2 τρισεκατομμυρίων, το 4% της απώλειας από την πανδημία. Ψίχουλα.
Στην “Οικονομία της αποστολής”, η Μαζουκάτο επιχειρηματολογεί υπέρ της υλοποίησης «αποστολών», ως μοναδικού τρόπου για την αντιμετώπιση των μεγα-προβλημάτων -κλιματική κατάρρευση, τεράστια παραγωγική υστέρηση, πανδημίες, αλλά και την αντιμετώπιση του καρκίνου, ακόμα…. Αναλύει την πρότυπη, κατά την ίδια, αποστολή, που ήταν το πρόγραμμα «Απόλλων», το οποίο μας πήγε στο φεγγάρι και αποτέλεσε τον εμβρυουλκό πολλών από τις καινοτομίες και τις εφαρμογές, που έχουν αλλάξει εντελώς την καθημερινότητά μας. Τέτοιες αποστολές μόνο το κράτος μπορεί να σχεδιάσει και να υλοποιήσει -οι ιδιώτες μπορούν επικουρικά να εμπλακούν.
Η συγγραφέας δείχνει πόσο καταστροφικές υπήρξαν οι νεοκλασσικές αρλούμπες της σχολής της «Δημόσιας Επιλογής» ή του «Νέου Δημόσιου Μάνατζμεντ», που υποστηρίζουν ακόμη, με όλες τις προφανείς αποτυχίες, ότι οι ιδιωτικοποιήσεις, τα ΣΔΙΤ και η εφαρμογή ιδιωτικοοικονομικών κριτηρίων, ακόμη και στα νοσοκομεία ή τα σχολεία, είναι ο ορθός δρόμος για την ανθρωπότητα. Στα νοσοκομεία, για παράδειγμα δεν έχει σημασία πόσοι σώζονται, αλλά πόσοι χειρουργούνται -και ας μην επιβιώνουν!
Στη “Μεγάλη Φενάκη”, αναλύει τον καταστροφικό ρόλο των εταιριών συμβούλων, που κυριαρχούν στη διαμόρφωση πολιτικών και ακολουθούν απολύτως τη νεοφιλελεύθερη «επιστήμη». Όπως δηλώνει στον υπότιτλο του βιβλίου, «αποδυναμώνουν τις επιχειρήσεις, αδρανοποιούν τις κυβερνήσεις και στρεβλώνουν τις οικονομίες». Η ανάλυση είναι πραγματικά απολαυστική και εξαιρετικά πειστική. Θα είχε μεγάλο ενδιαφέρον να απαντούσε σχετικά η Deloitte, για παράδειγμα -θα γελούσε κάθε πικραμένος.
Εμάς, βέβαια, στην Ελλάδα, μας ακουμπάει περισσότερο η McKinsey, η οποία ήδη από το 2013 παρέδωσε μια έκθεση αναφορικά με το τι θα πρέπει να κάνει η ελληνική οικονομία, για να προκόψει. Η βασική ιδέα; Να μην αλλάξει τίποτε, αλλά να ενισχύσει τους ήδη υπάρχοντες ισχυρούς κλάδους της. Ποια αλλαγή παραγωγικού μοντέλου και πράσινα άλογα. Το θέμα είναι, πρώτα απ’ όλα, να μην θιγούν οι ήδη ισχυροί.
Τόσο πολύ, θα πει κάποιος; Τόσο φανερά υπέρ των «ολιγαρχών»; Ναι, τόσο. Σκεφτείτε μόνο ότι εταιρίες τέτοιου είδους συμβουλεύουν ταυτόχρονα κυβερνήσεις για την πράσινη μετάβαση και κολοσσούς ορυκτών καυσίμων. Ή τον δημόσιο τομέα για πολιτικές μείωσης της φοροδιαφυγής και μαζί τις εταιρίες για το πώς μπορούν να κρύβονται στα Κέιμαν ή στις Βερμούδες.
Οι εταιρίες συμβούλων διογκώθηκαν στη νεοφιλελεύθερη περίοδο, ακριβώς, λόγω επικράτησης της ιδέας πως οι ιδιώτες τα κάνουν καλύτερα όλα. Λόγω, δηλαδή, της διαχρονικής φιλελεύθερης παθολογίας, που θεωρεί μόνο το ατομικό συμφέρον και τον ανθρωπότυπο που εμφορείται από κτητικό ατομικισμό, τον idiot, δηλαδή, κατάλληλα για την προώθηση της «προόδου».
Πρόκειται περί ανοησίας. Οι άνθρωποι εμφορούνται από ποικίλα κίνητρα. Όχι πάντα από το συμφέρον. Καμιά οργανωμένη κοινωνία, ούτε ο καπιταλισμός, μπορεί να μακροημερεύσει αν δεν αξιοποιεί κίνητρα, εν πολλοίς, ανιδιοτελή. Στη διάρκεια της «δεκαετίας του Φεγγαριού», όλοι οι ταλαντούχοι έβλεπαν προς το δημόσιο. «Ο μέσος όρος ηλικίας στην αίθουσα ελέγχου της πτήσης ήταν τα 26 χρόνια. Το θέλγητρο της εργασίας σε μια κρατική υπηρεσία δεν ήταν μόνο ότι είχε κάποιον σκοπό –(όπως συμβαίνει, σε μικροκλίμακα, στο σχολείο και στο νοσοκομείο [Χ.Λ.])-, αλλά επίσης ότι ήταν θετική στην ανάληψη ρίσκου κατά τη διαδικασία. Αντί να είναι μια βαρετή γραφειοκρατία, η NASA ήταν το πιο ενδιαφέρον μέρος για να βρίσκεται κάποιος». Εξ άλλου, μπορείτε να φανταστείτε τον Αϊνστάιν ή τον Πλανκ, ή οποιονδήποτε εξίσου δημιουργικό άνθρωπο, να επέλεγε την «επιχειρηματικότητα», για να γεμίσει τη ζωή του;
Η Μαζουκάτο κάνει καταπληκτική δουλειά. Το μόνο που μένει αναπάντητο, νομίζω, είναι ότι, αν έχουν έτσι τα πράγματα, γιατί πρέπει να αλλάξουμε τον καπιταλισμό και όχι να τον υπερβούμε; Να τον στείλουμε, δηλαδή, στο μουσείο μαζί με το αλέτρι του Ησιόδου και τη ρόκα της γιαγιάς;
