Howard Waitzkin, Ιατρική και δημόσια υγεία μπροστά στο τέλος της Αυτοκρατορίας, (Επιστημονική επιμέλεια: Αλέξης Μπένος, Μετάφραση: Δημοσθένης Παπαδάτος -Αναγνωστόπουλος), εκδόσεις Angelus Novus, σελ. 340
Το βιβλίο του Howard Waitzkin, που μόλις πριν λίγες μέρες έδωσαν στην κυκλοφορία οι σπουδαίες εκδόσεις Angelus Novus, αποτελεί μια πραγματική προσφορά στα κινήματα της χώρας μας, ειδικά στην συγκεκριμένη περίοδο, με την υγειονομική κρίση να ταλανίζει τον κόσμο -και ιδίως τον φτωχό κόσμο- αφόρητα για περισσότερο από ένα χρόνο και χωρίς καμιά βεβαιότητα για το τέλος της.
Πρόκειται για ένα πραγματικό εγχειρίδιο, που αναλύει τους δρόμους μέσα από τους οποίους κινήθηκαν η ιατρική, αλλά και οι πολιτικές για την υγεία, τους τελευταίους δύο αιώνες. Και ταυτόχρονα ξεκαθαρίζει τις έννοιες που συνδέθηκαν με αυτές, όπως και τις αντίπαλες στις κυρίαρχες θεωρήσεις.
Τηρώντας, μάλιστα, τη μεθοδολογική αρχή της κοινωνικά «μεροληπτικής» θέασης του πεδίου ως όρου για μια πραγματικά επιστημονική προσέγγισή του, ο Waitzkin υιοθετεί την οπτική γωνία των πολλών, των φτωχών και καταπιεσμένων, των στερημένων. Ξαναλέω: πρόκειται για επιστημολογική επιλογή, που εκκινεί από έναν ορισμό της αλήθειας, που συνειδητά είναι κάθε άλλο παρά «αξιολογικά ουδέτερος». Έτσι συγκροτεί μια ολιστική προσέγγιση, που είναι πολύ επαρκέστερη από το κυρίαρχο βιοϊατρικό παράδειγμα στο μέτρο που αναδεικνύει την απόλυτη ανάγκη να επιμένουμε πάντοτε όχι στις «αιτίες» των προβλημάτων, αλλά στις «αιτίες των αιτιών» (causes of the causes).
Στην σημερινή λοιπόν, συνθήκη της πανδημίας, όπως σημειώνει στον πρόλογό του ο Αλέξης Μπένος,
«[σ]ε αντίθεση με το βιοϊατρικό παράδειγμα, που κινητοποιείται εκ των υστέρων και στοχεύει στη θεραπευτική εφαρμογή του «μαγικού φαρμάκου», η ολιστική αυτή προσέγγιση εστιάζει στην προάσπιση και προφύλαξη της υγείας του πληθυσμού και στοχεύει στην ακύρωση και ανατροπή των κοινωνικοοικονομικών συνθηκών που απειλούν και, σε τελική ανάλυση, προσδιορίζουν την υγεία
Στη σύγχρονη πραγματικότητα της πανδημίας COVID-19, η επικράτηση της προσέγγισης του μαγικού φαρμάκου οδήγησε τους ηγέτες του παγκόσμιου καπιταλισμού σε εμπορικό πόλεμο και καθόρισε την αδιαφορία τους για τις γενεσιουργούς αιτίες της πανδημίας, καθώς και για τις πολιτικές ελέγχου της.
Αντίθετα, η ολιστική προσέγγιση, με στόχο την αποτροπή νέων πανδημιών, αναδεικνύει ως καθοριστικής σημασίας την ανάγκη ανατροπής του τρόπου παραγωγής του βιομηχανικού αγροτοδιατροφικού συμπλέγματος» (σελ. 15).
Γι’ αυτό κιόλας το θέμα δεν είναι γενικά η «δημόσια υγεία», αλλά η «κοινωνική ιατρική».
«Ιστορικά, όσο και πιο πρόσφατα, οι ηγέτες της Λατινικής Αμερικής διέκριναν την κοινωνική ιατρική από την παραδοσιακή δημόσια υγεία. Σύμφωνα με την οπτική τους, η δημόσια υγεία έτεινε να ορίζει έναν πληθυσμό ως άθροισμα ατόμων. Αντίθετα, η κοινωνική ιατρική βλέπει εν πολλοίς τους πληθυσμούς, όπως και τους κοινωνικούς θεσμούς, ως σύνολο με χαρακτηριστικά που υπερβαίνουν αυτά των ατόμων. Η κοινωνική ιατρική, συνεπώς, αναλύει προβλήματα μέσα από κατηγορίες όπως η κοινωνική τάξη, η οικονομική παραγωγή, η αναπαραγωγή και η κουλτούρα, σε αντίθεση με την απλή μέτρηση και άθροιση των χαρακτηριστικών των ατόμων. Μια άλλη διάκριση μεταξύ κοινωνικής ιατρικής και παραδοσιακής δημόσιας υγείας αφορά τη στατική έναντι της δυναμικής φύσης της υγείας απέναντι στην ασθένεια, καθώς και μια διαλεκτική διαδικασία, αντί μιας διχοτομικής κατηγορίας που θεωρεί τη νόσο είτε παρούσα είτε απούσα» (σελ. 270-271).
***
Θεμελιώδης, λοιπόν, είναι η σύλληψη του κοινωνικού προσδιορισμού της υγείας.
«Επί παραδείγματι, η άμεση αιτία μιας γαστρεντερίτιδας είναι συχνά κάποιο μικρόβιο, το οποίο θεραπεύεται με κάποιο αντιβιοτικό. Η αιτία της αιτίας, όμως, είναι η ανισότιμη πρόσβαση σε επαρκές και ασφαλές νερό. Εφόσον λοιπόν αρθούν οι ανισότητες αυτές με την παροχή επαρκούς και ασφαλούς νερού σε όλο τον πληθυσμό, θα προληφθούν και θα αποτραπούν οι γαστρεντερίτιδες, οπότε δεν θα χρειαστούν και τα αντιβιοτικά…» (σελ. 16).
Το πράγμα, όμως, δουλεύει και στην αντίθετη φορά. Ο Waitzkin, σε ένα από τα δυνατότερα σημεία του βιβλίου, δείχνει πώς το κίνητρο του κέρδους στον τομέα της υγείας οδηγεί σε επιλογές κάθε άλλο παρά «αδιαμφισβήτητες». Έτσι, διατυπώνοντας μια πολιτική οικονομία της θεραπείας της στεφανιαίας νόσου (σελ. 68-92), δείχνει πόσο ο υπερπολλαπλασιασμός των μονάδων εντατικής θεραπείας, από τη δεκαετία του ’60 και μετά, στο δυτικό κόσμο δεν αντιστοιχούσε σε κανένα ερευνητικό δεδομένο που να αποδείκνυε πως η θνησιμότητα π.χ., ένα χρόνο μετά το έμφραγμα, ήταν μεγαλύτερη στους ασθενείς που έμειναν στο σπίτι σε σχέση με αυτούς που νοσηλεύτηκαν, που να έδειχνε, δηλαδή, πως για την πλειονότητα των ασθενών με καρδιακό πρόβλημα η είσοδος στο νοσοκομείο εξασφαλίζει κάποιο σαφές πλεονέκτημα. Στο ερώτημα, λοιπόν, «[α]ν η εντατική θεωρία δεν ήταν αποδεδειγμένα πιο αποτελεσματική από την απλή ξεκούραση στο σπίτι, πώς θα μπορούσαμε να εξηγήσουμε την εκπληκτική διάδοση αυτής της τόσο ακριβής θεραπείας;», η απάντηση δεν βρίσκεται στο ιατρικό πεδίο. Όπως σε πολλά αντίστοιχα ερωτήματα.
***
Ο Waitzkin παρουσιάζει με εξαιρετικά εύληπτο τρόπο τις διεθνείς διαδρομές της πολιτικής δημόσιας υγείας -κυρίως, όμως, της έλλειψης μιας τέτοιας πολιτικής- τις καμπές και τα σταθερά της σημεία στην ιστορία του καπιταλιστικού κόσμου, τους θεσμούς της, τις εταιρίες, τις σχέσεις με τα κράτη, τις σχετικές συμφωνίες εμπορίου. Επιμένει ιδιαίτερα στην τομή που σηματοδότησε η νεοφιλελεύθερη καμπή, ώστε να αναστραφεί πλήρως ένας χαλαρός έστω προσανατολισμός προς προοδευτικές πολιτικές πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας, που υιοθετήθηκε από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας στη Συνδιάσκεψη της Άλμα Άτα το 1978. Παρουσιάζει αναλυτικά την καταστροφική υποστροφή που σηματοδότησε η νεοφιλελεύθερη βαρβαρότητα για τις επόμενες δεκαετίες.
Επιμένει, όμως, ιδιαίτερα και στην διαχρονική αντίσταση.
Αναλύει τη δουλειά των πρωτοπόρων της ολιστικής προσέγγισης Φρίντριχ Ένγκελς, Ρούντολφ Βίρχοφ και Σαλβαδόρ Αλιέντε, περιγράφει περιεκτικά και σε βάθος τις αντίπαλες στις κυρίαρχες εμπειρίες της Χιλής και της Κούβας και επιχειρεί να χτίσει μια πρόταση για το μέλλον του κινήματος στα πρόσφατα παραδείγματα αγώνων του Ελ Σαλβαδόρ, της Βολιβίας, της Πόλης του Μεξικού, της Βενεζουέλας, της Ουρουγουάης και της Βραζιλίας.
Και μέσα στο ζόφο που μας περισφίγγει διατηρεί αλώβητη την αισιοδοξία του για το μέλλον -και, μάλιστα, για το απολύτως άμεσο. Όπως υπογραμμίζει στο τέλος του σημειώματός του για την ελληνική έκδοση,
«Η μετάβαση στο μετα-καπιταλισμό συμβαίνει ήδη στον κόσμο, με τη δημιουργική συγκρότηση κοινοτικών οργανώσεων που αυτοκυβερνώνται και δρουν για να διασφαλίσουν την επιβίωση και την ευημερία όσων συμμετέχουν σε αυτές […] Στην Ελλάδα, όπως και σε άλλες χώρες ο πληθυσμός των οποίων υπέφερε από τις οικονομικές πολιτικές και την πολιτική των κυρίαρχων παγκόσμιων ελίτ, μια διαυγής συνειδητοποίηση για την επισφάλεια της ζωής υπό τον καπιταλισμό κινητοποίησε πολλά νέα εγχειρήματα αλληλοβοήθειας και μετα-καπιταλιστικών οικονομικών σχέσεων σε τοπικές κοινότητες και αναδυόμενες αυτόνομες περιφέρειες […] Η κίνηση πέρα από το καπιταλιστικό κράτος, συμπεριλαμβανομένου του κοινωνικού κράτους ως μέρους του καπιταλιστικού κράτους, ενέχει την κίνηση πέρα από το κράτος καθαυτό[…]
Δεδομένου ότι οι κρίσεις που αντιμετωπίζουμε σήμερα απειλούν την ίδια την επιβίωση της ανθρωπότητας και άλλων μορφών ζωής, το να κινηθούμε μπροστά με την επανάσταση δεν μπορεί πια να περιμένει τις επόμενες γενιές. Η αποσαφήνιση του επαναστατικού δρόμου, και η διάβασή του, έγινε το βασικό καθήκον για εμάς που επιδιώκουμε την επιβίωση του φυσικού και κοινωνικού κόσμου».
Ο Waitzkin είναι πεπεισμένος πως αυτό είναι κάτι που γίνεται και γι’ αυτό είναι κατάλληλος να πείσει και άλλους πολλούς. Το βιβλίο το έγραψε με αυτόν τον σκοπό και αυτοί που το έφεραν στη χώρα μας μοιράζονται ανεπιφύλακτα το σκοπό του, πιστεύοντας πως πράγματι είναι «κάτι που γίνεται».
