Η κλιματική κρίση, εκτός από τις πολύ υψηλές θερμοκρασίες, προκαλεί μεγάλης έντασης και έκτασης βροχοπτώσεις, οι οποίες εκδηλώνονται μέσα σε πολύ λίγα λεπτά. Η πρόσφατη τραγική πλημμύρα στην πόλη της Βαλένθια, με περισσότερους από 200 νεκρούς, αλλά και οι πλημμύρες στη Θεσσαλία το καλοκαίρι του 2023 μας υπενθυμίζουν πως ο τρόπος με τον οποίο έχουν δομηθεί οι πόλεις και η ανθρώπινη δραστηριότητα δεν μπορούν να αντέξουν σε τέτοιου είδους καιρικά φαινόμενα.
Οι εικόνες που είδαμε στις ειδήσεις από τις πλημμυρισμένες περιοχές σε Βαλένθια, Θεσσαλία, Μάνδρα κ.α. ευλόγως δημιουργούν ανησυχία σε κάθε πολίτη για το αν μπορεί η πόλη ή το χωριό που ζει να αντέξει ένα τέτοιο φαινόμενο. Ταυτόχρονα, όμως, τα φαινόμενα αυτά, που τείνουν από εξαίρεση να γίνουν ο κανόνας, οφείλουν να αφυπνίσουν τις αρμόδιες υπηρεσίες του κεντρικού κράτους και της τοπικής αυτοδιοίκησης για να δράσουν, πριν να είναι αργά, όπως δυστυχώς συνηθίζεται.
Στο πλαίσιο της δημοσιογραφικής μας έρευνας επιχειρούμε να καταγράψουμε την κατάσταση στην οποία βρίσκεται η αντιπλημμυρική θωράκιση της Θεσσαλονίκης. Αν και στις δύσκολες στιγμές οι ευθύνες για τον καθαρισμό των ρεμάτων, για παράδειγμα, γίνονται μπαλάκι ανάμεσα στις αρμόδιες υπηρεσίες και αρχές, είναι σαφές πως κυρίαρχο ρόλο για την αντιπλημμυρική θωράκιση της Θεσσαλονίκης έχει η Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας. Το πρόσφατα εγκριθέν Περιφερειακό Σχέδιο Προσαρμογής στην Κλιματική Αλλαγή (ΠΕΣΚΠΚΑ) καταγράφει με σαφήνεια την ευθύνη αυτή. Ερώτημα παραμένει ωστόσο, σε τι βαθμό εφαρμόζεται αυτό το Σχέδιο που θα προστατέψει την πόλη από μια πλημμύρα;
Όπως δηλώνει στο Alterthess η χημικός μηχανικός με μεταπτυχιακό στον Περιβαλλοντικό Σχεδιασμό Έργων Υποδομής και υπάλληλος της ΠΚΜ, Κριστίνα Μακνέα, η Περιφέρεια έχει κομβικό ρόλο στην αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής και στην προσαρμογή σε αυτήν, καθώς είναι υπεύθυνη για την εκπόνηση του ΠΕΣΚΠΚΑ, το οποίο περιλαμβάνει δράσεις για τον μετριασμό των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής, για τη μείωση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης, για τη βιώσιμη ανάπτυξη κ.ά. Στην Κεντρική Μακεδονία το ΠΕΣΚΠΚΑ εγκρίθηκε τον Νοέμβριο του 2022 και έκτοτε δεν έχει υλοποιηθεί σχεδόν κανένα έργο από αυτά που περιλαμβάνει.
Σύμφωνα με την κ. Μακνέα η Περιφέρεια αντιμετωπίζει λανθασμένα το ζήτημα του καθαρισμού των ρεμάτων, καθώς προχωρά σε επιμέρους καθαρισμούς και διευθετήσεις, και όχι στο συνολικό καθαρισμό τους. Πέρα από την καθυστέρηση εφαρμογής του ΠΕΣΠΚΑ, λόγω γραφειοκρατίας και έλλειψης χρηματοδότησης, η κα Μακνέα σημειώνει πως σε σχέση με το ζήτημα του καθαρισμού και της διευθέτησης των ρεμάτων πολλές Περιφέρειες και Δήμοι αντιμετωπίζουν τα έργα αυτά ως παροχή υπηρεσίας και όχι ως ένα τεχνικό έργο, όπως θα όφειλαν. Τονίζει δε πως την απόλυτη ευθύνη για την διαχείριση των ρεμάτων την έχει η Περιφέρεια και άρα σε μια ενδεχόμενη πλημμύρα, εκείνη θα πρέπει να απολογηθεί για λάθη και παραλείψεις.
Έναν διαφορετικό αντιπλημμυρικό σχεδιασμό στην Θεσσαλονίκη και την Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας, που θα θέτει σε πρώτη προτεραιότητα τα έργα ορεινής υδρονομίας, τα έργα δηλαδή ανάσχεσης του πλημμυρικού κύματος όταν είναι ακόμα εν τω γενέσθαι στα ψηλά, τονίζει από την μεριά του ο καθηγητής της Πολυτεχνικής Σχολής του ΑΠΘ, επικεφαλής της περιφερειακής παράταξης «Αλλαγή στην Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας» και πρώην πρύτανης του ΑΠΘ, Γιάννης Μυλόπουλος. «Δεν είναι μόνο οι ποσότητες του νερού που έχουν αυξηθεί πάρα πολύ γιατί έχουμε μεγάλες πλημμυρικές απορροές σε σύντομα χρονικά διαστήματα, είναι και η γενικότερη αντίληψη της αντιπλημμυρικής προστασίας, που από εκεί που θωρακίζαμε ευαίσθητα συστήματα, χειμάρρους και ρέματα, τώρα πρέπει να θωρακίσουμε συνολικά την υδρολογική λεκάνη από τα ψηλά προς τα χαμηλά», σημειώνει χαρακτηριστικά.
«Τα ρέματα στην ΠΚΜ συνολικά, και στη Θεσσαλονίκη ειδικότερα, είναι τελείως ανοχύρωτα, γιατί αυτή η παλιά αντίληψη των τμηματικών τοπικών έργων με μικρή αποτελεσματικότητα, προχωρεί με αργούς ρυθμούς, με λίγα κονδύλια και συνήθως προχωρεί με πολιτικά κριτήρια και όχι περιβαλλοντικά. Δηλαδή γίνονται έργα εκεί που υπάρχουν φιλικά προσκείμενοι προς την Περιφέρεια δήμαρχοι και φορείς» τονίζει ο κ. Μυλόπουλος και χαρακτηρίζει το ΠΕΣΠΚΑ ένα γενικόλογο κείμενο που θέτει κάποιες αρχές, τις οποίες, όμως, δεν έχει εξειδικεύσει.
Πολλές φορές κατά το παρελθόν υπήρξε, ηθελημένα ή μη, μια σύγχυση σε σχέση με το ποιος οφείλει να καθαρίζει ρέματα, φρεάτια και υπονόμους ώστε να μπορέσει ο όγκος νερού να εκτονωθεί χωρίς να πλημμυρίσουν δρόμοι, καταστήματα και σπίτια. Την απάντηση έχει δώσει ήδη από το 2019 με τον πιο επίσημο τρόπο η Επιχείρηση Ύδρευσης Αποχέτευσης Θεσσαλονίκης (ΕΥΑΘ ΑΕ), η οποία με ανακοίνωσή της στις 20/9/2019 επεσήμανε πως «κύρια ευθύνη της εταιρείας είναι η λειτουργία και συντήρηση του παντορροϊκού δικτύου της Θεσσαλονίκης (του δικτύου δηλαδή που αποχετεύει όμβρια και ακάθαρτα ύδατα μαζί)», ενώ παράλληλα σημείωνε πως «εκτός αρμοδιότητας ΕΥΑΘ αλλά μείζονος σημασίας για την αντιπλημμυρική προστασία της Θεσσαλονίκης είναι ο συστηματικός καθαρισμός των ανοιχτών ρεμάτων της πόλης, των μεγάλων κλειστών αγωγών που αποτελούν συνέχεια των ανοιχτών ρεμάτων, ο καθαρισμός των μεγάλων οδών», επισημαίνοντας πως στις περισσότερες περιπτώσεις υπεύθυνη είναι η Περιφέρεια, και σε άλλες περιπτώσεις οι Δήμοι.
Πολλοί επιστήμονες αλλά και υπηρεσιακοί παράγοντες που ασχολούνται με την αντιπλημμυρική θωράκιση τονίζουν την ανάγκη ύπαρξης εκτάσεων με χώμα και πράσινο, για την απορρόφηση μεγάλου όγκου νερού. Στη Θεσσαλονίκη το χώμα και τα πάρκα που το περιλαμβάνουν είναι είδη προς εξαφάνιση, μιας και καλλιεργείται εδώ και δεκαετίες η αντίληψη πως καθαρό και σύγχρονο είναι μόνο ό,τι περιλαμβάνει τσιμέντο, και όχι χώμα. Ειδικοί εισηγούνται λοιπόν να σπάσουν τα τσιμέντα και να αντικατασταθούν με χώμα, το οποίο θα απορροφήσει γρήγορα σε μια δύσκολη στιγμή το νερό. Αδόμητες δημοτικές εκτάσεις που μετατρέπονται σε χώρους στάθμευσης ΙΧ αυτοκινήτων δεν θα έπρεπε να ασφαλτοστρώνονται, αλλά να παραμένουν με χώμα, δίνοντας έτσι μια διέξοδο για το νερό στις πυκνοδομημένες γειτονιές της πόλης.
Σε πολλά σημεία από όπου περνούσαν παλαιότερα χείμαρροι που αργότερα σκεπάστηκαν, οχετοποιήθηκαν ή υπογειοποιήθηκαν, παρατηρούνται προβλήματα πλημμυρών ακόμα και σήμερα, με πολύ γνωστό παράδειγμα αυτό της Εθνικής Αμύνης, που μετατρέπεται σε ποτάμι κάθε φορά που έχουμε μια μεγάλη νεροποντή, αλλά και αυτό του χειμάρρου της Έκθεσης, που περνούσε από το σημερινό Μακεδονικό Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης. Κάπως έτσι επιβεβαιώνεται η ρήση πως «το νερό θυμάται» τις διαδρομές που έκανε κατά το παρελθόν, και όταν θα έρθει σε μεγάλο όγκο, καμία ανθρώπινη πρόβλεψη δεν θα το σταματήσει. Εκτός και αν υπάρξει μια ριζοσπαστική και άμεση αντίδραση από τη Περιφέρεια και τους Δήμους, όπου εκτός από μερικούς καθαρισμούς θα δούμε άνοιγμα των παλιών ρεμάτων, γκρέμισμα αυθαίρετων κτισμάτων που εμποδίζουν την ροή του νερού προς τη θάλασσα κ.α.. Μόνο τότε θα μπορέσει η Θεσσαλονίκη να διαχειριστεί φαινόμενα όπως αυτό της Βαλένθια, με το μικρότερο δυνατό κόστος για την ανθρώπινη ζωή αλλά και τη λειτουργία της πόλης.
Έρευνα-επιμέλεια κειμένου: Ιάσων Μπάντιος, Σταυρούλα Πουλημένη, Τηλέμαχος Φασούλας
Η συνέχεια της έρευνας: Το πολύπαθο Σέιχ Σου: Αντιπυρική προστασία χωρίς προστάτες
Η έρευνα του ανεξάρτητου συνεργατικού μέσου Alterthess με τίτλο «Αστική ανθεκτικότητα, κλιματική ουδετερότητα, η περίπτωση της Θεσσαλονίκης» πραγματοποιήθηκε με την υποστήριξη του ιδρύματος Ρόζα Λούξεμπουργκ/Παράρτημα Ελλάδας. Δείτε ολόκληρη την έρευνα εδώ.
