Δημήτρης Κωνσταντέλλης, Καπιτακλυσμός, εκδόσεις Παπαζήση σελ. 192
Στον σημερινό καπιταλισμό κάθε κρίση μπορεί να είναι η τελική κρίση
Πάουλ Μάτικ
Στην προηγούμενη φράση του Μάτικ δηλώνεται η πεποίθηση πως η κατάρρευση του καπιταλισμού, ως το αποτέλεσμα μιας ενδόρρηξης, είναι καθόλα πιθανό.
Ο Ντέιβιντ Χάρβεϊ θα ξαναφέρει στην επικαιρότητα το γεγονός ότι ο καπιταλισμός έχει τα όρια του, πως η ίδια η λειτουργία του τον οδηγεί σε κρίσεις, οι οποίες μπορεί να αποδειχτούν καταδικαστικές.
Η ιδέα πως ο καπιταλισμός εμπεριέχει τους όρους για την κατάρρευσή του ήταν κοινός τόπος στον κλασσικό μαρξισμό -σοσιαλδημοκρατικό και κομμουνιστικό. Τα επιχειρήματα, μάλιστα, ήταν εξαιρετικά βάσιμα. Όταν η Ρόζα Λούξεμπουργκ διερευνούσε το ζήτημα στη Συσσώρευση του κεφαλαίου της, πρόσφερε μια επιστημονική ερμηνεία, η οποία πληρούσε όλες τις προϋποθέσεις της θεμελίωσης και της τεκμηρίωσης.
Δεν θα πρέπει, ωστόσο, να νομίζουμε ότι αυτή η «προαναγγελία» συνιστούσε στήριγμα μιας ελπίδας για έναν καλύτερο, κομμουνιστικό κόσμο -κι εδώ χρησιμοποιώ τον όρο κομμουνιστικό και για τις δυο εκδοχές του εργατικού κινήματος, στο μέτρο που και οι δυο θεωρούσαν πως τελικός στόχος ήταν μια αταξική κοινωνία χωρίς εκμετάλλευση και καταπίεση. Προσοχή! Όχι με λιγότερη, αλλά με καταργημένη την εκμετάλλευση και την καταπίεση.
Η βασίμως πιθανολογούμενη, λοιπόν, κατάρρευση του καπιταλισμού δεν θεωρούταν ελπιδοφόρα εξέλιξη. Αντίθετα, το σύνθημα σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα υπογράμμιζε την επιτακτικότητα της επανάστασης ακριβώς μπροστά, στην κατάρρευση, που θα μπορούσε να συμπαρασύρει ολόκληρο τον πλανήτη σε έναν πραγματικό Αρμαγεδδώνα.
Πολύ συχνά, αυτή η θέση λοιδορείται ως ευσεβής πόθος. Όπως ήδη είπα δεν είναι πόθος, άρα δεν είναι ούτε ευσεβής.
Στην πραγματικότητα, όμως, οι λοιδορούντες, στηριζόμενοι στο επιχείρημα πως «το λέτε, το λέτε, αλλά δεν συμβαίνει», υποπίπτουν στο παράπτωμα της λογικής α-νοησίας. Γιατί, όντως, ότι δεν έχει συμβεί δεν έχει συμβεί. Μόνο που το γεγονός πως δεν έχει συμβεί δεν σημαίνει καθόλου πως δεν θα συμβεί. Πριν γεννηθούμε δεν έχουμε γεννηθεί. Πριν πεθάνουμε δεν έχουμε πεθάνει.
Στον Καπιτακλυσμό του ο Δημήτρης Κωνσταντέλλης, υποστηρίζει πως η κατάρρευση του καπιταλισμού έχει ήδη ξεκινήσει.
Ήδη από τη εισαγωγή σημειώνει:
«είναι πράγματι εντυπωσιακό το γεγονός πως όλοι οι μεγάλοι οικονομολόγοι των τελευταίων δυόμιση αιώνων -από τον Marx και τον Polanyi μέχρι τον Keynes και τον Schumpeter- προέβλεψαν το τέλος του καπιταλισμού και μάλιστα στο εγγύς μέλλον. Ακόμα και ο Adam Smith [αλλά και ο Ricardo], ο πλέον αισιόδοξος υποστηρικτής του, θεώρησε αναπόφευκτη την τελμάτωσή του. Η αιτία που αναμενόταν να καταστρέψει τον καπιταλισμό διέφερε κάθε φορά, ανάλογα με την εποχή και την ανάλυση του κάθε συγγραφέα -πάντα όμως από την ίδια βασική θεώρηση: ένα τόσο ελευθεριάζον και ασταθές σύστημα αναπόφευκτα θα διαλυθεί λόγω της εγγενούς εντροπίας του -όπως ακριβώς ένας υπερκαινοφανής αστέρας , θα ξοδέψει αστραπιαία τα καύσιμά του και θα καταστραφεί.
Βασική θέση αυτού του βιβλίου είναι πως από τη δεκαετία του 1970 και μετά τούτες οι δυσοίωνες προφητείες έχουν αρχίσει να εκπληρώνονται. Ο καπιταλισμός καταρρέει μπροστά στα μάτια μας» (σελ. 17).
Το βιβλίο ξεκινάει με μια παρουσίαση της εξέλιξης των οικονομικών συστημάτων, από την παλαιολιθική εποχή μέχρι σήμερα. Μαζί, φυσικά, ορίζει τα ίδια τα συστήματα και περιγράφει ομοιότητες και διαφορές.
Συνεχίζει με μια συστηματική πραγμάτευση αυτού, που ονομάζει «το αίνιγμα του καπιταλισμού», δείχνοντας πόσο η έλευσή του όχι μόνο δεν ήταν αναμενόμενη, αλλά θα μπορούσε να θεωρηθεί πραγματική ιστορική ανωμαλία. Πολύ περισσότερο μη αναμενόμενη ήταν η συντριπτική του κυριαρχία.
Το 3ο και εκτενέστερο κεφάλαιο ασχολείται με τις Επτά πληγές του σύγχρονου καπιταλισμού. Αφού πραγματευθεί τις πιο πρόσφατες θεωρίες της κατάρρευσης -του Immanuel Wallerstein, του Randal Collins, του Wolfgang Streeck- στη συνέχεια, τεκμηριώνει την ανάλυσή του, αναφορικά με τις αιτίες, που οδηγούν τον καπιταλισμό στην σημερινή καταστροφική πολυκρίση. Προκειμένου να το πετύχει αξιοποιεί μερικές από τις καλύτερες διεθνώς βάσεις δεδομένων.
Ο Καπιτακλυσμός ολοκληρώνεται με την πρόταση του συγγραφέα σχετικά με το τι θα μπορούσε να γίνει προκειμένου να αποφευχθεί η κατάρρευση, στο μέτρο που θεωρεί πως καμιά από τις πληγές του καπιταλισμού δεν είναι ανίατη.
Ο Κωνσταντέλλης επιλέγει μια εμπειρική, εν πολλοίς, προσέγγιση των ζητημάτων. Εξαιρετικά χρήσιμη για όποιον ξεκινάει την προσπάθεια για μια συστηματική προσέγγιση. Οι θεωρητικές του αποσκευές δεν είναι προφανείς. Επιδίδεται σε έναν, παραγωγικό, πάντως, εκλεκτικισμό, θεωρώντας προφανώς πως έχει να πάρει σημαντικά στοιχεία από πολλαπλές παραδόσεις. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα, κάποιες φορές, να εμφανίζονται αντιφάσεις.
Δίνω ένα, μόνο, παράδειγμα. Μιλώντας για την ανισότητα, θα ισχυριστεί:
«το πολιτικό σύστημα και οι θεσμοί δεν φαίνεται να επιδρούν ιδιαιτέρως στην ανισότητα» (σελ. 42».
Για να αναρωτηθεί, όμως, παρακάτω, στην ίδια σελίδα, «ποιοι θεσμοί και ποιες πολιτικές μπορούν να υπηρετήσουν [τον στόχο της δραστικής άμβλυνσης της ανισότητας];».
Οι Επτά πληγές, σύμφωνα με τον συγγραφέα, είναι, κατά σειρά, οι εξής:
- Ακραία κοινωνική ανισότητα
- Υπέρογκο δημόσιο και ιδιωτικό χρέος
- Φθίνοντες ρυθμοί μεγέθυνσης
- Συνεχείς και επιδεινούμενες κρίσεις
- Υπέρμετρη διόγκωση του χρηματοπιστωτικού τομέα
- Τάσεις μονοπώλησης της οικονομίας
- Οικονομική διαφθορά.
Όσο διατηρούνται αυτά τα στοιχεία ο καπιταλισμός θα οδεύει σε μια αναπόφευκτη τελική κρίση και κατάρρευση. Αν δεν αναιρεθούν δεν έχει καμμιά τύχη. Αξιοποιώντας, μάλιστα, ιστορικά παραδείγματα, καταλήγει ότι «[έ]να από τα θλιβερότερα διδάγματα της Ιστορίας […] είναι πως μόνο η καταστροφή μπορεί να μειώσει δραστικά την ανισότητα» (σελ. 149).
Ο συγγραφέας δίνει μια εξαιρετική ανάλυση αυτών των εξελίξεων στην πορεία του συστήματος. Όπως προείπα, η παρουσίαση είναι επαρκώς τεκμηριωμένη και ενδιαφέρουσα. Κατά τη γνώμη μου, όμως, αφορά συνέπειες και όχι αίτια. Αυτό που θέλω να πω είναι ότι κανένα από τα επτά -εξαιρετικά σημαντικά και πολύ καλά επεξεργασμένα- στοιχεία, που αναλύει ο Κωνσταντέλλης, δεν μπορεί να θεωρηθεί πραγματικά εξηγητικό της κατάστασης.
Οι μαρξιστές, π.χ., θεωρώντας πως ο βασικός μηχανισμός, που κινεί τον καπιταλισμό και του δίνει τη πρωτοφανή ιστορικά δυναμική του, είναι η εξέλιξη της κερδοφορίας μπορούν πολύ συνεκτικά και πειστικά να εξηγήσουν την εμφάνιση των Επτά πληγών. Αυτό δεν σημαίνει πως, από τη στιγμή της εμφάνισής τους, δεν λειτουργούν ως δευτερογενείς «αιτίες». Θα πρέπει, όμως, να έχουμε πάντοτε στο μυαλό μας πως πρόκειται για δευτερογενείς.
Ας δούμε, για παράδειγμα, την ανισότητα. Είναι η μείωση του ποσοστού κέρδους, που οδηγεί στην αύξηση του ποσοστού της εκμετάλλευσης και τη μεταφορά μέρους του εργατικού εισοδήματος στο κεφάλαιο, λειτουργώντας αντισταθμιστικά στη μείωση της κερδοφορίας. Η αυξανόμενη ανισότητα και η υποκατανάλωση, που προκαλεί, συνδυάζονται δευτερογενώς με την πτώση των κερδών οδηγώντας σε μείωση της τεχνολογικής καινοτομίας και της παραγωγικότητας, χαμηλότερη μεγέθυνση, διόγκωση του χρηματοπιστωτικού συστήματος σε αναζήτηση άλλων πηγών κερδοφορίας πέραν της παραγωγής, αύξηση του χρέους, ένταση του ανταγωνισμού και ροπή προς το μονοπώλιο.
Επιπλέον, πράγμα στο οποίο δεν επιμένει ιδιαίτερα, έχουμε την, σε ραγδαία επιδείνωση, απειλή της κλιματικής καταστροφής. Η υπαιτιότητα της κεφαλαιακής συσσώρευσης, που υπακούει αποκλειστικά στο κίνητρο του κέρδους, είναι προφανής και επαρκής, ώστε να καταδικάσει το καπιταλιστικό σύστημα οριστικά, όσα πλεονεκτήματα -υποτιθέμενα ή όχι- κι αν επικαλεστούν οι φίλοι του προς υπεράσπισή του.
Ας επανέλθουμε, όμως, στο ζήτημα της κατάρρευσης.
«Ποια συμπεράσματα μπορούμε να βγάλουμε μελετώντας […] την πεντηκονταετή κρίση του συστήματος και τις πρωτεϊκές μεταμορφώσεις της; Μήπως ο καπιταλισμός έχει φτάσει πλέον στα όριά του; Μοιάζει, πράγματι, να έχει ξοδέψει όλη του την ενέργεια και να τρώει τις ίδιες του τις σάρκες. Προκειμένου να συντηρηθεί, εφευρίσκει διαρκώς τρόπους για να αντλεί πόρους από το μέλλον και να χρησιμοποιεί εισοδήματα που δεν έχει ακόμα παραγάγει, καθώς οι υπάρχοντες πόροι δεν είναι αρκετοί […] Το σήμερα παρασιτεί σε βάρος του αύριο, που φορτώνεται με όλο και περισσότερες υποχρεώσεις. Ο καπιταλισμός ζητά διαρκώς πίστωση. Υποθηκεύει όχι μόνο ό,τι έχει παραγάγει ως τώρα, αλλά και ό,τι υποτίθεται θα παράγει στο μέλλον, για να εξασφαλίζει την επιβίωσή του. Μαζί, όμως, υποθηκεύει και το μέλλον της ανθρωπότητας, το οποίο καθίσταται όλο και πιο αβέβαιο και επικίνδυνο» (σελ. 90).
Επομένως; Οι ριζοσπάστες αριστεροί λένε πως, ακριβώς γι’ αυτό, επιβάλλεται η υπέρβαση του καπιταλισμού και η οικοδόμηση μιας αταξικής κοινωνίας, η οποία θα εξελίσσεται βάσει της δημοκρατικής επιλογής των ανθρώπων, συνειδητά, επιστημονικά και -να το ξαναπώ- δημοκρατικά και σχεδιασμένα.
Ο Κωνσταντέλλης δεν ανήκει σε αυτήν την «σχολή». Θεωρεί πως μια τέτοια επιλογή δεν είναι ούτε εφικτή ούτε επιθυμητή. Ακόμη και οι προτάσεις του Πικετί του φαίνονται ουτοπικές.
Η βασική ιδέα του είναι πως ο καπιταλισμός, παρ’ όλα αυτά, έχει μοναδικά πλεονεκτήματα και, λόγω αυτών, θα πρέπει να διατηρηθεί στη ζωή. Κατά τη γνώμη του, άλλωστε, «ο καπιταλισμός δεν χρειάζεται να είναι συνώνυμο της απληστίας και του πλουτισμού» (σελ. 74). Γι’ αυτό και η πρότασή του είναι να επιχειρηθεί να πειστούν οι καπιταλιστές πως η εγκατάλειψη των κακών πρακτικών είναι και προς όφελός τους και να τους δοθούν θεσμικά κίνητρα προκειμένου να συγκατατεθούν. Το τελευταίο κεφάλαιο αφιερώνεται στην ανάπτυξη αυτής της -εντελώς παράδοξης, κατ’ εμέ- πρότασης. Δεν θα σποϊλάρω, όμως. Διαβάστε το βιβλίο.
***
Ξαναλέω, οι επιμέρους αναλύσεις του Κωνσταντέλλη είναι πολύ ενδιαφέρουσες, τεκμηριωμένες και «διεγερτικές» για τη σκέψη. Ασχέτως των αντιρρήσεων μου, συστήνω το βιβλίο ανεπιφύλακτα σε όποιον θέλει να έρθει σε επαφή με μείζονα ζητήματα της εποχής μας και τη διεθνή σχετική συζήτηση
Τέλος, ο συγγραφέας έχει ένα ιδιαίτερο προσόν. Όντας καθηγητής στη μέση εκπαίδευση έχει έγνοια για το αν οι αναγνώστες του κατανοούν. Είναι η έγνοια αυτού που ενδιαφέρεται πολύ πέρα από τη γνώση και για την παιδαγωγική.
Γράφει πολύ καλά ελληνικά και μας δίνει ένα κείμενο υποδειγματικά εύληπτο.
