David Graeber -David Wengrow, Η αυγή των πάντων -Μια καινούργια ιστορία της ανθρωπότητας, Διόπτρα 2023, σελ. 836
[Η μετάβαση στη γεωργοκτηνοτροφία] υπήρξε το χειρότερο λάθος στην ιστορία της ανθρωπότητας
Τζάρεντ Ντάιαμοντ
Ο Ντάιαμοντ διατύπωσε την προηγούμενη φράση [και] με περιπαικτικό τρόπο. Η άποψη, ωστόσο, ότι οι κοινωνίες κυνηγών -τροφοσυλλεκτών, που προηγήθηκαν της «νεολιθικής [αγροτικής] επανάστασης» ήταν σαφώς εξισωτικές είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη μεταξύ των ανθρωπολόγων και των αρχαιολόγων και παλαιοντολόγων. Το πρόσφατο βιβλίο του Γιάννη Μανέτα «Η συμβιωτική περιπέτεια» είναι μια εξαιρετική προσπάθεια υποστήριξης αυτής της θέσης και από την πλευρά της εξελικτικής βιολογίας. Η ιδέα, μάλιστα, πως με δεδομένο ότι οι homo έζησαν το 95% της ύπαρξής τους στον κόσμο σε συνθήκες ουσιώδους ισότητας είναι εύλογο ότι το εξισωτικό έθος είναι βαθειά ριζωμένο μέσα σε εμάς, τους απογόνους τους – «ο ηθικός νόμος μέσα μας», που λέει και ο Καντ- νομίζω πως στέκει.
Η αλήθεια είναι ότι στο ζήτημα των «απαρχών», της «αυγής των πάντων», κυρίαρχες, από τον 18ο ευρωπαϊκό αιώνα κι έπειτα, είναι δύο εκδοχές. Αυτή του Ρουσσώ κι εκείνη του Χομπς. Για τους συγγραφείς, και οι δύο είναι εξίσου αυθαίρετες και ελάχιστα τεκμηριωμένες. Πρόκειται περισσότερο για νοητικά πειράματα πολιτικής φιλοσοφίας παρά για επιστημονικές θέσεις.
Όπως σημειώνουν,
«το να ερευνούμε για την προέλευση της ανισότητας αναγκαστικά σημαίνει τη δημιουργία ενός μύθου, την έκπτωση από τη Θεία Χάρη, την τεχνολογική μεταγραφή των πρώτων κεφαλαίων της Γένεσης, που στις περισσότερες σύγχρονες εκδοχές παίρνει τη μορφή ενός μυθικού αφηγήματος το οποίο στερείται κάθε προοπτικής λύτρωσης. Σε αυτές τις διηγήσεις, το καλύτερο στο οποίο μπορούμε να ελπίζουμε εμείς οι άνθρωποι είναι να κάνουμε κάποια πρόχειρα μπαλώματα στην εγγενώς άθλια κατάστασή μας και να αναλάβουμε ενεργό δράση για να προλάβουμε κάποια ελλοχεύουσα, απόλυτη καταστροφή. Η μόνη άλλη θεωρία, [αυτή του Χομπς], υποθέτει ότι η ανισότητα δεν είχε κάποια προέλευση, επειδή οι άνθρωποι είναι εκ φύσεως κάπως άξεστα πλάσματα και οι απαρχές μας ήταν μια ελεεινή, βίαιη εποχή. Σε αυτήν την περίπτωση, η «πρόοδος» ή ο «πολιτισμός» -με κύρια κινητήρια δύναμη την εγωιστική και ανταγωνιστική φύση μας- υπήρξαν λυτρωτικά. Αυτή η άποψη είναι εξαιρετικά δημοφιλής στους δισεκατομμυριούχους, αλλά δεν είναι πολύ αρεστή στον υπόλοιπο κόσμο, συμπεριλαμβανομένων των επιστημόνων, οι οποίοι ξέρουν ότι δεν συνάδει με τα γεγονότα» (σελ. 619).
Ο Ρουσσώ και οι επίγονοί του βλέπουν στις απαρχές τον ευγενή άγριο, ο οποίος εξέπεσε στον σημερινό άθλιο εγωιστή, βαθμιαία, από τη στιγμή που κάποιος περιέφραξε ένα κομμάτι γης και το είπε «δικό μου». Ο Χομπς και η ποικίλη Δεξιά βάζουν στην αρχή τον άνθρωπο, που είναι «λύκος» για τους άλλους ανθρώπους.
Έτσι κατασκευάστηκαν οι μύθοι της «αυγής των πάντων».
Οι συγγραφείς επιχειρηματολογούν, με ένα εντυπωσιακό, ποσοτικά και ποιοτικά, πλήθος στοιχείων, ότι οι μακρινοί μας πρόγονοι δεν ήταν ούτε άγγελοι ούτε τέρατα.
Θεωρούν, μάλιστα, ότι ακόμη και η πιθανή απόρριψη της εκδοχής του πρωταρχικού εξισωτισμού καθόλου δεν ακυρώνει τις χειραφετητικές βλέψεις για τη μελλοντική μας κατάσταση.
Στο πλαίσιο της κομμουνιστικής και αναρχικής παράδοσης ένας έλλογος ρουσσωισμός είναι κοινός. Στο επιστημονικό πεδίο, ο Γκόρντον Τσάιλντ και ο Μάρσαλ Σάλινς, με τα Stone Age Economics του, κατέθεσαν σημαντικά τεκμήρια για την ύπαρξη μιας παλαιολιθικής «κοινωνίας της αφθονίας», ενώ πολιτικοί αγωνιστές, όπως ο Ένγκελς ή η Λούξεμπουργκ θεώρησαν δεδομένο πως στο μεγαλύτερο μέρος της ανθρώπινης ιστορίας κυριάρχησε μια θέσμιση «πρωτόγονου κομμουνισμού». Η διαφορά σε σχέση με τους «ορθόδοξους» ρουσσωιστές -ίσως και τον ίδιο τον Ρουσσώ- υποστηρίζουν είναι ότι «αυτό που συνέβαινε τότε» μπορεί να ξαναϋπάρξει.
Το βιβλίο θεωρεί πως η εικόνα είναι πολύ πιο σύνθετη. Όχι μόνο από την αριστερή αφήγηση, αλλά, ιδίως, από τη δεξιά. Η προϊστορία και η πρωτοϊστορία δίνουν λαβή για μια ουσιώδη επανεξέταση της άποψης ότι οι κοινότητες των τροφοσυλλεκτών -της τάξης των 20 έως 40 ατόμων- ήταν εύκολο να παραμένουν εξισωτικές, ενώ οι κατά πολύ πολυπλοκότερες γεωργοκτηνοτροφικές και αστ(υ)κές κοινωνίες, που ακολούθησαν, ήταν νομοτελειακό πως θα εξελίσσονταν σε ταξικές και εξουσιαστικές. Η διαχείριση των πραγμάτων, σε μεγάλη κλίμακα, δεν μπορεί να γίνει «με συνελεύσεις και ομοφωνίες». Η εξουσία, η ιεραρχία, άρα και η αντικειμενική ανισότητα, είναι υποχρεωτικοί όροι στοιχειώδους ανταπόκρισης στις αντικειμενικές συνθήκες. Είναι αναπόφευκτη.
Οι συγγραφείς δείχνουν, πολύ πειστικά, νομίζω, ότι κάτι τέτοιο δεν στοιχειοθετείται επ’ ουδενί, από τα ανθρωπολογικά, παλαιοντολογικά και αρχαιολογικά στοιχεία.
Οι κυνηγοί -τροφοσυλλέκτες βρίσκονταν σε μεγάλους αριθμούς και κατασκεύαζαν μεγαλιθικά μνημεία την ίδια περίοδο, που, η δεξιά κοινοτοπία ισχυρίζεται πως οι τεχνικές ικανότητές τους τους επέτρεπαν το πολύ να φτιάχνουν πήλινα ζωάκια και στοιχειώδεις κατασκευές.
Το Γκεμπεκλί Τεπέ, που φαίνεται στην φωτογραφία του προηγείται του κειμένου είναι κατασκευασμένο πριν από περισσότερο από 10000 χρόνια από παλαιολιθικούς «πρωτόγονους». Οι εντυπωσιακά διακοσμημένοι μεγάλιθοι, όπως αυτός της ένθετης φωτογραφίας ζύγιζαν τόνους.
Για τη συνήθη θεώρηση, αυτές οι δημιουργίες είναι αδιανόητες.
Όπως ανεξήγητο είναι και το γεγονός ότι οι πρώτες μεγάλες πόλεις -όπως η μεσοποταμιακή Ουρούκ της 4ης π.Χ. χιλιετίας, των 50000 κατοίκων ή η προ-αζτεκική Τεοτιουακάν, που όχι μόνο χαρακτηρίζεται από έλλειψη ιεραρχίας, αλλά φαίνεται να επανακάπτει «αντιεξουσιαστικά» μετά από μια πρότερη ιεραρχική δομή- κάθε άλλο παρά αντιστοιχούν στην ιδέα των γραφειοκρατικών πρωτο-κρατικών θεσμίσεων. Η Ουρούκ και η Τεοτιουακάν είναι τεράστιες πόλεις χωρίς υποψία κράτους. Η αστυκή πολυπλοκότητα ήταν απολύτως διαχειρίσιμη από τις «συνοικιακές συνελεύσεις» των κατοίκων τους, ενώ τα «προγράμματα κοινωνικής κατοικίας» ή στήριξης προς τους αναξιοπαθούντες είναι γνώσεις θαυμαστά τεκμηριωμένες.
Όπως σημειώνεται στην «αυτό-παρουσίαση» του βιβλίου, «[ο] David Graeber και ο David Wengrow μας εξηγούν πώς οι [κυρίαρχες] θεωρίες πρωτοεμφανίστηκαν τον 18ο αιώνα ως αντίδραση στην κριτική της ευρωπαϊκής κοινωνίας από τους αυτόχθονες λαούς και γιατί είναι λάθος.
Αυτό το βιβλίο ανατρέπει τον τρόπο που βλέπουμε την ανθρώπινη ιστορία, τις απαρχές της γεωργίας, της ιδιοκτησίας, των πόλεων, της δημοκρατίας, της δουλείας και του ίδιου του πολιτισμού.
Οι συγγραφείς του, βασισμένοι σε πρωτοποριακές έρευνες στην αρχαιολογία και στην ανθρωπολογία, καταδεικνύουν ότι η ιστορία μπορεί να γίνει ξαφνικά πολύ πιο ενδιαφέρουσα, αν δούμε τι λέει πραγματικά.
Αν οι άνθρωποι δεν περνούσαν το 95% του εξελικτικού παρελθόντος τους σε μικρές ομάδες κυνηγών-τροφοσυλλεκτών, τότε τι έκαναν τόσο καιρό; Αν η γεωργία και οι πόλεις δεν μας έριξαν στην ιεραρχία και στην κυριαρχία, τότε τι σήμαιναν;
Οι απαντήσεις συχνά είναι απροσδόκητες και δείχνουν ότι η πορεία της ανθρώπινης ιστορίας ίσως να μην είναι χαραγμένη στην πέτρα, αλλά να είναι περισσότερο γεμάτη από διασκεδαστικές πιθανότητες απ‘ όσο τείνουμε να φανταζόμαστε.
“Η αυγή των πάντων” αλλάζει ριζικά την αντίληψή μας για το παρελθόν του ανθρώπου και προσφέρει έναν τρόπο να φανταστούμε νέες μορφές ελευθερίας, νέους τρόπους οργάνωσης της κοινωνίας».
Μας εξηγούν πώς οι θεωρίες αυτού του είδους πρωτοεμφανίστηκαν τον 18ο αιώνα ως αντίδραση στην κριτική της ευρωπαϊκής κοινωνίας από τους αυτόχθονες λαούς και γιατί είναι λάθος.
Το εύρος της έρευνας προκαλεί δέος.
Τροφηλάτες της Αμαζονίας, των Μεγάλων Πεδιάδων, της Καλιφόρνιας και του Μόντρεαλ, της Ωκεανίας, της Μέσης Ανατολής, της Αφρικής, της Ευρώπης.
Πόλεις των Αζτέκων, των Μάγια και των Ίνκας – Τσίτσεν Ίτζα, Κούσκο, Τενοχτιτλάν. Η Τσαταλχουγιούκ, η Μέμφις, η Ουρούκ, η Μοχέντζο -Ντάριο και η Νινευή.
«Ινδοευρωπαίοι» και Μινωίτες, «πρωτόγονοι» Ιάπωνες και Κορεάτες. Μυκηναίοι και Σουμέριοι. Ολμέκοι, Τσερόκι, Χιούρον και Χόπγουελ.
Μάγοι, «αρχηγοί» και γυναίκες στην πολιτική. Κοροϊδία για όσους νομίζουν πως είναι πάνω από τους υπόλοιπους. Αλλά και κανιβαλισμός. Πόλεμος και Ειρήνη.
Οι συγγραφείς κρίνουν αυστηρά, νομίζω, τους υποστηρικτές του πρωτόγονου εξισωτισμού και της παλαιολιθικής αφθονίας. Υπάρχουν πολλά σημεία του βιβλίου τους, που είναι μάλλον υποστηρικτικά για τους «εξισωτιστές».
Ο χώρος δεν επιτρέπει εκτενέστερη πραγμάτευση. Αυτό που είναι βέβαιο είναι ότι οι Graeber και Wengrow δίνουν πλήθος τεκμηρίων πως πολλές παλιότερες κοινωνίες, παλαιολιθικές, νεολιθικές και του χαλκού υπήρξαν και εξισωτικές και ελεύθερες. Έχουν δίκιο όταν λένε πως δεν συνέβαινε παντού και πάντα. Συνέβαινε, όμως, σε μια τεράστια ποικιλία παραλλαγών, τόσο συχνά που είναι βάσιμη η θέση του Σάλινς ή του Μανέτα. Υπήρξαν στο παρελθόν πολλές πολύ ανθρωπινότερες κοινωνίες. Όχι γιατί το απαιτούσε κάποια «αναγκαιότητα», αλλά γιατί έτσι επέλεξαν τα μέλη τους.
Το «έγινε, συνεπώς, ξαναγίνεται», λοιπόν, είναι καθόλα έγκυρη διατύπωση.
