Στα πλαίσια της καταγραφής των τοποθετήσεων των ομιλητών στην e-εκδήλωση για τη Διεθνή Μέρα της Γυναίκας που διοργάνωσε ο Βίος Coop στις 10 Μάρτη 2021 και την οποία είχαμε την τιμή να αναμεταδώσουμε και από τη σελίδα του alterthess στο Facebook, αναδημοσιεύουμε την εισήγηση του Λεωνίδα Οικονομάκη (διδάκτορα κοινωνικών και πολιτικών επιστημών).
«Σας ευχαριστώ πολύ για την πρόσκληση.
Η αλήθεια είναι ότι όταν με κάλεσε ο Φοίβος, δίστασα λίγο, από ακαδημαϊκή ανασφάλεια ίσως, γιατί δεν έχω ασχοληθεί ακαδημαϊκά με το ζήτημα των γυναικών στις κοινότητες των Ζαπατίστας.
Ακαδημαϊκά, με την έννοια του διαλόγου θεωρίας και έρευνας, γιατί στις κοινότητες έχω πραγματοποιήσει μακροχρόνια έρευνα πεδίου απλά τα ερευνητικά μου ενδιαφέροντα δεν ήταν ακριβώς αυτά. Παρόλαυτά ο Φοίβος με έπεισε να έρθω να μιλήσω, περισσότερο εμπειρικά, παρά θεωρητικά.
Προσωπικά, έχω μια ιδιαίτερη σχέση με τις ιθαγενείς Μάγιας της πολιτείας Τσιάπας που ανήκουν στις Βάσεις Υποστήριξης του Εσέταέλεένε-EZLN (είτε είναι Τσοτσίλες, είτε είναι Τοχολαμπάλες, Τσελτάλες, Τσόλες ή άλλων εθνοτήτων).
Έχουν υπάρξει δασκάλες μου, και δεν το λέω με τη μεταφορική έννοια του “έμαθα πολλά από τον αγώνα τους” κλπ. Ισχύει και αυτό αλλά έχουν υπάρξει δασκάλες μου και κυριολεκτικά: Κατά τη διάρκεια της έρευνας πεδίου μου, φοίτησα στο Αυτόνομο Αντάρτικο Κέντρο Ισπανικών και Γλωσσών Μάγιας, στο καρακόλ του Οβεντίκ και δασκάλες μου ήταν η Ινές, η Γιολάντα, η Παλόμα. Επίσης, με τον καιρό έγιναν και φίλες μου, και όχι μόνο αυτές αλλά και άλλες προμοτόρας/προωθήτριες/διευκολύντριες της ζώνης Λος Άλτος. Πέρα από το καρακόλ τις έχω επισκεφτεί στα σπίτια τους, στις κοινότητές τους, και με κάποιες απο αυτές αναπτύξαμε και μια φιλία που κρατάει ακόμα. Είναι από αυτές τις σχέσεις που δημιουργούνται όταν κάποιος επιλέγει εθνογραφικές μεθόδους για να απαντήσει στα ερωτήματά του.
Ζώντας στο καρακολ, όπου υπάρχει και σχολείο δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης στο οποίο και μένουν τα παιδιά για όσο διαρκεί η σχολική χρονιά, είχα την ευκαιρία να παρατηρήσω και την παρουσία νεαρών μαθητριών, που αργότερα έγιναν προμοτόρας, κατά την παραμονή τους στο σχολείο, αλλά και τις σχέσεις τους με τα αγόρια συμμαθητές τους. Για να σας δώσω ένα παράδειγμα, θα σας πω μια ιστορία που παρακολούθησα πολλές φορές στο καρακόλ, αλλά μου έκανε περισσότερο εντύπωση σε μια κοινότητα. Φιλοξενήθηκα στα πλαίσια του Μικρού Ζαπατίστικου Σχολείου στο σπίτι μιας οικογένειας, σε μια μικρή κοινότητα Τσόλ, στο βορρά της ζούγκλας Λακαντόνα, κοντά στο Παλένκε. Η κοινότητα ονομάζονταν Μαλβίνας, αλλά δεν υπήρχε ούτε Θάτσερ, ούτε εισβολή, αλλά ούτε και… Μαραντόνα. Μαζί μου ήταν και ένας νεαρός Ζαπατίστα που μετέφραζε από τα ισπανικά στα τσολ και αντίστροφα, γιατί εγώ δε μιλούσα Τσολ και η οικογένεια δε μιλούσε Ισπανικά: μετά από ένα γεύμα, ο 70χρονος παππούς της οικογένειας περίμενε τη σειρά του δίπλα στο λάστιχο που έτρεχε νερό για να πλύνει το πιάτο του, όπως και τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας και εγώ μαζί τους. Μου έκανε εντύπωση, και ρώτησα το συνοδό μου. Αυτός μου είπε το εξής: αυτοί είναι παλιάς νοοτροπίας, εμείς ΚΑΙ μαγειρεύουμε και πλένουμε με τις συντρόφισσες. Ισχύει, το έχω δει να συμβαίνει στο σχολείο του Οβεντίκ: κάθε μέρα άλλος μαθητής ή μαθήτρια αναλαμβάνει το μαγείρεμα για όλους, άλλοτε κορίτσι άλλοτε αγόρι. Αυτό, είναι επίτευγμα του Ζαπατισμού.
Ένα άλλο επίτευγμα του Ζαπατισμού είναι το γεγονός ότι οικογένειες από απομακρυσμένες κοινότητες στέλνουν τα κορίτσια τους για να μείνουν δυο και τρείς μήνες σε μεικτό σχολείο, στο Οβεντίκ, μαζί με άγνωστά τους αγόρια. Αυτό θα ήταν αδιανόητο χωρίς το Ζαπατισμό, όπως είναι αδιανόητο και σε μη-ζαπατίστικες κοινότητες της Τσιάπας- μην ξεχνάμε ότι η περιοχή έχει ένα από τα μεγαλύτερα ποσοστά γυναικοκτονιών στη χώρα.
Για να γίνει όμως κατανοητό αυτό που θα πω όμως, θα πρέπει να κατανοήσετε το πλαίσιο. Οι γυναίκες Ζαπατίστας έχουν υποστεί τετραπλή καταπίεση:
-ως αποικιοκρατούμενες
-ως ιθαγενείς
-ως γυναίκες
-και ως καμπεσίνας/αγρότισσες
Και αυτή η τετραπλή καταπίεση υπάρχει αιώνες, τουλάχιστον πέντε, από τη στιγμή που ο Diego de Mazariegos κατέκτησε το Χόβελ, τον “τόπο” δηλαδή “ανάμεσα στα σύννεφα” όπως ονόμαζαν και ονομάζουν ακόμα οι Μάγιας την περιοχή, και το μετονόμασε σε Σαν Κριστόμπαλ δε λας Κάσας, “Άγιο Χριστόφορο” – σαν τον Κολόμβο- “των Σπιτιών” δηλαδή.
Από τότε, οι coletos, οι -συνήθως- λευκοί, πλούσιοι κάτοικοι του Σαν Κριστόμπαλ δηλαδή, αλλά και των άλλων πόλεων της Πολιτείας καταπιέζουν τις γυναίκες αυτές, με τρόπους κοντινούς στους φεουδαρχικούς:
Μέχρι και το δικαίωμα τις πρώτης νύχτας υπήρχε στην Τσιάπας μέχρι και λίγες δεκαετίες πριν την εξέγερση,
Για να καταλάβετε, στις κοινότητες των ιθαγενών, ακόμα και σε αυτές που σήμερα είναι Ζαπατίστικες, μια γυναίκα τη μέρα του γάμου της “ανταλλάσσονταν” ουσιαστικά με μια καλή αγελάδα.
Επίσης, ακόμα και πριν την κατάκτηση, δεν είναι σίγουρο ότι οι γυναίκες πέρναγαν καλύτερα και είχαν υποστεί λιγότερη καταπίεση. Συγγνώμη που το χαλάω στους ρομαντικούς ιθαγενιστές/πατσαμαμίστας. Ίσως να μην είχαν το ρατσισμό που αντιμετωπίζουν σήμερα ως ιθαγενείς γιατί όλοι ήταν ιθαγενείς, ή μάλλον ήταν Μάγιας -δεν είχαν μάθει ακόμη τη λέξη ίντιο, ίσως να μην είχαν την διάκριση του καμπεσίνο, γιατι όλοι ήταν καμπεσίνος (εκτός από τους Αυτοκράτορες και τους ιερείς και την ολιγαρχία των επιβλητικών πόλεων όπως το Τσιτσεν Ίτσα, το Παλένκε και άλλες), ίσως δεν ήταν αποικιοκρατούμενες με τη σημερινή έννοια αν και οι αυτοκρατορίες των Αζτέκων (που σωστότερα ονομάζεται της “Τριπλής Συμμαχίας”), των Ίνκας, και των Μάγιας δεν ήταν και πάρα πολύ δημοκρατικές, αλλά σίγουρα υπέφεραν καταπίεσης ως γυναίκες.
Ακόμα και στις Ζαπατίστικες κοινότητες, μέχρι την άφιξη του Ζαπατισμού (αλλά και άλλων Μαοϊκών ομάδων πριν απο αυτόν) στις κοινότητες οι γυναίκες δεν είχαν δικαίωμα γνώμης και ψήφου στη συνέλευση, ούτε καν οι άγαμοι άνδρες: μόνο οι ηλικιωμένοι-σοφοί, και οι παντρεμένοι άντρες, ως αρχηγοί της οικογένειας. Αυτό άλλαξε με την πολιτικοποίηση και τον εκδημοκρατισμό της λήψης αποφάσεων που έφτασε στις κοινότητες της Τσιάπας μετά το ‘60. Όταν έφτασε και ο Ζαπατισμός δηλαδή, που τότε δε λέγονταν Ζαπατισμός αλλά Δυνάμεις Εθνικής Απελευθέρωσης.
Αυτές λοιπόν οι γυναίκες, που ανταλλάσσονταν με αγελάδες, και που δεν είχαν καν δικαίωμα γνώμης στις συνελεύσεις, έφτασαν αργότερα να γίνουν μέχρι και Κομαντάντας, καπετάνισσες δηλαδή.
Για κάμποσα χρόνια στο βουνό, πριν αναλάβει ο Πέδρο και ο Μάρκος, καπετάνισσα ήταν η Ελίσα, την οποία είχα την ευκαιρία να γνωρίσω και να συζητήσω το περιεχόμενο της έρευνάς μου κάποτε. Στο κυβερνητικό στρατόπεδο Ράντσο Νουέβο, την 1η Γενάρη 1994 επιτίθεται έχοντας την ευθύνη της επίθεσης στο Σαν Κριστόμπαλ η λοχαγός Άνα Μαρία, ενώ στο Μεξικάνικο Κοινοβούλιο χρόνια αργότερα θα μιλήσει η Κομαντάντα Ραμόνα.
Όλα αυτά, τα αποτελέσματα του Ζαπατισμού, θα συστηματοποιηθούν και θα αποτελέσουν και νόμο, τον Επαναστατικό Νόμο των Γυναικών, που μάλιστα θα ψηφιστεί ΠΡΙΝ από την εξέγερση, το Δεκέμβρη του ‘93. Ο ίδιος νόμος, θα καταργήσει και το αλκοόλ και τα ναρκωτικά στις κοινότητες, έχω δει τι κάνει το αλκοόλ, και πόσο ξύλο τρώνε οι ιθαγενείς γυναίκες εξαιτίας του, όχι σε Ζαπατίστικες κοινότητες, σε άλλες κοινότητες τόσο στην Τσιάπας όσο και σε άλλες χώρες, και δε μπορώ πάρα να δώσω δίκιο στο Ζαπατισμό.
Ο Wickham-Crowley ένας καθηγητής Πανεπιστημίου απο τις ΗΠΑ, έγραψε το 1993 μια σεμιναριακή μελέτη για τα αντάρτικα κινήματα της Λατινικής Αμερικής, τα οποία κατατάσσει σε δυο κατηγορίες, δύο γεννιές. Στην πρώτη γεννιά ανήκει η Κούβα, και τα εμπνευσμένα από την Κούβα αντάρτικα: η Γουατεμάλα, η Βολιβία κλπ είναι τα αντάρτικα του ‘60. Στην πρώτη γεννιά η συμμετοχή των γυναικών είναι περιορισμένη, και συνήθως είναι της τάξεως του “να φτιάχνουν τον καφέ.” Στα αντάρτικα που ακολούθησαν, το ‘70 και το ‘80 και ιδιαίτερα στους Σαντινίστας, οι γυναίκες έχουν μεγαλύτερη παρουσία, και φτάνουν και σε ηγετικούς ρόλους. Αποτελούν το 1/3 των ανταρτών στη Νικαράγουα, και το ¼ στο Ελ Σαλβαδόρ. Σε αυτή τη γεννιά ανήκουν και οι Ζαπατίστας (και οι Δυνάμεις πριν από αυτούς), οι οποίοι βλέπουν σήμερα το 50% των καπετάνιων στην Παράνομη Ιθαγενική Επαναστατική Επιτροπή να είναι καπετάνισσες, το μεγαλύτερο ποσοστό ίσως στην ιστορία των Λατινοαμερικανικών αντάρτικων κινημάτων.
Επειδή όμως η στατιστική μπορεί να πει πολύ ωραία ψέματα, η αλήθεια είναι ότι πολύ απέχουμε από μια πλήρη ισότητα των φύλων, τόσο στη Λατινική Αμερική όσο και εδώ στην Ευρώπη, άρα και στην Τσιάπας.
Έχω φίλες, φίλες Ζαπατίστας, πρώην προμοτόρας που παντρεύτηκαν και έγιναν το δεξί χέρι της πεθεράς τους, και στις οποίες δεν επιτρέπεται καν να συμμετέχουν πλέον στις δραστηριότητες του καρακόλ, όπως ήταν και παλιά η σχέση γυναίκας- οικογένειας γαμπρού. Και αυτό σε Ζαπατίστικη οικογένεια. Επίσης υπάρχουν περιπτώσεις που οι γυναίκες, καταπιεζόμενες για χρόνια, δεν τολμούν να λάβουν θέσεις ευθύνης για την πολιτική ζωή της κοινότητάς τους. Φοβούνται ότι αυτές δεν ξέρουν να μιλούν όπως πρέπει, ότι θα μείνει πίσω η δουλειά που τους αναλογεί στην οικογένεια, στα χωράφια, στο σπίτι ,στα παιδιά. Είναι λογικό, πρόκειται για κοινωνίες στις οποίες ηγετικό ρόλο είχε πάντα ο σοφός παππούς, ή ο δυνατός άνδρας της οικογένειας. Επίσης πολλές γυναίκες δε συμμετέχουν στην αυτοδιακυβέρνηση γιατί δεν έχουν βοήθεια στο σπίτι, γιατί δε μιλούν ισπανικά, γιατί δεν πήγαν ποτέ στο σχολείο. Υπάρχουν ακόμα αυτά. Όπως υπάρχουν και τα εντελώς αντίθετα: άνδρες προμοτόρες που κρατάνε τα παιδιά για όσο η γυναίκα τους, επίσης προμοτόρα, κάνει δουλειά της οργάνωσης. Ή γυναίκες με μωρά παιδιά στην αγκαλιά που βυζαίνουν, ενώ σε υποδέχονται στο γραφείο του Συμβουλίου Καλής Διακυβέρνησης όπου κάνουν τη βάρδια τους και σε ρωτούν απο που έρχεσαι και για ποιο σκοπό ήρθες. Και δίπλα τους, 12χρονα κορίτσια που πάνε σχολείο και εκπαιδεύονται για νοσοκόμες, δασκάλες, γιατρέσσες.
Όπως έχει πει και ο Υποδιοικητής Μάρκος για αυτό το θέμα:
Συγχωρέστε μας, ακόμα μαθαίνουμε.
Και έχει δίκιο. Όλα αυτά που ανέφερα είναι αποτελέσματα του Ζαπατισμού. Χωρίς το Ζαπατισμό δε θα υπήρχαν στις κοινότητες, όπως δεν υπάρχουν σε κοινότητες της ίδιας περιοχής που ΔΕΝ είναι Ζαπατίστικες. Όμως είναι μια διαδικασία, η οποία δεν είναι τελεολογική, ούτε και έχει φτάσει στο απόγειό της: σε αυτές τις διαδικασίες, τις Ζαπατίστικες, περπατάμε ρωτώντας, και δίνουμε απαντήσεις βήμα το βήμα.
Σας ευχαριστώ».
