Η θεωρία και η μεταθεωρία των ζαπατίστας. Του Raúl Romero

Ένα όνειρο στο μέγεθος του κόσμου

Την 1η Ιανουαρίου του 1994 η κραυγή του EZLN «Φτάνει πια!» αντήχησε σε ολόκληρο τον κόσμο. Και δικαίως: ο ένοπλος ξεσηκωμός χιλιάδων ζαπατίστας ιθαγενών Μάγια¹, που έθεσε σε αμφισβήτηση τη νεοφιλελεύθερη ολοκλήρωση, το τέλος της Ιστορίας και τον μονοπολικό κόσμο, αποτέλεσε ένα σημείο καμπής στην ιστορία του Μεξικού, των αυτόχθονων λαών και του πλανήτη. Πολλοί συγγραφείς, καλλιτέχνες και γνωστές προσωπικότητες ταξίδεψαν στην Τσιάπας των ζαπατίστας προσκεκλημένοι σε αυτό το όνειρο· άνδρες, γυναίκες και άλλοες –όπως αποκαλούν οι ζαπατίστας τους αποκλίνοντες από την ετεροκανονικότητα έμφυλους και σεξουαλικούς προσανατολισμούς– που επιθυμούσαν να γνωρίσουν από κοντά τους λαούς που πρωτοστάτησαν σε μια τόσο σημαντική εξέγερση. «Εγώ είμαι κομμουνιστής, αλλά στο Μεξικό είμαι ζαπατίστας», συνήθιζε να λέει ο José Saramago. «Είμαστε πολλοί ζαπατίστας παντού, ακόμα κι αν δεν το γνωρίζουμε ότι είμαστε», δήλωνε ο Eduardo Galeano. «Ενστικτωδώς, ξέρω ότι πρέπει να υπερασπιστώ αυτόν τον σκοπό, γιατί μερικές φορές οι συνθήκες ζωής αναγκάζουν τους λαούς να εξεγερθούν», έλεγε η Danielle Mitterrand. Και ο Mario Benedetti πρόσθετε: «Τρέφω μεγάλη συμπάθεια στην υπόθεση των ζαπατίστας. Μου φαίνεται, μάλιστα, ότι είναι ένα σπάνιο αντάρτικο κίνημα, επειδή είναι το μόνο στη Λατινική Αμερική που έχει χειριστεί τα πράγματα με αίσθηση της πραγματικότητας». Οι Gabriel García Márquez, John Berger, Juan Gelman και Elena Poniatowska, για να αναφέρουμε μόνο μερικούς διάσημους συγγραφείς, αλληλογραφούσαν ή έπαιρναν συνεντεύξεις από τον εξεγερμένο υποδιοικητή Μάρκος. Ο Manuel Vázquez Montalbán έγραψε το βιβλίο Μάρκος: Η επανάσταση και οι καθρέφτες. Η λίστα μεγάλωνε με την πάροδο των ετών και με την εναλλαγή των γενεών.

Στη μουσική, συνέβη κάτι παρόμοιο. Ο Manu Chao περιηγήθηκε στις ζαπατιστικές κοινότητες για να τραγουδήσει και να αφηγηθεί αργότερα την εξέγερση στο Μεξικό. Ο θρυλικός Óscar Chávez πρόσφερε με το τραγούδι του μια αγκαλιά αλληλεγγύης στον EZLN. Οι Rage Against the Machine συνέθεσαν το “Zapata’s Blood”, οι Ska-P κατήγγειλαν την αντιεξέγερση με το “Paramilitar”, και οι Todos Tus Muertos παρουσίασαν έναν ζαπατίστα που φοράει καπέλο στο εξώφυλλο του άλμπουμ τους Subversiones (1996). Ο León Gieco συνέθεσε και ερμήνευσε το “El Señor Durito y yo” για να τραγουδήσει το διάσημο σκαθάρι-περιπλανώμενο ιππότη. Το φοιτητικό κίνημα στην Πόλη του Μεξικού διοργάνωσε συναυλίες με πλήθος κόσμου για να διαδώσει την υπόθεση των ζαπατίστας. Συγκροτήματα όπως οι Maldita Vecindad, Santa Sabina, Panteón Rococó και Tijuana Νο συμπεριέλαβαν στο ρεπερτόριό τους τραγούδια που αναφέρονταν στις εξεγερμένες κοινότητες. Όπως και στον κόσμο των γραμμάτων, η λίστα ανανεώθηκε με τους Joaquín Sabina, Amparanoia, Fermín Muguruza, León Chávez Teixeiro, Nina Galindo, Leticia Servín, Lengualerta, Paco Barrios “el Mastuerzo” και πολλούς άλλους.

Η θεωρία και η μεταθεωρία των ζαπατίστας

Από τη δημόσια εμφάνισή του το 1994 και για σχεδόν τριάντα χρόνια, ο EZLN έχει αποτελέσει αντικείμενο πολυάριθμων ερευνών. Στον κατάλογο της Γενικής Διεύθυνσης Βιβλιοθηκών του Εθνικού Αυτόνομου Πανεπιστημίου του Μεξικού (UNAM), για παράδειγμα, το ακρωνύμιο EZLN αποδίδει 4.326 αποτελέσματα, συμπεριλαμβανομένων διατριβών, βιβλίων, ειδησεογραφικών άρθρων, βίντεο, ρεπορτάζ, συνεντεύξεων κ.λπ., ενώ η ίδια αναζήτηση στο Google Académico επιστρέφει 32.400 αποτελέσματα. Μεταξύ αυτών των κειμένων εμφανίζονται και οι έρευνες των μεξικανικών κρατικών υπηρεσιών πληροφοριών, οι οποίες, άμεσα ή μέσω άλλων φορέων, έχουν διαδώσει αρνητικές ή δυσφημιστικές πληροφορίες εναντίον του EZLN. Από τα πρώτα χρόνια, αυτές οι πληροφορίες αποτέλεσαν πηγή για συγκεκριμένα τμήματα της κοινής γνώμης που προσπάθησαν, σε διάφορες περιστάσεις, να υπονομεύσουν το κύρος του ζαπατισμού.

Ένας ουσιαστικός τρόπος για να εμβαθύνουμε στον νεοζαπατισμό (και που συνήθως παραβλέπεται) είναι να εξετάσουμε το υλικό που έχουν παραγάγει οι ίδιοι οι ζαπατίστας, τον θεωρητικό αναστοχασμό για τις δικές τους δραστηριότητες, καθώς και τις αναλύσεις τους για την παγκόσμια κατάσταση. Έχουν δημοσιοποιήσει χιλιάδες κείμενα, πολλά από τα οποία στεγάζονται στο ιστορικό αρχείο της ιστοσελίδας Enlace Zapatista. Αναμφίβολα, οι έξι Διακηρύξεις της Ζούγκλας Λακαντόνα είναι απαραίτητες για να τοποθετήσουμε ιστορικά και πολιτικά τον EZLN. Η πρώτη δημοσιεύθηκε την 1η Ιανουαρίου 1994 και ήταν μια κήρυξη πολέμου εναντίον του Μεξικανικού Ομοσπονδιακού Στρατού και της κυβέρνησης του Κάρλος Σαλίνας δε Γκορτάρι. Πρόκειται για ένα θεμελιώδες ντοκουμέντο στην ιστορία του Μεξικού και ένα βλέμμα προσηλωμένο στους αγώνες των αποκάτω, εκείνων που δεν συμπεριλήφθηκαν ποτέ στην επίσημη ιστορία: «Είμαστε προϊόν πεντακοσίων χρόνων αγώνων», θα πουν οι εξεγερμένοι ζαπατίστας Μάγια.

Μια συλλογή για να έρθει κανείς σε επαφή με τα πρώτα επτά χρόνια του ζαπατισμού είναι το EZLN. Documentos y comunicados, που εκδόθηκε σε πέντε τόμους από τον εκδοτικό οίκο Era, ο οποίος συγκέντρωσε πολλά από τα κείμενα που γράφτηκαν μεταξύ 1ης Ιανουαρίου 1994 και Απριλίου 2001. Οι τόμοι περιέχουν επίσης προλόγους, συνεντεύξεις και χρονικά από συγγραφείς όπως οι Carlos Monsiváis, Julio Scherer García, Antonio García de León και Elena Poniatowska.

Στα ανακοινωθέντα, τις δηλώσεις, τις επιστολές και τις διακηρύξεις του σουμπ Μάρκος² εμφανίστηκε μια σειρά από φανταστικούς χαρακτήρες που μας βοήθησαν να βυθιστούμε στον κόσμο των ζαπατίστας Μάγια και συγχρόνως λειτούργησαν παιδαγωγικά. Ο Δον Ντουρίτο δε λα Λακαντόνα, το σκαθάρι που καπνίζει πίπα και ρητορεύει για τον νεοφιλελευθερισμό, γοήτευσε τον βραβευμένο με Νόμπελ José Saramago. Χιλιάδες άνθρωποι απέκτησαν πολιτική συνείδηση μέσω του γερο-Αντόνιο, αυτού του σοφού ανθρώπου που βοήθησε τον κόσμο των μιγάδων να κατανοήσει τις εξεγερμένες κοινότητες. Με τη Μαγκνταλένα και τον Ελίας Κοντρέρας, ο εκπρόσωπος των ζαπατίστας μας κάλεσε να σκεφτούμε για τους έρωτες των ανθρώπων που αποκλίνουν από την ετεροκανονικότητα. Δεκάδες χαρακτήρες ενός φανταστικού κόσμου –που είναι συγχρόνως και πραγματικός– έγιναν απαραίτητοι για να γνωρίσουμε τον EZLN: ο Γατόσκυλος, ο πολεμιστής Σκιά, το άλογο Τσόκο, η μικρούλα Εσπεράνσα Ζαπατίστα, ο Πεδρίτο, η Ντεφένσα Ζαπατίστα, η Καλαμιδάδ…

Το 2001, η πολιτική τάξη ακύρωσε τη δυνατότητα μιας βαθιάς συνταγματικής μεταρρύθμισης η οποία, ενσωματώνοντας τις Συμφωνίες του Σαν Αντρές Σακαμτσέν δε λος Πόμπρες, θα άνοιγε το δρόμο σε μια νέα οικοδόμηση σχέσεων μεταξύ των ιθαγενών λαών και του μεξικανικού κράτους. Ως συνέπεια, οι ζαπατίστας αποφάσισαν να συνεχίσουν την αντίσταση και την εξέγερσή τους χωρίς να περιμένουν τίποτα από τις πραγματικές ή τις τυπικές εξουσίες του Μεξικού. Ανέλαβαν λοιπόν την οικοδόμηση της αυτονομίας τους στην πράξη, με τη δημιουργία το 2003 των ζαπατιστικών Καρακόλ και των Συμβουλίων Καλής Διακυβέρνησης, των εδαφικών και διοικητικών δομών που συνέδεαν το δίκτυο των Ζαπατιστικών Αυτόνομων Εξεγερμένων Δήμων και των Δημοτικών Συμβουλίων τους. Στην Έκτη Διακήρυξη της Ζούγκλας Λακαντόνα (τον Ιούνιο 2005), ο EZLN αυτοπροσδιορίστηκε ως αντικαπιταλιστική δύναμη και απηύθυνε κάλεσμα για οργάνωση με άλλες συλλογικότητες του ίδιου προσανατολισμού.

Το 2013, δέκα χρόνια μετά τη δημιουργία των καρακόλ, απηύθυνε την πρόσκληση για τον πρώτο κύκλο του μαθήματος «Η Ελευθερία σύμφωνα με τ@ς Ζαπατίστας», που έγινε γνωστό ως Ζαπατιστικό Μικρό Σχολείο (Escuelita Zapatista), όπου οι βάσεις στήριξης των ζαπατίστας μοιράστηκαν «τις σκέψεις και τις δράσεις τους όσον αφορά την ελευθερία σύμφωνα με τον ζαπατισμό, τις επιτυχίες τους, τα λάθη τους, τα προβλήματά τους, τις λύσεις τους, τι έχουν πετύχει, τι έχει κολλήσει και τι λείπει ακόμα, γιατί πάντα κάτι λείπει». Για εκείνη την περίσταση, παρουσίασαν τέσσερα βιβλία για τους μαθητές, τα «Τετράδια του Ζαπατιστικού Μικρού Σχολείου»: Αυτόνομη Αντίσταση, Αυτόνομη Διακυβέρνηση Ι, Αυτόνομη Διακυβέρνηση ΙΙ και Συμμετοχή των Γυναικών στην Αυτόνομη Διακυβέρνηση. Πρόκειται για βασικά υλικά για την κατανόηση του πώς λειτουργεί η αυτονομία, τις προκλήσεις που αντιμετωπίζει, τα προβλήματά της και τις λύσεις· είναι μαρτυρίες εκείνων που στηρίζουν αυτή τη διαδικασία καθημερινά.

Τον Μάιο του 2015 πραγματοποιήθηκε στο καρακόλ του Οβεντίκ το σεμινάριο «Η κριτική σκέψη απέναντι στην καπιταλιστική λερναία Ύδρα». Συμμετείχαν, αυτοπροσώπως ή στέλνοντας κείμενά τους, οι Immanuel Wallerstein, Michael Löwy, Silvia Federici, Pablo González Casanova, Fernanda Navarro, Adolfo Gilly, Juan Villoro, Sergio Rodríguez Lazcano, Rosa Albina Garavito, Óscar Chávez, Alicia Castellanos, Gilberto López y Rivas, Sylvia Marcos και Márgara Millán, μεταξύ πολλών άλλων. Ο νέος εκπρόσωπος του EZLN, ο εξεγερμένος υποδιοικητής Μοϊσές, έδωσε μια σειρά ομιλιών με θέματα «Πολιτική οικονομία. Από τη σκοπιά των ζαπατιστικών κοινοτήτων» και «Αντίσταση και εξέγερση των ζαπατίστας». Ο τότε εξεγερμένος υποδιοικητής Γκαλεάνο, ο οποίος γεννήθηκε μετά τον «θάνατο» του σουμπ Μάρκος, μίλησε για το πώς βλέπουν οι ζαπατιστικοί λαοί την καπιταλιστική λερναία Ύδρα. Οι διοικήτριες Μίριαμ, Ροσαλίντα και Ντάλια, η βάση στήριξης Λισμπέτ και η ακροάτρια Σελένα³ σκιαγράφησαν μια γενεαλογία του αγώνα των γυναικών ζαπατίστας. Όλα αυτά τα κείμενα, θεμελιώδη για την κατανόηση της ζαπατιστικής θεωρίας, συγκεντρώθηκαν στο βιβλίο Η κριτική σκέψη απέναντι στην καπιταλιστική λερναία Ύδρα, τόμος A΄.

Σε αυτή τη συνοπτική επιλογή κειμένων, υπάρχουν ακόμα τρία που δεν γίνεται να λείπουν. Πρώτο, ο Επαναστατικός Νόμος των Γυναικών, που σηματοδοτεί μια νέα κατεύθυνση στους αγώνες των γυναικών στο Μεξικό και σε ολόκληρο τον κόσμο. Δεύτερο, το ανακοινωθέν «Ανάμεσα στο φως και τη σκιά», που βγήκε μετά τη δολοφονία του ζαπατίστα δάσκαλου Γκαλεάνο, και το οποίο εξηγεί, μεταξύ άλλων, πώς οι ζαπατίστας αποφάσισαν να δημιουργήσουν και να διατηρήσουν την περσόνα Μάρκος· και που ανακοινώνει επίσης τον θάνατο του σουμπ Μάρκος και τη γέννηση του εξεγερμένου υποδιοικητή Γκαλεάνο. Πρόκειται για μια χειρονομία επαναστατικής μνήμης που φέρνει ξανά στη ζωή τους νεκρούς της για να συνεχίσουν να αγωνίζονται· να μην ξεχνούν, να μην συγχωρούν. Το τρίτο είναι η Διακήρυξη για τη Ζωή, που την υπέγραψαν χιλιάδες άνθρωποι απ’ όλο τον πλανήτη και η οποία συγχρόνως γνωστοποιούσε το ταξίδι των ζαπατίστας σε όλο τον κόσμο: το Ταξίδι για τη Ζωή.

Θα ήθελα να προσθέσω ένα ακόμη βιβλίο: τη συλλογή κειμένων του «μακαρίτη» σουμπ Μάρκος, Γραπτά για τον πόλεμο και την πολιτική οικονομία (2017), σε επιμέλεια του Sergio Rodríguez Lascano. Περιέχει κείμενα κριτικού στοχασμού πάνω στον πόλεμο και την πολιτική οικονομία, καθώς και στη σημασία της σχέσης τους στη διαμόρφωση του σημερινού κόσμου. Αυτός ο τόμος μάς φανερώνει την ωριμότητα και τη θεωρητική αυστηρότητα των ζαπατίστας, την παγκόσμια εμβέλεια του βλέμματός τους, καθώς και το εύρος του δικτύου τους πληροφοριών και αναλύσεων, το οποίο αναμφίβολα εκτείνεται σε μεγάλο μέρος του κόσμου.

Οι ζαπατίστας δεν στοχάζονται μόνο πάνω στην πρακτική τους, συνεισφέροντας έννοιες, θέσεις, υποθέσεις και εικόνες για την κατανόηση του κόσμου, αλλά προσφέρουν επίσης έναν θεωρητικό στοχασμό πάνω στην ίδια τη θεωρία. Όπως έγραψε ο σουμπ Μάρκος το 2003: «Ο θεωρητικός στοχασμός πάνω στη θεωρία ονομάζεται “μεταθεωρία”. Η μεταθεωρία των ζαπατίστας είναι η πρακτική μας». Η ζαπατιστική θεωρία και μεταθεωρία βασίζεται στην ίδια τους την πολιτική πράξη. Επιδιώκουν να μεταμορφώσουν τον κόσμο. Ο γερο-τυφλοπόντικας συνεχίζει να ξεπροβάλλει.

Υστερόγραφο

Ανάμεσα στις ανταλλαγές επιστολών του σουμπ Μάρκος με εκατοντάδες άτομα, ξεχωρίζει η αλληλογραφία του με τον φιλόσοφο Luis Villoro, και ιδιαίτερα οι επιστολές σχετικά με την ηθική και την πολιτική που συγκεντρώθηκαν αργότερα στο La alternativa. Perspectivas y posibilidades de cambio (Luis Villoro, 2015). Αξιοσημείωτα είναι και τα έργα της Paulina Fernández, Justicia autónoma zapatista. Zona Selva Tzeltal, και τα βιβλία των Márgara Millán και Sylvia Marcos για τις γυναίκες ζαπατίστας, καθώς και εκείνα των Bruno Baronnet και Lía Pinheiro για τη ζαπατιστική εκπαίδευση. Μια ξεχωριστή θέση κατέχουν οι στοχασμοί των Pablo González Casanova, Adolfo Gilly, Fernanda Navarro, Andrés Aubry και Immanuel Wallerstein. Πολύτιμα δοκίμια έχουν γράψει επίσης οι Gilberto López y Rivas, Alicia Castellanos, Juan Villoro, Luis Hernández Navarro, Magdalena Gómez, Mariana Mora και πολλοί άλλοι. Πρέπει να τονιστεί ότι ο αγώνας των ζαπατιστικών λαών είναι ένα ζωντανό όνειρο, ένα κείμενο που συνεχώς ξαναγράφεται και του λείπουν πολλά κεφάλαια, αλλά που είναι ήδη ένα κλασικό έργο για την ιστορία των αγώνων των αποκάτω.

[ Στα ελληνικά, με τη σειρά που αναφέρονται στο άρθρο, κυκλοφορούν:

– Μανουέλ Βάσκεθ Μονταλμπάν, Μάρκος: Η επανάσταση και οι καθρέφτες, μτφρ. Λήδα Παλλαντίου, Καστανιώτης, 2003.

– Διάσπαρτα μεταφρασμένα κείμενα στον «επίσημο» ζαπατίστικο ιστότοπο enlacezapatista.ezln.org.mx

– Στο βιβλίο Subcomandante Marcos – EZLN, Ζαπατίστας. Η φλόγα της εξέγερσης, μτφρ. Γιάννης Καυκιάς, Κρίτωνας Ηλιόπουλος, Στάχυ, 1996, περιλαμβάνονται πολλά ανακοινωθέντα του EZLN της περιόδου Δεκέμβριος 1993 – Σεπτέμβριος 1995. Μεταξύ αυτών και η Πρώτη Διακήρυξη της Ζούγκλας Λακαντόνα (σελ. 27-30), η Δεύτερη Διακήρυξη (σελ. 167-178) και η Τέταρτη Διακήρυξη (σελ. 350-363). Ολόκληρο το βιβλίο σε pdf είναι προσβάσιμο στο https://karavanizapatista.espivblogs.net/files/2021/05/%CE%97-%CF%86%CE%BB%CE%BF%CC%81%CE%B3%CE%B1-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%B5%CE%BE%CE%B5%CC%81%CE%B3%CE%B5%CF%81%CF%83%CE%B7%CF%82.pdf

– Έκτη Διακήρυξη της Ζούγκλας Λακαντόνα: https://karavanizapatista.espivblogs.net/files/2021/05/%CE%95%CC%81%CE%BA%CF%84%CE%B7-%CE%94%CE%B9%CE%B1%CE%BA%CE%B7%CF%81%CF%85%CE%BE%CE%B7-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%96%CE%BF%CF%85%CC%81%CE%B3%CE%BA%CE%BB%CE%B1%CF%82-%CE%9B%CE%B1%CE%BA%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%BF%CE%BD%CE%B1-%CE%BC%CF%80%CF%81%CE%BF%CF%83%CE%BF%CF%85%CF%81%CE%B1-1.pdf

– Ορισμένες ιστορίες του Δον Ντουρίτο δε λα Λακαντόνα περιέχονται στο βιβλίο Εξεγερμένος υποδιοικητής Μάρκος, Ιστορίες για τους ανθρώπους του καλαμποκιού, μτφρ. Αντωνία Μ., Εύη Π., Νάντια Τ., εκδόσεις των ξένων, 2009, σελ. 141-156, 163-164, 165-166, 167-169, 170-171. Ολόκληρο το βιβλίο σε pdf είναι προσβάσιμο στο https://hotel.espivblogs.net/files/2014/02/2009_kalampoki.pdf. Επίσης η «Παρουσίαση του Ντουρίτο» στο βιβλίο Υποδιοικητής Μάρκος, Οι άλλες ιστορίες, μτφρ. Γιώργος Καρατζάς, Οι εκδόσεις των συναδέλφων, 2014, σελ. 15-18. Διάσπαρτες μέσα σε ανακοινωθέντα ιστορίες του Ντουρίτο μπορούν να βρεθούν και στο Ζαπατίστας. Η φλόγα της εξέγερσης, ό.π. https://karavanizapatista.espivblogs.net/files/2021/05/%CE%97-%CF%86%CE%BB%CE%BF%CC%81%CE%B3%CE%B1-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%B5%CE%BE%CE%B5%CC%81%CE%B3%CE%B5%CF%81%CF%83%CE%B7%CF%82.pdf

– Subcomandante Marcos, Ιστορίες του γερο-Αντόνιο, μτφρ. Γιώργος Καρατζάς, Ροές, 2003. Ολόκληρο το βιβλίο σε pdf είναι προσβάσιμο στο https://karavanizapatista.espivblogs.net/2020/11/11/subcomandante-marcos-istories-toy-gero-antonio/

– Η Μαγκνταλένα και ο Ελίας Κοντρέρας εμφανίζονται στο μυθιστόρημα που συνέγραψαν «με τέσσερα χέρια» ο Υποδιοικητής Μάρκος και ο Πάκο Ιγνάσιο Τάιμπο II, Ανήσυχοι νεκροί (Κι ό,τι λείπει, λείπει), μτφρ. Βασιλική Κνήτου, Κρίτων Ηλιόπουλος, εκδόσεις Άγρα και Κέδρος, 2005.

– Εκτενής αναφορά στο Ζαπατιστικό Μικρό Σχολείο στο βιβλίο EZLN, Subcomandante Marcos, Subcomandante Moises, Οι λέξεις της σιωπής, μτφρ. Εύη Παπακωνσταντίνου, εκδόσεις των ξένων, 2014, σελ. 155-272. Ολόκληρο το βιβλίο σε pdf είναι προσβάσιμο στο https://hotel.espivblogs.net/files/2019/05/lezln_lexeis_tis_siwpis.pdf

– Η κριτική σκέψη απέναντι στην καπιταλιστική λερναία Ύδρα. Συμμετοχή της Επιτροπής Έκτη του EZLN, τομ. Α΄, μτφρ. Αυτοοργανωμένη ελευθεριακή συνέλευση Paliacate Zapatista, εκδόσεις στο περιθώριο, 2019.

– Ο Επαναστατικός Νόμος των Γυναικών μπορεί να βρεθεί στο Ζαπατίστας. Η φλόγα της εξέγερσης, ό.π., σελ. 43-44. https://karavanizapatista.espivblogs.net/files/2021/05/%CE%97-%CF%86%CE%BB%CE%BF%CC%81%CE%B3%CE%B1-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%B5%CE%BE%CE%B5%CC%81%CE%B3%CE%B5%CF%81%CF%83%CE%B7%CF%82.pdf

– «Ανάμεσα στο φως και τη σκιά», στο Οι λέξεις της σιωπής, ό.π., σελ. 273-294. https://hotel.espivblogs.net/files/2019/05/lezln_lexeis_tis_siwpis.pdf

– «Μια διακήρυξη για τη ζωή»: https://karavanizapatista.espivblogs.net/2021/01/01/mia-diakiryxi-gia-ti-zoi/

Καθώς το άρθρο του Raúl Romero δημοσιεύτηκε τον Δεκέμβριο του 2023, θα μπορούσαμε να προσθέσουμε σε αυτή τη συνοπτική επιλογή σημαντικών ζαπατιστικών κειμένων ένα ακόμη κατοπινό: το κείμενο «Τα Κοινά και η Μη Ιδιοκτησία» που περιλαμβάνεται στο e-book EZLN «500, 40, 30 χρόνια μετά». Τα ανακοινωθέντα του φθινοπώρου 2023, μτφρ. – επιμ. Αλέξανδρος Ηλιόπουλος, Βίκυ Λιλή, Ε.Μ., Νίκος Νικολαΐδης, Σωκράτης Παπάζογλου, Τασούλα Χεππάκη, εκδόσεις των ξένων, 2024, σελ. 121-133. Το e-book είναι προσβάσιμο στο https://karavanizapatista.espivblogs.net/files/2024/06/40_30.pdf ]

Πηγή: revistadelauniversidad.mx

1. Οι γλώσσες των λαών Τοχολαμπάλ, Τσελτάλ, Τσοτσίλ, Τσολ και Λακαντόν μοιράζονται φωνητικά και γραμματικά χαρακτηριστικά που προέρχονται από μια κοινή ρίζα, την πρωτο-Μάγια· για αυτόν τον λόγο, είναι γνωστές ως γλώσσες Μάγια. Έτσι, σε αυτό το άρθρο, οι λαοί αυτοί αναφέρονται απλώς ως Μάγια. (Σ.τ.ε.) [↩]
2. Το σουμπ (sub) είναι σύντμηση του subcomandante (υποδιοικητής). Ο Μάρκος συχνά με χιούμορ και αυτοσαρκασμό χρησιμοποιούσε για τον εαυτό του και το σουπ (sup), μια παράφραση και πιθανή σύντμηση του super. (Σ.τ.μ.) [↩]
3. Η ακροάτρια (escucha) (ή ο ακροατής) ορίζεται από την κοινότητα και είναι επιφορτισμένη με το καθήκον να συμμετέχει σε συναντήσεις, συνελεύσεις, σεμινάρια κ.λπ. ώστε να μεταφέρει στις κοινότητες όσα λέγονται ή προτείνονται εκεί. (Σ.τ.μ.) [↩]