Eric Cline, 1177 π.Χ. – Όταν κατέρρευσε ο πολιτισμός, εκδόσεις Ψυχογιός, σελ. 316, μετάφραση: Χαράλαμπος Μαγουλάς
“[Η] ιστορία της Εποχής του Χαλκού θα μπορούσε κάλλιστα να γραφτεί με δραματικό τρόπο: βρίθει εισβολών, πολέμων, λεηλασιών, πολιτικών καταστροφών και οικονομικών καταρρεύσεων που κράτησαν πολύ” (1)
ΦΕΡΝΑΝΤ ΜΠΡΟΝΤΕΛ
Στο μεταίχμιο δύο αιώνων, από το τέλος του 13ου μέχρι το πρώτο τέταρτο του 12ου π.Χ., ένας ολόκληρος, πολύ διεθνοποιημένος μάλιστα, κόσμος βρίσκεται σε συνθήκες πραγματικής κατάρρευσης. Όπως πολύ πειστικά δείχνει ο Eric Cline, δεν θα αστοχούσαμε πολύ αν ισχυριζόμασταν πως πρόκειται για το τέλος της πρώτης στην Ιστορία «παγκοσμιοποίησης». Όσο κι αν φαίνεται έντονα -και αντίστροφα- αναχρονιστικό, η ενασχόληση με τα γεγονότα της περιόδου δίνει ισχυρά επιχειρήματα υπέρ της θέσης του βιβλίου.
Πραγματικά, για τρεις περίπου αιώνες, από το 1500 μέχρι την περίοδο στην οποία αναφερόμαστε, φαίνεται πως είχε διαμορφωθεί ένα διεθνές σύστημα με ισχυρή συνεκτικότητα, πολύπλοκες διαδράσεις μεταξύ των μερών του -τα πρώτα μεγάλα εδαφικά κράτη στην Ιστορία-, οικονομικές συναλλαγές μεγάλης κλίμακας, σχετικά προχωρημένη παραγωγική εξειδίκευση των επιμέρους περιοχών και διαμόρφωση μιας μακροχρόνιας ισορροπίας, η οποία σπάνια αμφισβητήθηκε, στη βασική της δομή, από τους κυρίαρχους πολιτικούς και οικονομικούς παίκτες. Οι οποίοι αποτελούνται κυρίως από τους Μεγάλους Βασιλείς, τους αλληλοαποκαλούμενους μεταξύ τους «αδελφούς», της Αιγύπτου, της Βαβυλωνίας, του Μιτάννι (Βόρειας Συρίας), της Ασσυρίας, της Αλασίγια (Κύπρου), της Χάττι (Ανατολίας) και της Αχιγιάβα (Μυκηναϊκής Ελλάδας) (2). Η αλληλοεξάρτηση -γεωπολιτική και οικονομική- απέκτησε πρωτοφανή σημασία, έτσι ώστε μεταβολές σε οποιοδήποτε σημείο του συστήματος να επηρεάζουν και τις υπόλοιπες.
Τα πλοία της εποχής, όπως στοιχειοθετείται πλέον από εκατοντάδες χιλιάδες εμπορικές επιστολές, που βρέθηκαν σε πολλά σημεία της μεγάλης αυτής επικράτειας, αλώνιζαν κυριολεκτικά τον κόσμο, μεταφέροντας έτοιμα αγαθά ή αντλώντας πρώτες ύλες, από πολύ απομακρυσμένες περιοχές, που εκτείνονταν πολύ έξω ακόμη και από τα όρια του δεδομένου συστήματος των μεγάλων εδαφικών κρατών. Με σημαντικό μεταφερόμενο υλικό τον χαλκό και τον κασσίτερο -τον οποίο πολλοί ιστορικοί ονομάζουν «το πετρέλαιο της Ύστερης Εποχής του Χαλκού».
Από την άλλη πλευρά, στην περίοδο αυτή καταγράφονται και οι πρώτες μεγάλες στρατιωτικές αναμετρήσεις, για τις οποίες έχουμε επαρκείς πληροφορίες. Μ’ όλο που, όπως προειπώθηκε, οι αμφισβητήσεις της συστήματος είναι μικρές και εμφανίζονται, κυρίως, στα σύνορα των εδαφικών επικρατειών, η μεγάλη ισχύς των στρατών διαμορφώνει συνθήκες πρωτοφανών αναμετρήσεων. Έτσι, η Μάχη της Μεγιδδώ (ο γνωστός Αρμαγεδδών) το 1479, μεταξύ Αιγυπτίων και Χαναναίων ή η Μάχη του Καντές το 1274 μεταξύ Χετταίων και Αιγυπτίων θα εμπλέξουν εκατοντάδες χιλιάδες εμπολέμων με εντυπωσιακούς αριθμούς ιππέων και αρμάτων. Η δυνατότητα των κρατών να υποστηρίζουν τέτοιου μεγέθους στρατούς είναι δείκτης και της οικονομικής τους ισχύος, ενώ, πολλοί υποστηρίζουν πως η μεγάλη οικονομική επιβάρυνση, που απαιτείτο για την αναγκαία χρήση της ιδιαίτερα ακριβής στρατιωτικής τεχνολογίας των αρμάτων, έπαιξε κι έναν αποτρεπτικό ρόλο σε ό,τι αφορά την εκδήλωση, ριζικά ανατρεπτικών του status quo, αμφισβητήσεων, ένα ρόλο, δηλαδή, διατήρησης της συνοχής του διεθνούς συστήματος για ένα τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα.
Ο Cline μας προσφέρει μια ευσύνοπτη, περιεκτική και συναρπαστική ταυτόχρονα περιγραφή της μεγάλης αυτής διάρκειας, αξιοποιώντας μια τεράστια πραγματικά βιβλιογραφία. Από την Χατσεπσούτ και τον Τούθμωσι Γ’, τον Ακενατόν, τη Νεφερτίτι, τον Μερνεφθά και τον Ραμσή Γ’ στην Αίγυπτο, τον Χατουσσίλις, τον Μουταβάλις, τον Σουπιλουλιούμα και τον Τουνταλίγια της Χάττι, τον Ασσούρ -ουμπαλίτ και τον Τουκούλτι -Νινούρτα της Ασσυρίας, τον Καριγκαλζού και τον Καντασμάν -Ενλίλ της Βαβυλώνας, τον Σουτάρνα και τον Τουσράτα του Μιτάννι, μέχρι τους «ανώνυμους», αλλά εξίσου ή και περισσότερο σημαντικούς, Μινωίτες και Μυκηναίους, ένα σύνολο πραγματικών ανθρώπων -και όχι μόνο «πριγκίπων» ή «αρχηγών»- παρελαύνουν στις σελίδες του βιβλίου, προσφέροντας μαζί με την «κάτοψη» της μεγάλης διάρκειας και «μικρές ιστορίες», πολύ ενδιαφέρουσες καθαυτές, αλλά, κυρίως, κατατοπιστικές, για να εισαχθεί ο αναγνώστης στην καθημερινότητα της εποχής.
Το βιβλίο μας δίνει, για παράδειγμα, τη δυνατότητα να εντάξουμε τις γνώσεις μας για την ελληνική μυθολογία -τα κατορθώματα των Ηρώων ή τον Τρωικό Πόλεμο, π.χ.- στο συγκείμενο των ιστορικά και αρχαιολογικά στοιχειοθετημένων εξεγέρσεων της Ασιγιάβα (ΒΔ Μικράς Ασίας) εναντίον των επικυρίαρχων Χετταίων, με τη βοήθεια Μυκηναίων. Όπως, επίσης, μας επιτρέπει να καταλάβουμε πώς οι επιδρομές των τελευταίων στη Μικρά Ασία είχαν ως στόχο των εξασφάλιση εργατικών χεριών -γυναικείων, ως επί το πλείστον- για τα τεράστια εργαστήρια της Πύλου ή των Μυκηνών.
Αυτός, λοιπόν, ο ισχυρός και εξαιρετικά διεθνοποιημένος κόσμος, με τους ισχυρότατους, αλλά λίγο χρησιμοποιούμενους στρατούς, έχοντας πραγματοποιήσει μοναδικές τεχνολογικές και οικονομικές προόδους, με πολυάνθρωπες πόλεις, που άφησαν το όνομά τους για πάντα στην Ιστορία, καταρρέει «ξαφνικά» στις αρχές του 12ου αιώνα. Οι σκοτεινοί αιώνες, που θα ακολουθήσουν -στον ελλαδικό χώρο μέχρι την αρχαϊκή εποχή τον 7ο αιώνα(3) – θα σημάνουν, χωρίς αμφιβολία μια πολύ μεγάλη οικονομική και πολιτισμική οπισθοχώρηση, με συνέπεια να τίθεται αντικειμενικά το ερώτημα εναλλακτικής ιστορίας «τι θα συνέβαινε αν…», το οποίο, ως επίμετρο, το αντιμετωπίζει ο Cline.
Η ιδέα, που κυριάρχησε για μεγάλο διάστημα, σε ό,τι αφορά την εξήγηση της μεγάλης κατάρρευσης, είναι πως αυτή προκλήθηκε από την εισβολή, σε όλον τον τότε γνωστό και ισχυρά διασυνδεμένο κόσμο των μυστηριωδών «Λαών της Θάλασσας», η οποία κατέστρεψε κυριολεκτικά το μεγαλύτερο μέρος του διεθνούς συστήματος. Όπως το θέτει το βιβλίο:
«Το 1177 π.Χ. ομάδες επιδρομέων, γνωστές με το όνομα «Λαοί της Θάλασσας», εισέβαλαν στην Αίγυπτο. Ο στρατός και το ναυτικό του φαραώ ([Ραμσής Γ’]) κατάφεραν να τους νικήσουν, όμως η νίκη αυτή εξασθένησε τόσο πολύ την Αίγυπτο, /ώστε σύντομα περιέπεσε σε παρακμή, όπως και οι περισσότεροι γειτονικό πολιτισμοί. Ύστερα από αιώνες μεγαλείου, οι πολιτισμένοι λαοί της Εποχής του Χαλκού γνώρισαν ένα απότομο και κατακλυσμιαίο τέλος […] Εξαφανίστηκαν οι Μινωίτες και οι Μυκηναίοι. Χάθηκαν οι Τρώες, οι Χετταίοι και οι Βαβυλώνιοι. Η ακμάζουσα οικονομία και οι θαυμαστοί πολιτισμοί, που βρίσκονταν στο απόγειό τους […] και εκτείνονταν από την Ελλάδα μέχρι την Αίγυπτο και τη Μεσοποταμία, ξαφνικά εξαφανίστηκαν μαζί με τα συστήματα γραφής, την τεχνολογία και τη μνημειώδη αρχιτεκτονική τους».
Ο Cline, ωστόσο, αποδεικνύει, αξιοποιώντας όλα τα στοιχεία, πως οι «Λαοί της Θάλασσας», οι Σεκελές, οι Ντανούνα, οι Πελετές ή οι Σαρντάνα, απλά ονόματα, εν πολλοίς, που δύσκολα μπορούμε να ταυτίσουμε με συγκεκριμένους λαούς, θα ήταν σχεδόν αδύνατο να καταβάλλουν τα ισχυρότατα κράτη της εποχής. Θα πρέπει, λοιπόν, η κατάρρευση να εξηγηθεί με άλλον τρόπο.
Η έρευνα των τελευταίων τριάντα χρόνων έχει εντοπίσει μια σειρά από υποψήφιες ερμηνείες: μεγάλες φυσικές καταστροφές, κυρίως σεισμοί, κλιματική αλλαγή, που αποδιάρθρωσε τα γεωργικά δεδομένα, εσωτερικές εξεγέρσεις των εκμεταλλευόμενων κοινωνικών τάξεων (όπως οι Δωριείς στην Ελλάδα, που μάλλον αποτελούν κοινωνική παρά «εθνική» ομάδα;), εισβολείς, που έσπασαν το διεθνές εμπόριο σε κρίσιμα σημεία του, προϊούσα «ιδιωτικοποίηση» της οικονομίας, που οδήγησε το προηγούμενα κεντρικά ρυθμισμένο σύστημα σε χαοτική αποδόμηση.
Ο Cline αναλύει τα, πολύ βάσιμα όντως, επιχειρήματα που επικαλούνται οι ποικίλες αυτές απόψεις, για να ισχυριστεί τελικά πως μόνο ένας συνδυασμός όλων αυτών των παραγόντων θα μπορούσε ίσως να ερμηνεύσει την κατάρρευση του κόσμου της Ύστερης Εποχής του Χαλκού. Δίνοντας ιδιαίτερο βάρος σε πρόσφατα στοιχεία σχετικά με το σενάριο της κλιματικής αλλαγής, η οποία δημιούργησε συνθήκες ντόμινο πάνω στις οποίες λειτούργησαν οι άλλοι ή κάποιοι άλλοι παράγοντες, παρουσιάζει -με χρήση και της σύγχρονής μαθηματικής θεωρίας της πολυπλοκότητας(4) – μια πειστική ερμηνεία για μια πραγματικά συστημική κατάρρευση. Ερμηνεία, μάλιστα, η οποία μπορεί να εφαρμοστεί και σε άλλες περιπτώσεις κατάρρευσης στην Ιστορία (5), ενώ μιλάει, με πολύ σαφή τρόπο, και για τις πιθανές προοπτικές της σημερινής «παγκοσμιοποίησης».
Είναι χαρακτηριστικός ο τρόπος, που αναφέρεται στη κακή μοίρα των πανίσχυρων επί τρεις αιώνες Χετταίους, οι οποίοι, μέσα σε συνθήκες μεγάλης κρίσης, επιδημιών και ακραίας σιτοδείας θα εγκαταλείψουν, μαζικά και για πάντα, τη θαυμαστή πρωτεύουσά τους Χαττούσα, που δεν θα ξανακατοικηθεί ποτέ. Στην πραγματικότητα, είναι μια προειδοποίηση μπροστά στις σημερινές απειλές: «[Ε]ίναι σαφές ότι έχει ξαναϋπάρξει αστάθεια που προκλήθηκε από την κλιματική αλλαγή (και άλλους παράγοντες). Υφίσταται, όμως, μια διαφορά. [Ο]ι αρχαίοι Χετταίοι δεν είχαν ιδέα τι τους συνέβαινε. Δεν γνώριζαν πώς να σταματήσουν την ξηρασία. Ίσως να προσεύχονταν στους θεούς τους, ίσως να έκαναν θυσίες […] Εμείς είμαστε πιο εξελιγμένοι τεχνολογικά και η ιστορία μας έχει διδάξει πολλά, εάν είμαστε πρόθυμοι να ακούσουμε και να μάθουμε […] Το γεγονός ότι με παρόμοιο τρόπο διασυνδεδεμένοι πολιτισμοί κατέρρευσαν αμέσως μετά το 1200 π.Χ. θα πρέπει να αποτελεί μια προειδοποίηση για μας» (σελ. 224). Ως προς αυτό, η γνώση του επερχόμενου κακού δεν μας δίνει αναγκαία δυνατότητες αντιμετώπισής του. Σε ό,τι αφορά τη δική μας εποχή, αν δεν μεταβληθεί ριζικά ο ίδιος ο δομικός μηχανισμός λειτουργίας της οικονομίας, η απάντηση δεν πρόκειται να δοθεί ποτέ. Για να το πω αλλιώς, όσο το κέρδος θα αποτελεί το αποκλειστικό κίνητρο ανάληψης δράσης, πράγμα αναπόφευκτο στις καπιταλιστικές κοινωνίες, καμιά δράση αποτρεπτική της κατάρρευσης δεν πρόκειται να αναληφθεί. Η μεγαλύτερη γνώση, λοιπόν, το μόνο που μας διασφαλίζει είναι πως δεν θα πάμε εντελώς «αδιάβαστοι». Δεν νομίζω πως αποτελεί μεγάλη παρηγοριά.
1. F. Braudel, The Mediterranean in the Ancient World, Penguin Books, 2001
2. Βλ. και Marc van de Mieroop, Ιστορία της Αρχαίας Εγγύς Ανατολής, που παρουσιάστηκε στο alter -βιβλίο στις 20 Ιουλίου 2019
3. Για τις χρονολογήσεις, βέβαια, υπάρχουν ισχυρές αμφισβητήσεις. Βλ. π.χ. J. Peter, Γ. Κόκκινος, Αιώνες Σκότους, Αίολος, 2006, σελ. 530
4. C. Renfrew, Systems Collapse as Social Transformation: C. Renfrew -K.L Cooke, Transformations, Mathematical Approaches to Culture Change, Academic Press, 1979
5. Ο Cline πολλές φορές παραπέμπει στο διάσημο σχετικό βιβλίο του Jared Diamond, Κατάρρευση -Πώς οι κοινωνίες επιλέγουν να αποτύχουν ή να επιτύχουν (Κάτοπτρο, 2006, σελ. 708)