Η λέξη «ιδεοληψία», που χρησιμοποιείται ευρύτατα τον τελευταίο καιρό, περνώντας από τον χώρο της ψυχιατρικής στον χώρο της πολιτικής, συγκαταλέγεται σ’ εκείνες που και τον πνευματικό τους πατέρα γνωρίζουμε αλλά και πότε ήταν τα γεννητούρια της. Τη γνώση μας αυτή την οφείλουμε στον ληξίαρχο της νεοελληνικής γλώσσας, τον Αδριανουπολίτη λόγιο, Στέφανο Α. Κουμανούδη (1818-1899), και στο σπουδαίο έργο του «Συναγωγή νέων λέξεων υπό των λογίων πλασθεισών από της Αλώσεως μέχρι των καθ’ ημάς χρόνων», που εκδόθηκε το 1980 από τον «Ερμή», με προλεγόμενα του Κ.Θ. Δημαρά. Παραθέτω το οικείο λήμμα: «ιδεοληψία, η. Γαλ. obsession. Αγ. Βλ. εν Αστει 12 Ιαν. και 3 Απρ. 97 εν επιφυλ.». Πατέρας, λοιπόν, της λέξης (ή εισαγωγέας της, μεταφραστής-μεταφορέας) είναι ο πολιτικός και λογοτέχνης, Αγγελος Βλάχος (1838-1920), που χρησιμοποίησε δύο φορές τον νεότευκτο όρο στις αρχές του ζοφερού 1897, σε επιφυλλίδες του στο «Αστυ», «καθημερινή εικονογραφημένη εφημερίδα». Διευθυντής της ήταν ο Κεφαλονίτης, Θέμος Αννινος, ο κορυφαίος γελοιογράφος του 19ου αιώνα.
Ας σημειώσω εδώ δυο-τρία πράγματα. Πρώτον, ότι η εφημερίδα που ξεκοκάλιζε καθημερινά ο Κουμανούδης, αναζητώντας νεολογισμούς, ήταν η «Ακρόπολις» (έρμε Βλάση Γαβριηλίδη, πού κατάντησε ο τίτλος σου), «όπου η νεολογία ήταν κάτι σαν τρόπος, έθιμο, συγγραφική τεχνική», όπως σημειώνει ο Δημαράς· «και το ξέρει αυτό» ο λεξικογράφος μας, ή μάλλον ο συλλογέας μας, «και για τούτο πηγαίνει κάθε μέρα να αντλήσει από αυτήν την ρέουσα πηγή». Δεύτερον, ότι η λέξη ιδεοληψία είναι ένα από τα 60.000 λήμματα της «Συναγωγής», όλα τους λόγιας προέλευσης. «Δεν έχουμε εδώ λεξικό των νέων λέξεων μιας γλώσσας», παρατηρεί ο Δημαράς. «Από τις μεγάλες πηγές πλουτισμού των γλωσσών, αναλογία, δανεισμός, σύνθεση, παρετυμολογία, καθαυτό δημιουργία όρων, όλες περιπτώσεις τις οποίες διακρίνει ο συντάκτης του έργου σε λαϊκή και σε λογία, κρατούμενες εδώ είναι εκείνες μόνο οι λέξεις που έχουν εισαχθεί, προταθεί, από την λογιοσύνη». Και έτσι πάντως πιστοποιείται η δημιουργική δυναμική της ελληνικής.
Τρίτη σημείωση. Χάρη στην ανοιχτή ψηφιακή Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων, μπόρεσα να κάνω μια κάποια αυτοψία. Να διαβάσω δηλαδή στην οθόνη του υπολογιστή μου το φύλλο του «Αστεως», στο οποίο ο Αγγελος Βλάχος πρωτοεισήγαγε τον όρο ιδεοληψία. Τίτλος της επιφυλλίδας του «Εκφυλισμός κατά τον Max Nordau». Γεννημένος στη Βουδαπέστη το 1849 ο Μαξ Νόρνταου, λογοτέχνης και δοκιμιογράφος, από τους πρωτεργάτες της πρώτης περιόδου του σιωνιστικού κινήματος, συγγραφέας της φημισμένης πραγματείας «Τα κατά συνθήκην ψεύδη του καθ’ ημάς πολιτισμού», υπήρξε και θεωρητικός του «εκφυλισμού» στην τέχνη, «εκφυλισμός» που αργότερα υπέστη τη μανία των χιτλερικών.
Αντιγράφω από το «Αστυ»: «Η κοινή οργανική βάσις των διαφόρων τούτων μορφών ενός και του αυτού φαινομένου είνε εις μεν τους πρωτάρχας και αρχηγούς η επικράτησις της ιδεοληψίας (Obsession), εις δε τους οπαδούς και υποτακτικούς η της θελήσεως ασθένεια και η της υποβολής δεκτικότης. Ο εκφυλισμένος κηρύττει, υπό το κράτος της ιδεοληψίας, οιονδήποτε φιλολογικόν δόγμα, τον πραγματισμόν, την πορνογραφίαν, τον συμβολισμόν. Πράττει δε τούτο ευγλώττως και παραφόρως, εν διεγέρσει και μανία, πάντας και πάντα περιφρονών. Οι δε υστερικοί και νευρασθενείς συναγείρονται περί αυτόν, παραλαμβάνουσιν από των χειλέων του το νέον δόγμα και αφιερούσι του λοιπού τον βίον των εις διάδοσίν του».
Ασθένεια, λοιπόν, η ιδεοληψία. Νόσος του μυαλού και της ψυχής. Μ’ αυτήν την έννοια την καταγράφουν άλλωστε τα λεξικά της εποχής μας. «Ιδεοληψία: 1. επίμονη και επαναλαμβανόμενη ιδέα, εικόνα ή συναισθηματική κατάσταση που επιβάλλεται στη συνείδηση του ατόμου παρά τη θέλησή του και συνήθως δημιουργεί έντονο άγχος. 2. εμμονή σε ιδεολογία», λέει π.χ. το Λεξικό της Ακαδημίας. Και φυσικά, μ’ αυτήν ακριβώς την απαξιωτική σημασία τη χρησιμοποιούν οι οιονεί ψυχίατροι ή κατά φαντασίαν ψυχαναλυτές για να ειρωνευτούν και να προσβάλουν όσους δεν αντιμετωπίζουν το προσφυγικό πρόβλημα με την προσήκουσα ψυχραιμία (το παρανόμι της αδιαφορίας) και τον δέοντα ρεαλισμό (το παρατσούκλι του κυνισμού). Οσους, εν αντιθέσει με τον λεξικογραφικό ορισμό, μένουν με τη θέλησή τους καθηλωμένοι στην ίδια πάντοτε ιδέα· μια ιδέα που κάποιες θρησκείες της δίνουν το όνομα της αγάπης και κάποιες πολιτικές μερίδες το όνομα της αλληλεγγύης.
Για όσους έχουν τη γνωμάτευση έτοιμη από καιρό στην τσέπη τους, και την ετικέτα επίσης, για να την κολλήσουν στο μέτωπο του ασθενούς, ιδεοληψία είναι η αρρώστια από την οποία πάσχουν όσοι πιστεύουν πως όταν πνίγονται άνθρωποι, το τελευταίο που ενδιαφέρει είναι το χρώμα τους, σε ποιον Θεό πιστεύουν ή σε τίνος κράτους τα χωρικά ύδατα κινδυνεύουν. Είναι η αρρώστια όσων Ελλήνων ή αλλοδαπών από πολλές χώρες σπεύδουν να βοηθήσουν όσο κι όπως μπορούν, δαπανώντας χρόνο, χρήμα και ψυχή· και δίχως να παίρνουν την πόζα του ψυχικά ανώτερου και του βαθύτατα συγκεκινημένου στις κάμερες, λες κι ο δικός τους Θεός χρειάζεται φωτογραφικά και βιντεοσκοπημένα τεκμήρια για να αναγνωρίσει την αγαθότητά τους και να την ανταμείψει κατά την Ημέρα της Κρίσεως.
Ιδεοληψία, ένα κράμα αφέλειας και υστερίας, είναι η βαριά αρρώστια όσων εξακολουθούν να πιστεύουν ότι τους ανθρώπους που βρίσκονται στην έσχατη ανάγκη, και που τους καταγράψαμε ώστε να μπορούν πια να τους παρακολουθούν δεκάδες υπηρεσίες, δεν δικαιούμαστε να τους μαντρώνουμε σαν μολυσματικούς, να τους στερούμε εμείς πια όση ελευθερία τούς έχει απομείνει. Και δεν έχουμε ούτε το δικαίωμα να τους μειώνουμε την προσωπικότητα, αντιμετωπίζοντάς τους όχι σαν ανθρώπινο σύνολο αλλά σαν «υγειονομική βόμβα». Μα ναι, έχουν και οι Σύροι προσωπικότητα και, ω Γιαχβέ μου κι ω Αλλάχ, και οι Αφγανοί επίσης.
Και οι «Πάκηδες».
Ιδεοληψία, στην περιφρονητική ρητορική όσων περηφανεύονται πως έχουν σώας τας φρένας και αμολύντους από το μικρόβιο του ιδεαλισμού, είναι η αρρώστια που ταλανίζει όσους θυμούνται τις γραφές του ΟΗΕ και ζητούν να γίνουν σεβαστές. Κι όσους δεν θέλουν να διαγράψουν μεμιάς τις συνθήκες που έχουν υπογράψει τόσες και τόσες χώρες, έπειτα από φονικότατους πολέμους, για να προσδιορίσουν επακριβώς τα αναπαλλοτρίωτα υποτίθεται δικαιώματα των προσφύγων και τις υποχρεώσεις που έχουν απέναντί τους όσοι τυχαίνει (απλώς τυχαίνει) να βρίσκονται σε καλύτερη μοίρα.
Και η «ιδεοληψία», έτσι όπως την εννοούν όσοι την ελεεινολογούν και την καταγγέλλουν, μια υποχρέωση είναι. Απαράγραπτη.3
Πηγή: Εφημερίδα Καθημερινή