Το Νοέμβρη του 1997, το περιοδικό Foreign Affairs πρότεινε τον όρο “ανελεύθερες δημοκρατίες” (illiberal democracies), για να περιγράψει καθεστώτα στα οποία, ενώ γίνονται εκλογές, υπάρχει τυπικά αντιπολίτευση και λειτουργεί ο Τύπος, εντούτοις τα συνταγματικά όρια αποδεικνύονται πολύ ελαστικά, και στην ουσία δεν προστατεύουν από τις αυθαιρεσίες της εκτελεστικής εξουσίας.
Του Δημοσθένη Παπαδάτου – Αναγνωστόπουλου
Στην περιγραφή αυτή ταίριαζαν, σύμφωνα με τον Φαρίντ Ζακαρια που υπέγραφε το άρθρο, το Περού, η Σιέρα Λεόνε, η Σλοβακία, το Πακιστάν, οι Φιλιππίνες. Στην ίδια περιγραφή εντάσσονταν αργότερα η Κίνα, η Ρωσία του Πούτιν, η Ουγγαρία του Ορμπάν, η Τουρκία του Ερντογάν, οι ΗΠΑ του Τραμπ — χώρες που γίνονταν πιο αυταρχικές για να αποκτήσουν ή να διατηρήσουν ρυθμούς οικονομικής μεγέθυνσης και, αντίστοιχα, περιφερειακούς και διεθνείς ρόλους.
Τις ανελεύθερες δημοκρατίες –καθεστώτα που δεν είναι φασιστικά ή ανοιχτά δικτατορικά ή καισαρικά– τις αναγνωρίζει κανείς από:
* τη στέρηση της ελευθερίας του λόγου και της ελευθερίας της συνάθροισης, που κάνουν εξαιρετικά δύσκολη υπόθεση την αντιπολίτευση.
* τη συγκέντρωση εξουσιών στην κυβέρνηση, που καταργεί στην πράξη το φιλελεύθερο ιδεώδες της διάκρισης εξουσιών.
* τον έλεγχο των ΜΜΕ από το κράτος και την ευθυγράμμισή τους με το καθεστώς.
* τους περιορισμούς των ΜΚΟ ή την απαγόρευσή τους.
* την οικονομική πίεση, τη βία και τη φυλάκιση σε βάρος των αντιφρονούντων.
Προφανώς, κάθε αστική δημοκρατία –και εξίσου προφανώς η ελληνική– είχε κατά διαστήματα ένα ή περισσότερα τέτοια στοιχεία. Και η συζήτηση γι’ αυτό που σήμερα περιγράφεται ως “ανελεύθερη δημοκρατία” ή “ήπιος αυταρχισμός” έχει ξεκινήσει από τα μέσα του ’60 (με τον “Μετασχηματισμό της Δημοκρατίας”, του Ανιόλι) και τα τέλη του ’70 (με τον “αυταρχικό κρατισμό”, του Νίκου Πουλαντζά). Το ότι δεν είμαστε ακόμα εκεί, ωστόσο, το δείχνουν μια σειρά από στοιχεία:
* ότι η ανελευθερία αφορά χώρες ηγετικές, όσο και περιφερειακές δυνάμεις στον διεθνή καπιταλισμό
* ότι η προσφυγή σε έκτακτα μέτρα γίνεται όλο και πιο δυσανάλογη με την απειλή
* ότι το όνομα του εχθρού αλλάζει και διαχέεται διαρκώς: από τους κομμουνιστές στους αντιφασίστες (ΗΠΑ), από τους τζιχαντιστές στους ισλαμιστές και την ισλαμοαριστερά (Γαλλία), από τους “τρομοκράτες” στους ειρηνιστές (Τουρκία), από τους “λαθρομετανάστες” και τους “διακινητές” στους πρόσφυγες και τις μη διαπιστευμένες ΜΚΟ (Ελλάδα).
* ότι η τάση γενικεύεται διεθνώς, σε βαθμό που η εσωτερίκευσή της να φαίνεται (ή να παρουσιάζεται) αναπόφευκτη: αν περιτρυγυρίζεσαι από ανελεύθερα κράτη, που μεγιστοποιούν τον έλεγχο ελαχιστοποιώντας τη διαβούλευση για τις αποφάσεις, τότε η μη προσχώρηση στην τάση αυτή φαντάζει αδυναμία ή αφέλεια.
Μολονότι απαγόρευσε (συγκεκριμένες) συναθροίσεις και απεργίες, μολονότι δεν είχε ποτέ μη ευθυγραμμισμένα ΜΜΕ και μολονότι κατονόμασε διάφορους εσωτερικους εχθρούς κατά καιρούς (“συντεχνίες”, “κουκουλοφόρους”, “λαθρομετανάστες”), η Ελλάδα μετά την εξέγερση του 2008, και ιδίως μέσα στα μνημόνια, έκανε πολλά βήματα στην κατεύθυνση της ανελευθερίας — με την ατιμώρητη συνδρομή της ναζιστικής συμμορίας. Μέχρι οι παραφυάδες της Χρυσής Αυγής να φτάσουν εκεί που αφέθηκε να φτάσει η ίδια, ο ρόλος της επιμερίζεται σήμερα στην υπεραστυνόμευση, τα fake-news εφημερίδων αναφοράς, την ακροδεξιά φράξια μέσα στην κυβέρνηση και την κοινοβουλευτική ομάδα της ΝΔ.
Μόνο το τελευταίο δεκαπενθήμερο, οι αθρόες προσλήψεις αστυνομικών, τα περί “κόκκινου φασισμού” για την ΑΣΟΕΕ, η αλλαγή στάσης απέναντι στο ΚΚΕ, η βίαιη αντιμετώπιση βουλευτών και ειρηνικών συγκεντρώσεων που τηρούν μέτρα υγειονομικής προστασίας, η εισαγγελική παραγγελία κατά της ΕΝΙΘ, η κλήση για ανάρτηση στο facebook, τα 94 πρόστιμα σε διαδηλωτές, τα fake-news της Καθημερινής και του Πρώτου Θέματος, η νοσηρή στάση κατά του ΜΕΡΑ25, τα αστυνομικά ρεπορτάζ στοχοποίησης των αναρχικών, είναι πιθανό να μην αποτελούν “στιγμές”, αλλά σημαίες μιας εποχής πολεμικού καπιταλισμού: σήματα της μετάβασης προς ένα νέο καθεστώς, αντίστοιχο με το νέο καθεστώς συσσώρευσης που θα διαδεχτεί την κρίση του σημερινού. Είτε το πούμε “ανελεύθερη δημοκρατία”, είτε εκλογικό αυταρχισμό, τα χαρακτηριστικά του (αναβάθμιση της αστυνομίας, ανυπέρβληματα προκόμματα στην αντιπολίτευση, ασφυκτικός έλεγχος ΜΜΕ, απαγόρευση συναθροίσεων, εμπόδια στην ελευθερία του λόγου) παραείναι πολλά, σε τόσο βραχύ χρόνο, και μπροστά σε τόσο ελάσσονα για την ώρα απειλή, για να τα θεωρήσουμε “μεμονωμένα” ή στενά δεμένα με την απολύτως επικίνδυνη πανδημία.
