Πριν από 30τόσα χρόνια, πολλά από τα παιδιά που παίζαμε ήταν επηρεασμένα από Κατηχητικά, παραθρησκευτικές οργανώσεις και άλλα συναφή ιδρύματα. Ένα από αυτά, κάποιο βράδυ μας διηγούταν τις προφητείες της Αποκάλυψης: όταν έρθει η Βασιλεία του Σατανά πάνω στη Γη, όλοι οι λαοί θα υποταχθούν σε μια Παγκόσμια Κυβέρνηση και όλοι οι υπήκοοι θα αναγκαστούν να φέρουν μία σφραγίδα, ένα barcode σαν τα προϊόντα. Όσοι δεν την έχουν -το θυμάμαι αυτό χαρακτηριστικά γιατί μάλλον μας εντυπωσίασε- δεν θα επιτρέπεται να μπαίνουν ούτε σε σούπερ μάρκετ και θα πεθάνουν από την πείνα.
Η ομοιότητα με αυτό που ζούμε σήμερα είναι εντυπωσιακή. Πόσο δικαιωμένος θα νιώθει κάποιος που τα λέει αυτά εδώ και 40 χρόνια! Κάθε φορά λοιπόν που επιδεικνύω με προθυμία και περηφάνια το QR μου για να ψωνίσω, χαμογελάω από μέσα μου και αναρωτιέμαι μήπως τελικά οι Πατέρες του Αγίου Όρους είχαν μεγαλύτερη προβλεπτική ικανότητα από τον Μαρξ.
Οι θεωρίες συνομωσίας και η κυρίαρχη ιδεολογία
Μεταξύ άλλων πολλών κι ενδιαφερόντων, το 2021 ήταν σίγουρα το έτος των θεωριών συνομωσίας. Από τον «δενει-ναιό-λακρούσματα» ως την απογραφή, και από «πλατφόρμες γενετικής μετάλλαξης» ως τους αρνητές του μετεωρίτη, οι θεωρίες συνωμοσίες και, ακόμα περισσότερο, οι κριτικές τους, μας απασχόλησαν πολύ. Και δικαίως, λέω, γιατί οι θεωρίες συνωμοσίας είναι ένας πολύ επικίνδυνος εχθρός για κάθε ανταγωνιστικό εγχείρημα.
Οι θεωρίες συνωμοσίες αποτελούν πολύ κλειστά, και άρα πολύ αποτελεσματικά, ιδεολογικά μπλοκ. Ενσωματώνουν ορισμένες δεδομένες, κοινώς αποδεκτές, αναπαραστάσεις της πραγματικότητας και προσφέρουν συνεκτικές ερμηνείες εκεί που τα πιο ανοιχτά συστήματα σκέψεις σκοντάφτουν σε κενά, αντιφάσεις, ερωτήματα. Οι θεωρίες αυτές μπορούν να εξηγήσουν εύκολα τα πάντα, ακριβώς γιατί αυτός είναι ο καταστατικός τους σκοπός: το μεγαλύτερο κόλπο του Διαβόλου ήταν να πείσει τους ανθρώπους ότι δεν υπάρχει, θα πουν.
Προσφέρουν έτσι ένα ασφαλές καταφύγιο απέναντι στην τρομακτική περιπλοκότητα του κόσμου μας. Ακόμα περισσότερο, προσφέρουν μια ταυτότητα, μια ιδιαιτερότητα, ένα προνόμιο απέναντι στην αδαή μάζα. Προσφέρουν τέλος, στο μυαλό του κάθε μύστη, μια θέση μάχης απέναντι στην παντοδύναμη Εξουσία. Μια θέση μάχης που κατά κανόνα βέβαια αποδέχεται τις ίδιες αξίες με την κυρίαρχη αστική ιδεολογία -τη δημοκρατία, την ελευθερία, τον πατριωτισμό, τα ατομικά δικαιώματα- αλλά θεωρεί ότι οι κυρίαρχοι τις χρησιμοποιούν ως ψέματα για να καλύψουν τις πραγματικές, χθόνιες, επιδιώξεις τους. Τα ίδια δηλαδή, πάνω – κάτω, που ισχύουν για κάθε ιδεολογία.
Η ιδιαιτερότητα ωστόσο των θεωριών συνομωσίας είναι ότι κάτω από αυτή την ψεύτικη επιφάνεια, αποκαλύπτουν μια Εξουσία απόλυτη, ενιαία, αδιατάρακτη κι αδίστακτη, η οποία απλώνει τις ρίζες της σε κάθε κομμάτι της ζωής μας κι ελέγχει τα πάντα. Τελικά είναι τόσο παντού, που για την μεγάλη πλειοψηφία των υπηκόων παραμένει αόρατη, σαν το Διάβολο. Μέχρι που να εξαπλωθεί η Αλήθεια και να ξεσηκωθούν όλοι μαζί κοκ.
Με αυτό το σχήμα, η θεωρία συνωμοσίας ακυρώνει κάθε πραγματικό κοινωνικό ανταγωνισμό και τον αντικαθιστά με την προπαγάνδα, τη μύηση. Όσο όμως η τελική μάχη δεν έρχεται ποτέ, ο μύστης της τελικά, εκτός από προνομιούχος, ιδιαίτερος, γνώστης, νιώθει ταυτόχρονα μόνος, περικυκλωμένος από ανόητους, ανήμπορος μπροστά στο Θηρίο. Και έτσι, άθελά της, η θεωρία συνωμοσίας εξυπηρετεί την κυριαρχία που τόσο μισεί.
Η δική μας συνωμοσία
Ξέρετε ποια άλλη θεώρηση προκαλεί περίπου τα ίδια αποτελέσματα; Το να πιστεύεις ότι μας κυβερνά μια αδίστακτη δράκα κυνικών εγκληματιών, ή, αν προτιμάτε, μια χουντάρα. Ότι κατέχουν τα πετσωμένα ΜΜΕ και κοιμίζουν με ψέματα τις μάζες. Ότι ελέγχουν τους αλγόριθμους των σόσιαλ μίντια και αν τους ξεφύγει κάτι ρίχνουν το προφίλ του Κραουνάκη. Ότι περιβαλλόμαστε από φοβισμένους φιλισταίους, μαλάκες ψηφοφόρους, μακονομάχους, κυρ-Παντελήδες και φασίστες. Ότι χρησιμοποιούν την πανδημία ως πρόσχημα και όλα γίνονται για να μας ελέγχουν. Ότι έτσι κι αλλιώς η γη καταστρέφεται και η κλιματική κρίση θα μας πνίξει όλους σε λίγα χρόνια, αν δεν κάνουμε κάτι τώρα, που δεν θα κάνουμε. Ότι τελικά μας κατακλύζει ένας ατελείωτος ζόφος.
Όλοι/ες έχουμε πει κάποια από τα παραπάνω και θα χρειαστεί να τα πούμε κι άλλες φορές και να έχουμε δίκιο. Τί ιδεολογικό και πολιτικό αποτέλεσμα παράγουν όμως όλα αυτά μαζί; Λειτουργούν ως ένα ιδεολογικό νέφος, σαν μια καθολική θεωρία συνωμοσίας, που συγκαλύπτει όλα αυτά που έχει ενδιαφέρον να βλέπουμε, αν θέλουμε να αλλάξουμε τον κόσμο. Ότι ο καπιταλισμός δεν είναι κλειστό «σύστημα», ότι παράγει συνέχεια αντιφάσεις και κρίσεις, ότι χρειάζεται τόνους ιδεολογίας και καταστολής για να εξασφαλίζει την αβέβαιη αναπαραγωγή του. Ότι κάθε τόσο δημιουργούνται κοινωνικές πλειοψηφίες που έρχονται σε ρήξη με βασικές προϋποθέσεις των καπιταλιστικών σχέσεων. Ότι μόλις έξι χρόνια πριν οι αστοί αγοράζανε ντάνες κωλόχαρτο γιατί πιστεύαν πραγματικά ότι θα το χρειαστούν, ότι και σήμερα, αν κοιτάξουμε πέρα από την κοιλιά μας, εκτός από την Αθήνα, υπάρχει και το Σαντιάγο.
Δεν είναι θέμα αισιοδοξίας ή ρεαλισμού ή όποιας άλλης φιλοσοφικής ενατένισης. Είναι απλά η αλήθεια: όλα αλλάζουν συνέχεια, άνθρωποι, σχέσεις, καθεστώτα, κοινωνίες, σε κατευθύνσεις που κανείς δεν μπορεί να προβλέψει. Αυτή τη γοητευτική περιπλοκότητα είναι που δεν μπορεί να συλλάβει καμία θεωρία συνομωσίας και -αντίστροφα- η ανάδειξη αυτής της περιπλοκότητας είναι ο ανταγωνιστής κάθε θεωρίας συνωμοσίας.
Με την ανακάλυψη, όχι την αποκάλυψη
Για να γυρίσουμε τέλος στην αρχική διαπίστωση: οκ, πολλές φορές φέτος προσπαθήσαμε να τα βάλουμε με τις ηλίθιες θεωρίες συνωμοσίας που μας κατέκλυσαν. Τις αποδομήσαμε, τις κοροϊδέψαμε, ή ακόμα τις κατανοήσαμε. Αναρωτηθήκαμε όμως γιατί συνέβη αυτό; Γιατί αυτή η αύξηση; Φταίει ότι οι άνθρωποι είναι πιο αμόρφωτοι, πιο ανενημέρωτοι, από άλλοτε; Από πουθενά δεν προκύπτει αυτό. Ίσα – ίσα, ζουν μέσα σε έναν πρωτοφανή ωκεανό πληροφόρησης, ενώ το μέσο επίπεδο εκπαίδευσης είναι ανώτερο από ποτέ.
Να πω μια πιθανή εξήγηση: φταίει η υποχώρηση του μαρξισμού. Από όλες τις ανταγωνιστικές θεωρήσεις του κόσμου, από όλους τους λόγους που απευθύνθηκαν ιστορικά στις χαμηλότερες τάξεις -και ήταν πολλοί- ο μαρξισμός ήταν ο πρώτος και μάλλον ο μόνος που προσπάθησε να εξηγήσει με ηρεμία τα πράγματα. Να τα παρουσιάσει στην περιπλοκότητά τους. Να μην περιοριστεί σε ανθρωπολογικές ευκολίες, τύπου οι εξουσιαστές μας εξουσιάζουν γιατί αποζητούν την εξουσία, ή σε αναθέματα, τύπου η ιδιοκτησία είναι κλοπή. Μπήκε στον κόπο των αστών, εξήγησε τη θέση τους. Έψαξε και βρήκε πώς παράγεται και αναπαράγεται το κεφάλαιο ως σχέση, και όχι ως κάθαρμα.
Πράγματα ανήκουστα για μια θεωρία που απευθύνθηκε στους πιο φτωχούς και τις πιο φτωχές, στους πιο αμόρφωτους και τις πιο αμόρφωτες. Και για αυτό τους κέρδισε. Γιατί τους σεβάστηκε. Και γιατί τους ήταν χρήσιμος στην προσπάθειά τους να ανακαλύψουν οι ίδιοι τις σχέσεις τους και τελικά να αλλάξουν τον κόσμο.
Πόσο μας λείπει σήμερα αυτός ο μαρξισμός! Η αριστερά που διαθέτουμε σήμερα δεν μοιάζει να έχει καθόλου αυτή την έγνοια. Θεωρεί ακόμα ότι το καθήκον της είναι η Αποκάλυψη: να, αυτοί είναι, είναι εκμεταλλευτές, κλέφτες, εγκληματίες κοκ. Μα αυτό το αναγνωρίζουν πολλοί, παραπάνω από όσοι χρειάζονται για την αλλαγή. Να, αν δεν κάνουμε κάτι τώρα, ο πλανήτης θα καταστραφεί. Πιστεύουμε ακόμα στην εικόνα του τρελού προφήτη που συγκινεί τις μάζες; Πιστεύουμε τι ο φόβος μπροστά σε ασύλληπτες καταστροφές και ανεξέλεγκτες εξουσίες κινητοποιεί τους ανθρώπους; Όσο τα πιστεύουμε, τόσο ο λόγος μας θα μοιάζει με θεωρία συνωμοσίας. Φτάσαμε στο σημείο, ο τεκμηριωμένος λόγος να θεωρείται δεξιά παρέκκλιση. Χρειαζόμαστε μαρξισμό, όχι κραυγές και ξόρκια.
Που είναι η κάτι-σαν-ευχή, θα πείτε, αν φτάσατε ως εδώ. Η κάτι-σαν-ευχή λοιπόν δεν ευχή, είναι κάτι καλύτερο, είναι βεβαιότητα: η βεβαιότητα, η επιστημονική αλήθεια, η μαρξιστική ανακάλυψη, ότι ο κόσμος αλλάζει. Τί καλύτερο;
