Ο Φράνκο Μπεράρντι, γνωστός ως Μπίφο, γεννήθηκε στη Μπολόνια πριν από 75 χρόνια. Συγγραφέας, φιλόσοφος και ηγετική φυσιογνωμία του κινήματος της αυτονομίας, συμμετείχε στο κίνημα του 1968 στην Ιταλία. Μεταξύ των πολλών βιβλίων του, μπορεί κανείς να ξεχωρίσει τα: Generación post alfa: patologías e imaginarios en el semiocapitalismo και La fábrica de la infelicidad. Μοιράζεται πολλές ιδέες με τον Πάολο Βίρνο και τον Αντόνιο Νέγκρι, και οι Ζιλ Ντελέζ και Φελίξ Γκουαταρί ήταν μεταξύ αυτών που τον ενέπνευσαν. Ο Μπίφο είναι βαθιά απαισιόδοξος για το μέλλον του είδους και του πλανήτη. Ο τίτλος του τελευταίου του βιβλίου τα λέει όλα: Pensar después de Gaza: ensayo sobre la ferocidad y la extinción de lo humano.
Σε διάφορα άρθρα και έργα επισημαίνεις ότι η ανθρωπότητα, όπως συμβαίνει τις τελευταίες δεκαετίες, φαίνεται να οδηγείται στην αυτοκαταστροφή. Ποιες πιστεύεις ότι είναι οι βαθύτερες, ας πούμε ανθρωπολογικές, αιτίες αυτής της παρακμής; Επειδή δεν θέλω να τα ρίξω όλα στους κακούς, στην αυτοκρατορία, στον σιωνισμό. Πώς βλέπεις την ιδέα του Πιερ Πάολο Παζολίνι για την «ανθρωπολογική μετάλλαξη», που προκαλείται από τον καταναλωτισμό;
Στη διάρκεια των δύο τελευταίων αιώνων, έχουν ξεκινήσει διάφορες διαδικασίες που θα οδηγήσουν στο τέλος του ανθρώπινου πολιτισμού και, πολύ πιθανόν, στην εξαφάνιση του ζώου που ονομάζεται Homo sapiens. Η πρώτη ήταν η καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος του πλανήτη, οι συστηματικές εξορύξεις, η ατμοσφαιρική ρύπανση, η ρύπανση των υδάτων, και ούτω καθεξής. Μια δεύτερη διαδικασία είναι η δημιουργία στρατιωτικών τεχνολογιών που είναι ικανές να εξαλείψουν την ανθρώπινη ζωή στον πλανήτη. Αλλά αυτές και άλλες καταστροφικές διαδικασίες θα μπορούσαν, ενδεχομένως, να αντιμετωπιστούν αποτελεσματικά αν υπήρχαν οι υποκειμενικές συνθήκες ώστε μια ορθολογική κυβέρνηση να αποκαταστήσει τις συνθήκες επιβίωσης.
Το πρόβλημα, λοιπόν, έγκειται στην ικανότητα του ανθρώπινου νου να ενεργεί με τρόπο ορθολογικό και αλληλέγγυο. Αυτό που, κατά τη γνώμη μου, καθιστά αδύνατη οποιαδήποτε ανάκαμψη της επιβίωσης και δημιουργεί τις συνθήκες για τον τερματισμό της ανθρώπινης ύπαρξης στη Γη, είναι ακριβώς αυτό: η καταστροφή των συναισθηματικών και γνωστικών ικανοτήτων, μια καταστροφή που ξεκίνησε όταν η καπιταλιστική οικονομία έδωσε προτεραιότητα στο πάθος της συσσώρευσης πάνω από όλα τα άλλα συναισθήματα. Αλλά τα τελευταία τριάντα χρόνια, αυτό έχει επιταχυνθεί καταστροφικά και, σε σε αυτό το σημείο, πιστεύω ότι είναι μη αναστρέψιμο. Σύμφωνα με το Λεξικό της Οξφόρδης, η λέξη που χρησιμοποιήθηκε περισσότερο στο διαδίκτυο το 2024 ήταν «brain-rot».
Αυτεπίγνωση για την εξάντληση της συνείδησης. Ένας περιορισμός του μαρξισμού, κατά την άποψή μου, είναι ακριβώς η υποτίμηση του ζητήματος του νου. Δεν αναφέρομαι στην ιδεολογία, η οποία μπορεί να θεωρηθεί κάτι υπερδομικό — αναφέρομαι στην παθολογία, στην ψύχωση — αποτέλεσμα του πόνου και αιτία περαιτέρω πόνου.
Η απομόνωση που προκάλεσε η ψηφιοποίηση, η επιτάχυνση της ινφοσφαίρας που έχει προκαλέσει μια γενικευμένη διαταραχή ελλειμματικής προσοχής και η προοδευτική εξάλειψη κάθε ικανότητας σκέψης από μηχανές που σκέφτονται για εμάς (αλλά σκέφτονται σύμφωνα με μη ανθρώπινα κριτήρια, δηλαδή, δεν σκέφτονται, απλώς ανασυνδυάζουν σημάδια) έχουν δημιουργήσει τις συνθήκες για μια μαζική ψύχωση που βλέπουμε τώρα να αναπτύσσεται με διάφορες μορφές: από την επιδημική κατάθλιψη και την επιθετική ψύχωση, μέχρι τις συστηματικές αυτοκτονικές παρορμήσεις.
Η κριτική σκέψη δεν είναι μια έμφυτη ιδιότητα του ανθρώπινου νου: κατέστη δυνατή μέσα στις συγκεκριμένες συνθήκες της ινφοσφαίρας, τις συνθήκες της γραπτής επικοινωνίας που τις τελευταίες δεκαετίες έχουν διαγραφεί. Το ίδιο και η αλληλεγγύη, δεν είναι μια εγγενής ιδιότητα των κοινωνικών σχέσεων. Είναι συνδεδεμένη με σχέσεις, παραγωγικότητα, εγγύτητα και περιβαλλοντικές συνθήκες… που έχουν καταστραφεί από τη σύγκλιση του υπερφιλελευθερισμού και της ψηφιοποίησης. Ο ανθρώπινος νους γίνεται ολοένα και λιγότερο ικανός να δημιουργήσει αλληλεγγύη και να διακρίνει κριτικά μεταξύ αληθινού και ψευδούς, μεταξύ καλού και κακού. Δεν έχουμε πλέον τα αντισώματα για να αποτρέψουμε την επιθετικότητα και την αυτοκτονία.
Ο Παζολίνι διείδε κάποιο στοιχείο αυτής της τάσης όταν μίλησε για την ανθρωπολογική μετάλλαξη, για έναν νέο καταναλωτικό φασισμό. Αλλά η ουσιαστικά πουριτανική και αντιδραστική κουλτούρα του τον εμπόδισε να αντιληφθεί ότι μόνο το οργανωμένο εργατικό κίνημα θα μπορούσε να αποκρούσει αυτή τη μετάλλαξη, ή μάλλον, να την μετασχηματίσει σταδιακά.
Η κύρια αναφορά μου, ωστόσο, δεν είναι ο Παζολίνι, αλλά ο Γκύντερ Άντερς, ο οποίος κατάλαβε ότι η τεχνολογική δύναμη, σε συνθήκες καπιταλιστικής εξουσίας, δεν μπορούσε παρά να ανοίξει τον δρόμο προς την τελική καταστροφή. Όπως μπορείς να δείς, η κατανόησή μου για τις τάσεις δεν αφήνει πολλά περιθώρια ελπίδας για μια οδό διαφυγής από την καταστροφή. Όμως, είμαι πεπεισμένος ότι πρέπει πάντα να σκεφτόμαστε με δύο εγκεφάλους: ο ένας είναι ο εγκέφαλος που κατανοεί το προβλέψιμο, ο άλλος είναι ο εγκέφαλος που φαντάζεται το απρόβλεπτο.
Φυσικά, η κατανόησή μου είναι περιορισμένη. Υπάρχει πολύ μεγάλο μέρος της πραγματικότητας που αγνοώ.
Η άγνοιά μου μπορεί να γίνει η δύναμή μου, η δυνατότητά μου.
Για παράδειγμα, δεν περίμενα το αντι-σιωνιστικό και αντι-αποικιακό ξέσπασμα που παρατηρήθηκε στην Ιταλία τις τελευταίες εβδομάδες. Μπορεί να είναι μια ξαφνική και παροδική έκρηξη, αλλά θα μπορούσε επίσης να είναι το αντίθετο: να γεννηθεί από αυτό το κίνημα κάτι εντελώς άγνωστο. Η ισορροπία δυνάμεων είναι εντελώς δυσανάλογη, το γνωρίζω. Αλλά το καθεστώς Τραμπ (Μελόνι στην Ιταλία, Νετανιάχου στο Ισραήλ) μπορεί να εισέλθει σε μια αυτοκαταστροφική κρίση.
Είναι προφανές ότι η εργατική τάξη έπαψε να είναι, προ πολλού, ένα συλλογικό υποκείμενο ικανό να εργαστεί για την χειραφέτηση. Μπορείς να δείς άλλα υποκείμενα ικανά να την αντικαταστήσουν, ακόμη και αν δεν έχουν τον «καθολικό» χαρακτήρα της; Ποιο ρόλο μπορούν να διαδραματίσουν;
Στις αρχές της δεκαετίας του 1990, όταν η ήττα του εργατικού κινήματος προκάλεσε έναν τεχνικό μετασχηματισμό της παραγωγικής διαδικασίας και μια αναδιάρθρωση της εργασίας, πείσθηκα για την εμφάνιση μιας νέας κοινωνικής μορφής: της μαζικής πνευματικής εργασίας, όπως την ονόμασε ο Πάολο Βίρνο, ή, αν προτιμάτε, της γνωστικής εργασίας.
Το κογκνιταριάτο, το προλεταριάτο της γνώσης, μου φαινόταν τότε σαν μια εκμεταλλευόμενη παραγωγική δύναμη ικανή να ξεκινήσει μια διαδικασία αυτοοργάνωσης. Το κογκνιταριάτο κρατά τα κλειδιά της τεχνικής καινοτομίας, γιατί είναι ο δημιουργός της. Όμως, ζει σε συνθήκες ψυχικής υποδούλωσης, οι οποίες το έχουν εμποδίσει να οργανώσει μια γνωστική αυτονομία που θα μπορούσε να γεννήσει μια κοινωνική διαδικασία τεχνικής επανεφεύρεσης της παγκόσμιας μηχανής παραγωγής.
Τα τελευταία χρόνια υπήρξαν προσπάθειες προς αυτή την κατεύθυνση, σε τομείς εργασίας όπως η έρευνα, η διδασκαλία, ο κύκλος της φαντασιακής παραγωγής, η τέχνη… αλλά στην πραγματικότητα, όλα αυτά παρέμειναν πολύ περιθωριακά. Γιατί το κογκνιταριάτο δεν κατάφερε να επιτύχει αυτονομία από την κοινωνική και πολιτισμική κυριαρχία του σημειο-καπιταλισμού; Πιστεύω ότι το ζήτημα της γνωστικής αυτονομίας και της αυτοοργάνωσης δεν είναι πολιτικό ζήτημα, αλλά μάλλον κοινωνικό και ψυχολογικό. Η αδυναμία της γνωστικής εργασίας να δημιουργήσει αυτονομία έγκειται στην επισφαλή φύση της εργασιακής σχέσης: οι συνθήκες εργασίας είναι τόσο κατακερματισμένες που κάθε άτομο βιώνει την εργασιακή του ζωή στη μοναξιά. Επιπλέον, η πνευματική λειτουργία της γνωστικής εργασίας παράγει αποτελέσματα μοναξιάς, απομόνωσης και ανταγωνισμού.
Σε όλο τον κόσμο βιώνουμε την επέκταση του ληστρικού καπιταλισμού, της συσσώρευσης μέσω της απαλλοτρίωσης (Harvey), του νεκροκαπιταλισμού (Mbembe) και άλλων επιπτώσεων όπως ο τεχνοφεουδαλισμός, εκτός από αυτά που ανέλυσες. Κατά τη γνώμη μου, μπροστά σε αυτή την πραγματικότητα, γκραμσιανές έννοιες όπως η «ηγεμονία» ή η «συναίνεση» δεν μπορούν πλέον να εφαρμοστούν. Τι θα έλεγες σχετικά με αυτό;
Το ζήτημα της πολιτισμικής ηγεμονίας σχετίζεται με το ζήτημα της συναίνεσης, και η λέξη συναίνεση σημαίνει να μοιράζεσαι μια έννοια, ένα νόημα, έναν συνειδητό σκοπό.
Στη βιομηχανική κοινωνία, η ηγεμονία βασιζόταν στην πειθώ. Ο καπιταλισμός είχε τα δικά του εργαλεία πειθούς, τους στόχους του: ανάπτυξη, επέκταση, κατανάλωση· και το εργατικό κίνημα είχε τους δικούς του: προοδευτική δημοκρατία, οικονομική ισότητα, ελευθερία αντί για εκμετάλλευση…
Αλλά η επιτάχυνση της ινφοσφαίρας έχει μεταμορφώσει εντελώς το πρόβλημα της ηγεμονίας (αν θέλουμε να συνεχίσουμε να χρησιμοποιούμε αυτήν την παλιά λέξη).
Το θέμα δεν είναι πλέον να πείσεις για αξίες και σκοπούς αλλά να διεισδύσεις. Να διεισδύσεις, να καταλάβεις τον ψυχοσφαιρικό χώρο, να απορροφήσεις την προσοχή, να κατακλύσεις την γνωστική δραστηριότητα. Το νόημα έχει εξαφανιστεί, ο σκοπός έχει εξαφανιστεί. Ο Baudrillard το είπε στο βιβλίο του του 1976: Συμβολική ανταλλαγή και θάνατος. Στο παρελθόν, το ζήτημα ήταν ο σκοπός. Τώρα δεν υπάρχουν σκοποί, αλλά μάλλον γενετικές διαδικασίες.
Στη Λατινική Αμερική, έχουμε υπομείνει πέντε αιώνες λεηλασίας, αν και σε ορισμένες χώρες όπως η Αργεντινή υπήρξε μια σύντομη περίοδος εκβιομηχάνισης και ευημερίας. Νομίζω ότι αυτό μας κάνει να βλέπουμε τον κόσμο σήμερα από μια διαφορετική οπτική γωνία, ιδιαίτερα τους αυτόχθονες και τους μαύρους λαούς. Θέλω να πω, δεν είμαστε τόσο απαισιόδοξοι όσο στην Ευρώπη, όπου αυτό το μοντέλο μόλις πρόσφατα προσγειώθηκε. Όταν ταξιδεύεις στον Νότο, νιώθεις αυτή τη διαφορά;
Τα τελευταία είκοσι χρόνια, η σχέση μου με τον ισπανόφωνο κόσμο, με την Ισπανία και με τη Λατινική Αμερική, έχει γίνει πολύ σημαντική για μένα. Σήμερα έχω περισσότερους φίλους και συνομιλητές στην Αργεντινή, το Μεξικό ή την Ισπανία παρά στην Ιταλία ή τη Γαλλία. Ωστόσο, αυτός ο κόσμος, με τον οποίο νιώθω συναισθηματικά πολύ κοντά, παραμένει ένα αίνιγμα, μια (μερική) άρνηση των υποθέσεών μου.
Για ιστορικούς και πολιτισμικούς λόγους που μόνο εν μέρει κατανοώ (για παράδειγμα, τη συνέχεια των αυτόχθονων πολιτισμών, την επιμονή μιας πολλαπλότητας χρονικοτήτων), η ανθρωπότητα δεν φαίνεται να έχει εξαφανιστεί από την καθημερινή ζωή και μια πολιτική εναλλακτική λύση φαίνεται ακόμα εφικτή. Η Κολομβία, η Βραζιλία, η Ουρουγουάη, το Μεξικό, ακόμη και η Αργεντινή (παρά την παρένθεση του Μιλέι) – και, αναμφίβολα, η Ισπανία των Σάντσεθ, Γιολάντα Ντίαζ και Πάμπλο Ιγκλέσιας – είναι πολιτισμικές ζώνες όπου η τάση προς τον γκρεμό δεν φαίνεται να επιβεβαιώνεται. Είναι αυτή μια ευτυχής καθυστέρηση; Είναι μια πιθανή εναλλακτική λύση; Δεν ξέρω. Δεν έχω ακόμη απάντηση. Ίσως υπάρχει κάτι που δεν καταλαβαίνω.
Σε κάθε περίπτωση, είναι σαφές ότι ο Νότος οργανώνεται ενάντια στην υπεραποικιακή επιθετικότητα της Δύσης. Αυτό που είδαμε στο Πεκίνο την 1η Σεπτεμβρίου είναι ένα σημάδι αυτής της διαδικασίας. Αλλά δεν πρόκειται για ένα αντιαποικιακό κίνημα. Είναι ο σχηματισμός ενός συνασπισμού, πολιτικά ετερογενούς, που προετοιμάζεται για έναν ενδοϊμπεριαλιστικό πόλεμο.
Οι Ζαπατίστας αποφάσισαν να μην εμπλακούν στον καπιταλιστικό πόλεμο επειδή κάνουν τον απολογισμό των προηγούμενων πολέμων, ιδίως εκείνων στην Κεντρική Αμερική, όπου οι λαοί υπέστησαν εκατοντάδες χιλιάδες απώλειες σε μια απρόβλεπτη επανάσταση. Εφόσον έχω συζητήσει αυτό το θέμα με τον Lazzarato, θα ήθελα να σε ρωτήσω. Πιστεύεις ότι ο «επαναστατικός πόλεμος» (από τον Λένιν μέχρι τον Μάο και τους Βιετναμέζους) έχει κάποιο θετικό ή αποδεκτό μέλλον για τους λαούς;
Ο Lazzarato γράφει πολύ ενδιαφέροντα πράγματα. Είναι ένας από τους λίγους σύγχρονους στοχαστές που συνεχίζει να συλλογίζεται με έναν αντισυμβατικό τρόπο. Ωστόσο, μου φαίνεται ότι του διαφεύγει η ριζοσπαστική καινοτομία της εποχής μας: ότι η πολιτική δεν είναι πλέον το αποφασιστικό πεδίο.
Ο πόλεμος, τον οποίο ο Lazzarato αντιμετωπίζει με οξυδέρκεια και συνέπεια, δεν είναι πλέον ένα φαινόμενο ουσιαστικά πολιτικό, ούτε καν μια διαδικασία ουσιαστικά οικονομική. Είναι μια ψυχωτική διαδικασία.
Η μαρξιστική σκέψη δεν μπόρεσε ποτέ να δει αυτό που έχει πλέον γίνει το καθοριστικό φαινόμενο σε όλα τα επίπεδα: την αχαλίνωτη ψυχοπάθεια, τη σύνδεση μεταξύ της κατάθλιψης και της φασιστικής επιθετικότητας.
Ο Sandor Ferenczi υποστήριξε το 1919 ότι η ψυχανάλυση μπορεί να κατανοήσει εν μέρει την ατομική νεύρωση, αλλά δεν μπορεί να κατανοήσει ή να θεραπεύσει τη μαζική ψύχωση. Η ψυχανάλυση δεν αρκεί για να αντιμετωπίσει τη μαζική ψύχωση της εποχής μας. Είναι ένα έργο που ούτε η ψυχανάλυση ούτε η πολιτική μπορούν να αντιμετωπίσουν. Μόνο μια νέα σκέψη και μια νέα πρακτική θα μπορούσαν να το επιτύχουν. Αλλά δεν υφίσταται τέτοια νέα σκέψη ή νέα πρακτική.
Λυπάμαι πολύ, αλλά η έκφραση «επαναστατικός πόλεμος» δεν μου φαίνεται κατάλληλη για να σκεφτούμε το μέλλον μας. Δεν υφίστανται πλέον οι υποκειμενικές συνθήκες για ένα οργανωμένο κίνημα, ούτε οι τεχνικές συνθήκες για την αντιμετώπιση των πανίσχυρων εξοπλισμών που διαθέτει η υπερ-αποικιοκρατία.
Δεν πιστεύω ότι θα υπάρξει ποτέ ξανά ένα οργανωμένο επαναστατικό κίνημα ικανό να ανατρέψει τον ιμπεριαλισμό ή να θέσει τα θεμέλια για μια νέα κοινωνία. Όλα αυτά ανήκουν σε ένα παρελθόν που τελείωσε πριν από πενήντα χρόνια. Για την ακρίβεια, θα έλεγα ότι τελείωσε το 1977, όταν ξέσπασε το τελευταίο προλεταριακό κίνημα στην Ιταλία και οι Sex Pistols φώναξαν: «No Future».
Και λοιπόν; Τι μπορούμε να περιμένουμε τα επόμενα χρόνια, τις επόμενες δεκαετίες; Η απάντησή μου αφήνει ελάχιστα περιθώρια για την πολιτική υποκειμενικότητα. Αυτό που προβλέπω είναι μια μη αναστρέψιμη επιδείνωση της κλιματικής κατάρρευσης, η οποία θα προκαλέσει μια συνεχώς αυξανόμενη μετανάστευση και, κατά συνέπεια, περισσότερο ρατσισμό και περισσότερους πολέμους. Ο πόλεμος είναι αναπόφευκτο να ξεσπάσει με εντελώς πρωτότυπες μορφές.
Η Ευρώπη είναι για άλλη μια φορά το μέρος όπου μπορεί να ξεσπάσει ένας παγκόσμιος πόλεμος. Η ευρωπαϊκή άρχουσα τάξη προετοιμάζεται για τον πόλεμο, επενδύει πόρους στην πολεμική προετοιμασία και η Ρωσία είναι έτοιμη να απαντήσει – ήδη απαντά.
Επιπλέον, είναι προβλέψιμος ένας ψυχωτικός εμφύλιος πόλεμος στις Ηνωμένες Πολιτείες, ο οποίος βρίσκεται ήδη στο απόγειό του. Κάθε μέρα έχουμε δεκάδες θανάτους από μαζικούς πυροβολισμούς – σε σχολεία, εκκλησίες, στους δρόμους, σε νυχτερινά κέντρα.
Αυτός ο ψυχωτικός εμφύλιος πόλεμος είναι η μεγάλη καινοτομία της εποχής μας, επειδή επιταχύνει την αποσύνθεση των δυτικών κοινωνιών που είναι γερασμένες και μανιασμένα παρανοϊκές. Η καθημερινή επιθετικότητα εναντίον των μεταναστών από ένοπλους και μασκοφόρους άνδρες στους δρόμους των ΗΠΑ, οι μαζικές απελάσεις, είναι φαινόμενα του ψυχωτικού εμφυλίου πολέμου, της διάλυσης της πολιτικής ζωής.
Η αποσύνθεση είναι η ασυγκράτητη τάση των δυτικών κοινωνιών, όπου το γήρας γεννά άνοια και ρατσισμό. Σε αυτό το επίπεδο, δεν υπάρχει χώρος για την κοινωνική αυτονομία.
Η μόνη μορφή κοινωνικής αυτονομίας που βλέπω σήμερα είναι αυτή των γυναικών που έχουν αποφασίσει, συνειδητά ή ασυνείδητα, να μην αναπαραχθούν. Η απεργία των γεννήσεων, η άρνηση της αναπαραγωγής, προστίθεται στην κατάρρευση της ανδρικής γονιμότητας (58% λιγότερη σε 40 χρόνια) και στην τάση προς την εξαφάνιση της σεξουαλικότητας (ειδικά της αναπαραγωγικής σεξουαλικότητας) στη γενιά που δικαίως αυτοαποκαλείται η τελευταία.
Το δημογραφικό ζήτημα δεν αποτέλεσε ποτέ αντικείμενο θεωρητικού στοχασμού για τον μαρξισμό, με εξαίρεση τη διαμάχη μεταξύ Μαρξ και Μάλθους. Αλλά η δημογραφία δεν είναι κάτι φυσικό, είναι προϊόν κοινωνικών, πολιτισμικών και οικονομικών διαδικασιών. Ταυτόχρονα, είναι η αιτία βαθιών αλλαγών στην κοινωνική δυναμική.
Σήμερα, η δημογραφία μας λέει ότι η επέκταση έχει τελειώσει και η συρρίκνωση θα είναι πολύ γρήγορη, και στη συνέχεια ιλιγγιώδης. Μια γερασμένη κοινωνία είναι αυτό που βλέπουμε ήδη στην Ευρώπη και αλλού.
Κατά μία έννοια, μπορούμε να πούμε ότι ο ανθρώπινος πολιτισμός έχει ήδη τελειώσει με την επανεκκίνηση της γενοκτονίας στη Γάζα. Δεν υπάρχει πολιτισμός όταν η αγριότητα αντικαθιστά τον νόμο, όταν η επιθετική τρέλα αντικαθιστά τη λογική.
Επομένως, είναι απολύτως λογικό να αρνούνται οι γυναίκες να γεννήσουν τα θύματα της αγριότητας, της σκληρότητας, της δουλείας και της φρίκης. Τίποτα δεν είναι αιώνιο, ούτε καν η ανθρώπινη φυλή. Μπορούμε να πούμε ότι η ανθρώπινη φυλή είναι μια μόλυνση στην εξέλιξη του σύμπαντος. Μπορούμε να φανταστούμε ότι ο πλανήτης Γη απαλλάσσεται από αυτή τη μόλυνση.
