E. Ralls–C. Riggs, Το μικρό βιβλίο της ψυχολογίας, μετάφραση: Ουρανία Παπακωνσταντοπούλου, Πατάκη 2024, σελ. 140
Εκπαίδευση είναι αυτό που μένει, όταν, ό,τι έχουμε μάθει, έχει ξεχαστεί
Barrows -Frederic Skinner
Επέλεξα να ξεκινήσω το σημερινό μου βιβλιο-σχόλιο με τα λόγια του πιο διάσημου συμπεριφοριστή ψυχολόγου. Ο συμπεριφορισμός (behaviorism) είναι το επιστημονικό εκείνο παράδειγμα, στις κοινωνικές επιστήμες, που εμφανίζεται περισσότερο στραμμένο προς τον θετικισμό, την θεώρηση, δηλαδή, σύμφωνα με την οποία όλες οι επιστήμες πρέπει να μιμούνται τις πρακτικές και τις μεθόδους της φυσικής. Ό,τι δεν είναι μετρήσιμο δεν είναι αποδεκτό.
Για τους συμπεριφοριστές, το πρότυπο επιστημονικής διερεύνησης του «ψυχισμού» είναι αυτό που αξιοποιεί το μοντέλο ερέθισμα -αντίδραση. Έτσι, το τι συμβαίνει εντός του «νου» είναι μάταιο να αναζητηθεί -μάταιο, όσο και αδιάφορο. Τα σκυλάκια του Παβλόφ δίνουν το πρότυπο της ερευνητικής εργασίας στον χώρο της ψυχολογίας. Τα εξαρτημένα ή τα ουδέτερα αντανακλαστικά, όπως αποδεικνύει ο πειραματισμός, μπορούν να αποτελέσουν τη βάση για την εξήγηση των βασικών ψυχικών φαινομένων, όπως και για την αντιμετώπιση παθολογιών. Ο εσωτερικός μας κόσμος είναι ένα μαύρο κουτί. Αυτό που χρειάζεται είναι να ερευνήσουμε τη σχέση -συναρτησιακή ή στοχαστική- μεταξύ εισροών και εκροών.
Ο συμπεριφορισμός έχει αντιμετωπιστεί με μεγάλη εχθρότητα από την «αριστερά» της ψυχολογίας. Νομίζω, δικαίως. Παρ’ όλα αυτά, τα λόγια του Σκίνερ, με τα οποία επέλεξα να ξεκινήσω το κείμενό μου, κρύβουν μια σημαντική αλήθεια.
Γενικότερα, η γνώση της επιχειρηματολογίας του «αντιπάλου» όχι μόνο μας βοηθάει να τον αντιμετωπίσουμε καλύτερα, αλλά διαμορφώνει πληρέστερα τη δική μας άποψη.
Η ψυχολογία παρουσιάζει έντονο πολιτικό ενδιαφέρον.
Πρώτα πρώτα, οι εκδόσεις συμβουλευτικής για τη «ζωή», διαμόρφωσης περιβάλλοντος «θετικής ενέργειας», αυτοβελτίωσης, ακόμα και αυτοπραγμάτωσης είναι, μακράν οι πιο ευπώλητες, διεθνώς, όπως και στη χώρα μας. Η ιδεολογία, που διαχέουν, είναι πανίσχυρη. Το κυριότερο, για να θυμηθούμε και τον Αλτουσέρ, είναι πως η πρακτική ψυχολογία αυτού του είδους, εγκαλεί, περισσότερο από κάθε τι άλλο, ίσως, τα άτομα ως υποκείμενα. Η ατομική ευθύνη εδώ αποκτά την πλήρη ισχύ της.
Από την άλλη, πρώτης γραμμής επιστήμονες του κλάδου έχουν αναλάβει το έργο της προώθησης του «ψυχικού νεοφιλελευθερισμού». Ο πιο διάσημος ανάμεσά τους, ο Στίβεν Πίνκερ του Χάρβαρντ, έχει γράψει μεταξύ πολλών άλλων σχετικών, έναν τόμο 1700 σελίδων, για να αποδείξει ότι, εμείς του 21ου αιώνα οι εκδρομείς, ζούμε στην πιο ειρηνική, την λιγότερο βίαιη και πιο ευτυχή εποχή της ιστορίας. Ως αποτέλεσμα, μάλιστα, της επικράτησης του καπιταλισμού στον πλανήτη.
Κάτι σημαντικό, λοιπόν, παίζεται στο πεδίο.
Πράγμα, που συνέβαινε σε κάθε φάση της ερευνητικής εξέλιξης.
Ο συμπεριφορισμός σε μεγάλο βαθμό αναπτύχθηκε ως ριζική απάντηση στην φροϋδική ψυχανάλυση. Η τελευταία υπήρξε βασικός μέτοχος στη διαμόρφωση ενός «πνεύματος υποψίας» -το ασυνείδητο, το Id, ανατίναζε αιώνες κυριαρχίας της ιδέας πως είναι η συνειδητή πράξη που διαμορφώνει τον κόσμο μας.
Η ψυχανάλυση, με όλα τα μειονεκτήματά της, που δεν είναι και λίγα, αποτέλεσε μια εξαιρετική πηγή άντλησης εμπνεύσεων για την αριστερή ανάγνωση της πραγματικότητας και για την εκπόνηση χειραφετητικών σχεδίων. Η απαισιοδοξία του Φρόιντ δεν καθόρισε την ψυχαναλυτική επίδραση στον δυτικό μαρξισμό -μάλλον, το αντίθετο συνέβη.
Η ψυχανάλυση, άλλωστε, όσο κι αν δεν είναι εμφανές πάντοτε, βασίστηκε σε μια πολύ γόνιμη εκδοχή φιλοσοφικού υλισμού. Η ρήση του Φρόιντ πως «σε τελική ανάλυση, όλο το πεδίο της ψυχολογίας μπορεί αναχθεί σε βιολογική ηλεκτροχημεία» είναι ενδεικτική, έστω και μέσα στην υπερβολή της.
Οι σύγχρονες νευρο-επιστήμες, αλλά και οι γνωσιακές επιστήμες γενικότερα, θα ήταν στο κέντρο του φροϊδικού ενδιαφέροντος. Η επιβεβαίωση της μεγάλης βαρύτητας των ασύνειδων διαδικασιών, του 90% του «ψυχικού παγόβουνου», είναι από τα πιο ισχυρά πορίσματα της εξαιρετικά σημαντικής βιολογικής προσέγγισης.
Οι ψυχικοί μηχανισμοί, που επικαλείται ο Φρόιντ -η απώθηση, η άρνηση, η προβολή και η μετάθεση- κάλλιστα, μπορούν να εκληφθούν ως αναδυόμενοι τρόποι, οι οποίοι βασίζονται σε κατεξοχήν βιολογικές διαδικασίες, χωρίς, όμως, να εξαντλούνται σε αυτές. Τα στάδια της σεξουαλικότητας μικρή σημασία έχει αν ερμηνεύουν με ακρίβεια την ψυχική διαδρομή μας. Το σημαντικό είναι ότι η ψυχανάλυση προσφεύγει σε μια από τις υλικότερες διαστάσεις της ύπαρξής μας ως ανθρώπινων όντων προκειμένου να την χαρτογραφήσει. Το γεγονός ότι αυτό γίνεται αχνά δεν μειώνει τη σημασία του. Άλλωστε, οι ίδιες οι δυνατότητες που έχει δώσει η χρήση της ψυχαναλυτικής γνώσης στην επαναστατική θεωρία ευρύτερα μιλούν για τη σημασία της.
Οι Emily Ralls και Caroline Riggs μας δίνουν πρόσβαση στις διάφορες εκδοχές της ψυχολογίας, ισότιμα και μετρημένα. Αποκτούμε γνώση της βιολογικής, της ψυχοδυναμικής, της συμπεριφορικής, της γνωστικής ψυχολογίας -με προεξάρχουσα την γενετική επιστημολογία του Πιαζέ και τη συμβολή του Λεβ Βιγκότσκι-, της κοινωνικής και της ανθρωπιστικής προσέγγισης.
Είναι γενικά γνωστό πως οι Χορκχάιμερ και Αντόρνο, μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, εκπόνησαν μια μεγάλη έρευνα σχετικά με την «αυταρχική προσωπικότητα», προκειμένου να εξηγήσουν την επικράτηση στον μεσοπόλεμο των αγριανθρωπικών ναζιστικών και φασιστικών καθεστώτων.
Στην εποχή των πλουτοφασιστών, που έχει ανατείλει για τα καλά, αυτή η έρευνα διατηρεί, τηρουμένων των αναλογιών, την αξία της. Έχουν προστεθεί, όμως, στοιχεία, τα οποία διευρύνουν τη σχετική γνώση μας.
Στον τομέα της κοινωνικής ψυχολογίας, κορυφαίο είναι το πείραμα του Μίλγκραμ.
Σε αυτό, δόθηκε σε φοιτητές η εντολή να υποβάλλουν κάποια άτομα σε ηλεκτροσόκ, κάθε φορά που θα δίνουν λανθασμένες απαντήσεις σε κάποιες επιλεγμένες ερωτήσεις. Η εντολή από τον «καθοδηγητή», ένα «πρόσωπο εξουσίας» στο δωμάτιο του πειράματος, ήταν να αυξάνουν διαρκώς την τάση του ρεύματος μέχρι του σημείου, που η δόση να γίνεται θανατηφόρα. Οι φοιτητές δεν ήξεραν φυσικά ότι όλο αυτό δεν ήταν πραγματικό -το αντίθετο, ήταν βέβαιοι πως συμμετείχαν σε ένα πολύ σημαντικό πρόγραμμα, που διερευνούσε τις επιπτώσεις τιμωριών αυτού του είδους στη μάθηση.
Το αποτέλεσμα προκάλεσε πραγματικό σοκ: το 65% των συμμετεχόντων ακολούθησαν τις οδηγίες μέχρι του σημείου της θανατηφόρας τάσης! Από όσο ήξεραν οι ίδιοι, είχαν σκοτώσει το άτομο.
Για την κοινωνική ψυχολογία, λοιπόν, οι πράξεις μας δεν καθορίζονται από το τι άνθρωποι είμαστε, αλλά από τις καταστάσεις στις οποίες ζούμε. Πολύ μαρξιστικό, θα λέγαμε.
Βέβαια, θα έπρεπε, νομίζω, να παρατηρήσουμε πως το ένα τρίτο των φοιτητών αρνήθηκε να υπακούσει -πράγμα, προφανώς, ελπιδοφόρο. Θα επανέλθω σε αυτό σε επόμενο κείμενό μου.
Το βιβλιαράκι, που διαβάζεται σε δυο ώρες, παρουσιάζει τα βασικά ρεύματα της ψυχολογίας με τρόπο σαφή και παραγωγικό για τον αναγνώστη. Αξίζει την προσοχή μας.
