Θα μπορούσε να υπάρξει ένα κοινωνικό μοντέλο που δεν θα έχει στο κέντρο του το καπιταλιστικό κέρδος, το άγχος προσωπικής ανέλιξης και την πυραμιδική οργάνωση; Τι θα μπορούσαμε να κάνουμε άνθρωποι σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της γης που υποφέρουμε και πονάμε από ένα σύστημα εκμετάλλευσης που εξουθενώνει εμάς και τη φύση, προκαλεί πολέμους και οδηγεί σε γενοκτονίες; Υπάρχει τρόπος να δημιουργήσουμε μια πιο συλλογική ζωή που να έχει ως βάση της τα κοινά και την αυτοοργάνωση; Τι ρόλο παίζει η αυτοκριτική στους αγώνες και την καθημερινή μας ζωή; Είναι ο αγώνας των ζαπατίστας ένα παράδειγμα προς μίμηση;
Αυτούς και άλλους προβληματισμούς προκάλεσε ένα ταξίδι στην Τσιάπας του Μεξικού, μέσα στο καλοκαίρι, μετά από κάλεσμα των ιθαγενών ζαπατίστας σε κινήματα και συλλογικότητες απ’ όλο τον κόσμο. Ήταν μια συνάντηση που παρακολούθησαν χιλιάδες άτομα (συλλογικότητες από 37 χώρες), ένα πραγματικό μοίρασμα εμπειριών αγώνων και αντιστάσεων και μια προσπάθεια να κατανοήσουμε τα κοινά μας προβλήματα αλλά και τα πολύ διαφορετικά κοινωνικά πλαίσια όπου ζούμε και αγωνιζόμαστε. Ταυτόχρονα, ήταν και μια προσπάθεια να βγούμε έξω από τις περιχαρακώσεις μιας δυτικής οπτικής που μας ωθεί συχνά σε μια υπεροπτική αποστασιοποίηση από τα βιώματα και τους αγώνες των ιθαγενών ή σε μια εξωτικοποίησή τους που και πάλι μεγαλώνει τις αποστάσεις και δημιουργεί νέα σύνορα.
Είχα την χαρά και την τιμή να συμμετέχω και εγώ ως μέλος του Alterthess μαζί με συλλογικότητες από την Ελλάδα που χρόνια στηρίζουν και διαδίδουν τον αγώνα των ζαπατίστας και άλλες που δίνουν τους δικούς τους αγώνες για κοινή στέγη και μια πιο συλλογική ζωή. Από τη δική μας γεωγραφία παρουσιάστηκαν: η ομάδα του Ζαπατιστικού Ημερολόγιου (Calendario Zapatista), οι Συναντήσεις Αλληλεγγύης στους Ζαπατίστας, η Κοινότητα Κατειλημμένων Προσφυγικών, το Στέκι Μεταναστών Κοινωνικό Κέντρο, η El Chef -Συλλογική Κουζίνα και η Αυτοοργανωμένη Ελευθεριακή Συνέλευση Paliacate Zapatista. Έχοντας ως δεδομένο ότι δεν μπορεί να είναι μια εξαντλητική καταγραφή μιας τόσο πλούσιας και πολυήμερης εμπειρίας, θα προσπαθήσω να μεταφέρω μερικές στιγμές ως μέρος ενός συνόλου.
Η συνάντηση αυτή που ξεκίνησε στις 2 Αυγούστου και ολοκληρώθηκε στις 17, έγινε στο Σπορείο Κομαντάντα Ραμόνα του καρακόλ της Μορέλια και είχε το όνομα «Συνάντηση Αντιστάσεων και Εξεγέρσεων – Μερικά Μέρη του Συνόλου». Ο τίτλος δεν ήταν φυσικά τυχαίος. «Όσοι και όσες από εμάς θα είμαστε εκεί, ξέρουμε ήδη τι είναι το καταραμένο σύστημα και τι κάνει ενάντια σε όλους, όλες και όλα, καθώς και ενάντια στη φύση, στη γνώση, στις τέχνες, στην πληροφόρηση, στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια, σε ολόκληρο τον πλανήτη. Δεν πρόκειται για τη θεωρητική αποκάλυψη των δεινών του καπιταλιστικού συστήματος, αλλά για το τι κάνουμε για να αντισταθούμε και να εξεγερθούμε, δηλαδή για να αγωνιστούμε εναντίον του» έγραφε στο κάλεσμά του ο εξεγερμένος υποδιοικητής Μοϊσές αρκετές μέρες πριν την έναρξη της συνάντησης, και είχε δίκιο. Οι ιθαγενικές κοινότητες, που ζούσαν και συνεχίζουν να ζουν σε ένα καθεστώς διαρκών διωγμών (αιώνων), γνωρίζουν πολύ καλά γιατί και με ποιον τρόπο εξαφανίζονται και δολοφονούνται άνθρωποί τους, καταστρέφεται το περιβάλλον τους, λεηλατείται η γη τους. Συλλογικότητες και κινήματα που δίνουν αγώνες σε όλο τον κόσμο γνωρίζουν, επίσης, πώς η ζωή γίνεται όλο και λιγότερο αξιοβίωτη για τους πιο φτωχούς και εκμεταλλευόμενους/ες. Αυτή, λοιπόν, ήταν μια συνάντηση αντιστάσεων, πάντα ως μόνο ένα μέρος ενός πολύ μεγαλύτερου συνόλου, καθώς πολλοί/ές άλλες που αγωνίζονταν σε άλλες γεωγραφίες ή και στο Μεξικό δεν ήταν εκεί, αλλά η σκέψη μας προσπαθούσε να τους συναντήσει. Πάντα, όμως, αυτή βρισκόταν στη γενοκτονία που συντελείται στη Γάζα και γενικότερα στην Παλαιστίνη.
Αυτός ήταν φυσικά και ο λόγος που η επίσημη έναρξη της «Συνάντησης Αντιστάσεων και Εξεγέρσεων» έγινε με εκατοντάδες άνδρες και γυναίκες ζαπατίστας να προσέρχονται σε αυτή την πράσινη κοιλάδα –αλλά και άλλους/ες στη μεγάλη εξέδρα των ομιλιών– υψώνοντας τις παλαιστινιακές σημαίες. Ήταν μια σιωπηρή πομπή ανθρώπων της πολιτοφυλακής και των βάσεων στήριξης του EZLN που «βαρούσαν προσοχή» όχι σε έναν αρχηγό, όχι σε έναν στρατηγό αλλά στον παλαιστινιακό λαό και τα χιλιάδες παιδιά που έχουν σκοτωθεί από τις βόμβες του Ισραήλ. Και αν σκεφτεί κανείς ότι μπροστά μας είχαμε ανθρώπους που ξέρουν πολύ καλά τι θα πει πόνος και αντίσταση σε αυτά που τον προκαλούν, μπορεί να καταλάβει γιατί η κάθε λέξη αυτού του λιτού λόγου του Μοϊσές είχε τόσο πολύ νόημα.
«Ο καπιταλισμός είναι σε όλες τις γωνίες του κόσμου και καταστρέφει όλα τα ζωντανά πλάσματα. Και σήμερα, σε ένα από τα μικρά κομμάτια της γης, το καπιταλιστικό σύστημα διαπράττει μια γενοκτονία ενάντια στο λαό της Παλαιστίνης. Δεν μπορούμε να ξεχάσουμε, δεν μπορούμε να το αφήσουμε στην άκρη. Γι’ αυτό, ο ταπεινός μας λόγος για αυτούς και αυτές είναι: όλοι είμαστε παιδιά της Παλαιστίνης, όλοι εδώ είμαστε παιδιά της Παλαιστίνης».
Η συνέλευση των νεκρών και οι πυραμίδες
Για τους ζαπατίστας το συμβολικό έχει κάτι πολύ πραγματικό μέσα του που αναδεικνύεται σε όλα τα επίπεδα της ζωής, του τρόπου σκέψης, των χρόνων που λαμβάνουν οι συζητήσεις τους. Το θέατρο είναι μέρος αυτής της διαδικασίας, δηλαδή ένας δημόσιος αναστοχασμός για την οργάνωση του αγώνα, τα προβλήματα της καθημερινότητας, το πώς άλλαξαν οι σχέσεις τους, τα κέρδη και τις ανεπάρκειες. Λάμβανε, συχνά, τη μορφή μιας συνομιλίας με τους προγόνους, με τους συντρόφους/ισσες που χάθηκαν αλλά και με αυτούς/ές που θα έρθουν, με τον νέο κόσμο που περιμένει να γεννηθεί μέσα από την πράξη.
Μια από τις θεατρικές παραστάσεις στην οποία συμμετείχαν δεκάδες ζαπατίστας αναπαριστούσε μια «συνέλευση των νεκρών» που συνομιλούσε με τους ζωντανούς για τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι ιθαγενικοί λαοί: από την αποικιοκρατία, τις σφαγές των αυτοχθόνων, τις επιθέσεις από παραστρατιωτικές ομάδες και ναρκοκαρτέλ μέχρι και το πώς ο καπιταλισμός εξοντώνει, διαιρεί τη γη και εκμεταλλεύεται τους ανθρώπους που την καλλιεργούν. Σε κάθε ιστορική φάση, όπως είπαν και οι ίδιοι, «εμείς είμαστε πάντα αυτοί που δίνουμε το αίμα και τη ζωή μας και είμαστε πάντα οι ξεχασμένοι». Ενάντια στη λήθη και την περιθωριοποίηση των ιθαγενών λαών, την 1η Γενάρη 1994 εκδηλώθηκε στην πολιτεία της Τσιάπας η εξέγερση του Ζαπατιστικού Στρατού για την Εθνική Απελευθέρωση (EZLN) που κατέλαβε εφτά πρωτεύουσες δήμων, απελευθερώνοντας εδάφη από τους μεγαλογαιοκτήμονες και το κράτος, θέτοντας την αντίσταση στον καπιταλισμό σε ένα πολύ διαφορετικό μέχρι τότε πλαίσιο. Αιτήματα όπως γη, στέγη, τροφή, υγεία, εκπαίδευση, ανεξαρτησία, ελευθερία, δημοκρατία, δικαιοσύνη, πολιτισμός αποτελούσαν πλέον στοιχεία με τα οποία δομούν οι ίδιοι την αυτονομία τους και όχι παροχές ή διεκδικήσεις από το κράτος. Ταυτόχρονα, η αλληλεγγύη μέσα από την κοινωνία των πολιτών στο Μεξικό και σε όλο τον κόσμο αναδείχθηκε ήδη από τότε όχι μόνο ως ένα μέσο στήριξης του ζαπατιστικού κινήματος αλλά και το βασικό «όπλο» όλων των αγώνων, εκεί που οι κρατικοί θεσμοί είτε αποτυγχάνουν είτε βρίσκονται απέναντι.
Γιατί αν κάτι είναι διαρκές στις πολιτικές που εφαρμόζονται, ανεξάρτητα από τη μορφή και το πρόσημο των κυβερνήσεων σε όλο τον κόσμο –και φυσικά και στο Μεξικό– είναι η πυραμίδα. Αυτό ήταν το βασικό σχήμα κατανόησης του κόσμου που ζούμε, που βοηθούσε να αντιληφθούμε τα κοινά πλαίσια καταπίεσης και παραγωγής αδικίας, ανεξάρτητα από τις μεγάλες ή μικρές διαφορές των γεωγραφιών στις οποίες ζούμε.
Η πυραμίδα, έτσι όπως την περιγράφουν, είναι η εξουσία, είναι η ταξική δομή των καπιταλιστικών κοινωνιών, αλλά ταυτόχρονα είναι και ο τρόπος που διαμορφώνει τις κοινωνικές μας σχέσεις. Μια ξύλινη πυραμίδα που στήθηκε στο κέντρο της πράσινης κοιλάδας υποδείκνυε ακριβώς τι προκαλεί η ύπαρξή της για τις ζωές που προηγήθηκαν αλλά και αυτές που θα έρθουν, αν επιτρέψουμε αυτή να διατηρηθεί: Εκμετάλλευση, περιφρόνηση, εκτοπισμός, καταπίεση – όλα έχουν στο επίκεντρό τους το κέρδος, αποτυπωμένο με το σύμβολο του πέσο στην κορυφή της. Η πυραμίδα είναι ακόμη οι εξουσιαστικές σχέσεις απέναντι στη φύση, στις γυναίκες, η ίδια η πατριαρχική δομή του κράτους, αυτό που δημιουργεί την καταιγίδα των δεινών που υφίστανται οι λαοί, που κατασκευάζει την πολεμική μηχανή, αυτό που κάνει τους υποτελείς να νιώθουν μεταξύ τους ξένοι.
Όπως έλεγε σε ένα από τα ανακοινωθέντα του ο καπετάνιος Μάρκος για την Καταιγίδα:
«Όλοι οι πόλεμοι είναι ξένοι, όσο δεν χτυπάνε την πόρτα σου. Αλλά η Καταιγίδα δεν προειδοποιεί. Όταν την αισθάνεσαι, δεν έχεις πια πόρτα, ούτε τοίχους, ούτε στέγη, ούτε παράθυρα. Δεν υπάρχει σπίτι. Δεν υπάρχει ζωή. Όταν φεύγει, μένει μόνο η μυρωδιά του θανάσιμου εφιάλτη.
Θα έρθει η βρώμα του ντίζελ και της βενζίνης από τα μηχανήματα, ο θόρυβος αυτού που κατασκευάζεται πάνω στα κατεστραμμένα. “Ακούστε”, λέει το χρυσό θηρίο, “αυτός ο ήχος προαναγγέλλει τον ερχομό της προόδου”.
Έτσι, μέχρι τον επόμενο πόλεμο».
Η πυραμίδα, όμως, επηρεάζει και τον ίδιο τον τρόπο που δίνουμε τους αγώνες μας. Όπως ανέφερε ο υποδιοικητής Μοϊσές λίγο πριν αυτή η πυραμίδα καταστραφεί συμβολικά από όλους/ες τους παρευρισκόμενους/ες: «το καπιταλιστικό σύστημα έχει αφαιρέσει μεθόδους του αγώνα σας, αρχικά τα συνθήματα στους τοίχους, οι δρόμοι ήταν ο αγώνας. Τώρα έχουν απομείνει λίγα. Στην Ευρώπη πρέπει να ζητήσει κανείς άδεια από την κυβέρνηση για να διαδηλώσει, πρέπει να τους πει πόσοι θα συγκεντρωθούν και για πόσα λεπτά ή ώρες…». Ίσως, έτσι, το σύνθημα στην ξύλινη τραπεζαρία που χρησιμοποιούνταν ως χώρος φιλοξενίας για τη συνάντηση αυτή να μην είχε γραφτεί τυχαία: «Δεν θα ζητήσουμε την άδεια για να είμαστε ελεύθερες».
Μπορεί η πυραμίδα να κάηκε εκείνη τη μέρα συμβολικά, αλλά αυτό που ακολούθησε τις επόμενες μέρες είχε την υλικότητα του τρόπου που οργανώθηκε η διακυβέρνηση των ζαπατίστας με σκοπό τη διατήρηση της αυτονομίας τους αλλά και μιας ζωής πέρα από τον καπιταλισμό. Μπορεί ο καπιταλιστικός χρόνος στον οποίο αναγκαζόμαστε να εισέλθουμε από τη στιγμή που γεννιόμαστε να μας φορτώνει με το άγχος ενός άμεσου αποτελέσματος χωρίς να μας επιτρέπει να αναρωτηθούμε για το τι πραγματικά κάνουμε, τι είναι σωστό και τι είναι λάθος, για τους ζαπατίστας όμως ο χρόνος τρέχει σαν ένα σαλιγκάρι. Το σαλιγκάρι, σύμβολο της δομής και της διοίκησής τους (και φυσικά σύμβολο αιώνων για τους πολιτισμούς Μάγια), πηγαίνει αργά αλλά προχωράει, χωρίς να εγκαταλείπει. Έχει εξάλλου το καθήκον να συνομιλήσει με τους πάντα «ανήσυχους» νεκρούς αλλά και με το μέλλον που είναι ήδη παρόν (σε μια από τις θεατρικές παραστάσεις βρισκόταν εκεί με τη μορφή ωαρίων και σπερματοζωαρίων).
Η αυτοκριτική και η οργάνωση απέναντι στην Καταιγίδα
Για τους ζαπατίστας η αυτοκριτική δεν γίνεται αντιληπτή ως κάτι που καθυστερεί τους αγώνες τους, αλλά συνιστά μάλλον ένα χειροποίητο δώρο που κάνουν στον εαυτό τους προσπαθώντας να αναπτύξουν καλύτερες μορφές αυτοδιοίκησης που θα στηρίζονται στην ισότητα, την αλληλεγγύη, στην κατανόηση των προβλημάτων και των δυνατοτήτων τους. Για την πολυπλοκότητα αυτών των διαδικασιών, πρέπει κανείς να λάβει υπόψη του ότι στις ιθαγενικές κοινότητες των ζαπατίστας μέσα στη συλλογική –κυρίως αγροτική– ζωή συνυπάρχουν διαφορετικές μητρικές γλώσσες (η Cho’ol, η Tzotzil, η Tzeltal, η Tojolabal, η Mam, η Ta Yol Mam, η Zoque, η Kaqchikel και η καστιλιάνικη), θρησκείες και κουλτούρες, άνδρες, γυναίκες και άλλα (companeros, companeras, companeroas), άνθρωποι από διαφορετικές ηλικιακές κατηγορίες και επίπεδα μόρφωσης.
Η αυτοκριτική γινόταν μπροστά μας, είτε με τη μορφή δημόσιου αναστοχασμού στις θεατρικές παραστάσεις είτε με αυτή των συζητήσεων και των εξαντλητικών απαντήσεων στις δεκάδες ερωτήσεις μας, όπου οι ζαπατίστας επιχειρούσαν να εξηγήσουν ότι η κληρονομιά του «κυβερνώ υπακούοντας» παραμένει η βασικότερη αρχή. Η μετάβαση από δομές διακυβέρνησης όπως οι Αυτόνομοι Εξεγερμένοι Δήμοι και τα Συμβούλια Καλής Διακυβέρνησης σε πιο αντιιεραρχικές μορφές οργάνωσης προήλθε μετά από μια πολύχρονη συζήτηση σε όλες τις ζαπατιστικές κοινότητες. Με τα δικά τους λόγια «θα διασώσουμε ό,τι είναι καλό. Ό,τι είναι κακό δεν θέλουμε να το κληροδοτήσουμε σε αυτούς/ές που θα έρθουν μετά από εμάς. Αυτή είναι η πυραμίδα για την οποία μιλάμε». Όπως ανέφερε σε κάποια από τις ομιλίες του ο Υποδιοικητής Μοϊσές, «όσοι δεν μαθαίνουν από την ιστορία τους είναι χαμένοι. Πρέπει να αναστοχαστούμε την ιστορία μας, να δούμε το παρόν και πώς θέλουμε να είναι το μέλλον. Σε αυτή τη διαδικασία ο καθένας μας / η καθεμιά μας είναι χρήσιμος/η».
Από την εξέγερση του 1994, όταν ανέκτησαν τα εδάφη τους, μέχρι και σήμερα, οι ζαπατίστας προσπαθούν να χτίσουν έναν αυτόνομο τρόπο ζωής μακριά από κρατικές επιβολές, επιχειρώντας παράλληλα να προτάξουν για τους ίδιους, αλλά και για τους μη ζαπατίστας, αξίες που απέχουν παρασάγγας από τον καπιταλισμό και τον ατομισμό. Φροντίζουν τη γη σημαίνει την προστατεύουν. «Η γη ανήκει σε αυτόν που την καλλιεργεί». Αυτή η φράση του Εμιλιάνο Ζαπάτα συνεχίζει να αποτελεί πηγή αντίστασης απέναντι στους μεγαλογαιοκτήμονες που εκμεταλλεύονται τους ιθαγενείς, τις πολυεθνικές που λυμαίνονται εκτάσεις και φυσικούς πόρους, αλλά και τα αναπτυξιακά κυβερνητικά προγράμματα που θέλουν να ελέγχουν τον πληθυσμό τους.
Οι ζαπατίστας ζουν καλλιεργώντας καλαμπόκια, φασόλια καθώς και καφέ (που εξάγουν μέσω του αλληλέγγυου και δίκαιου εμπορίου σε ευρωπαϊκές συλλογικότητες που τους στηρίζουν), έχουν δημιουργήσει αυτόνομο σύστημα υγείας και παιδείας, ενώ παράλληλα διερωτώνται συνεχώς για το αν η δομή της αυτονομίας τούς οδηγεί προς μια συλλογική ελευθερία.
Αυτό ήταν ένα και από το θέματα μιας μεγάλης συζήτησης που έγινε την προτελευταία μέρα της Συνάντησης με τη συμμετοχή μελών της Παράνομης Επαναστατικής Ιθαγενικής Επιτροπής η οποία δεχόταν βροχή ερωτήσεων από τους συμμετέχοντες/ουσες. Τα Συμβούλια Καλής Διακυβέρνησης και οι Αυτόνομοι Εξεγερμένοι Δήμοι, το πολιτικό σχήμα διοίκησης των απελευθερωμένων εδαφών των ζαπατίστας που είχαν εγκαινιαστεί το 2003 αποτελούν πλέον παρελθόν. Μέσα από μια μακρόχρονη αυτοκριτική διαδικασία (περίπου δέκα χρόνων) το 2023 ανακοινώθηκε η νέα δομή της Ζαπατίστικης Αυτονομίας.
– Η Αυτόνομη Τοπική Κυβέρνηση (Gobierno Autonomo Local, GAL) που υπάρχει σε κάθε κοινότητα όπου ζουν βάσεις στήριξης των ζαπατίστας [είτε είναι χωριό, γειτονιά ή ejido (καλλιεργούμενη κοινοτική γη)] αποτελεί τον πυρήνα της αυτονομίας, ελέγχει τη λειτουργία των δομών και εντοπίζει ζητήματα κακοδιοίκησης ή λαθών. Πρόκειται, δηλαδή, για μια αντιστροφή της πυραμίδας, όπου η οργάνωση στηρίζεται στα πιο μικρά και πολλά κύτταρα της βάσης.
– Η δεύτερη δομή, η οποία δεν έχει στοιχεία μονιμότητας, είναι οι Συλλογικότητες των Αυτόνομων Ζαπατιστικών Κυβερνήσεων (Colectivos de Gobiernos Autonomos Zapatistas, CGAZ) και συγκαλούνται από τις Αυτόνομες Τοπικές Κυβερνήσεις όταν υπάρχει ανάγκη και όταν ένα ζήτημα δεν επιλύεται στο πρώτο επίπεδο. Όπως αναλυτικά είχε περιγραφεί στο ανακοινωθέν της νέας οργάνωσης: «Σε αυτή (CGAZ) προτείνουν, συζητούν και εγκρίνουν ή απορρίπτουν τα σχέδια και τις ανάγκες των τομέων της Υγείας, της Παιδείας, της Αγροοικολογίας, της Δικαιοσύνης, του Εμπορίου και όσων άλλων μπορεί να χρειαστούν. Σε επίπεδο CGAZ υπάρχουν οι συντονιστές κάθε περιοχής. Δεν είναι αρχές. Η δουλειά τους είναι να διασφαλίζουν ότι εκτελούνται οι εργασίες που ζητούνται από τις GAL ή που είναι απαραίτητες για τη ζωή της κοινότητας. [..] Κάθε περιοχή ή CGAZ έχει τους επικεφαλής της, οι οποίοι είναι αυτοί που συγκαλούν τις συνελεύσεις αν υπάρχει ένα επείγον πρόβλημα ή ένα πρόβλημα που αφορά πολλές κοινότητες».
– H τρίτη δομή είναι οι Συνελεύσεις των Συλλογικοτήτων των Αυτόνομων Ζαπατιστικών Κυβερνήσεων (Asambleas de Colectivos de Gobiernos Autónomos Zapatistas, ACGAZ). Η ACGAZ συγκαλεί και προεδρεύει στις συνελεύσεις των ζωνών, όταν είναι απαραίτητο, σύμφωνα με τα αιτήματα των GAL και των CGAZ, δεν έχει σταθερή έδρα και διαμορφώνεται ανάλογα με τις απαιτήσεις των κοινοτήτων.
Οι ζαπατίστας στη νέα αυτή δομή της αυτονομίας τους διέσωσαν αυτό που τόσα χρόνια είχε κερδηθεί: τη δυνατότητά τους να αυτοκυβερνώνται δημοκρατικά. Πρωταρχικός παραμένει ο ρόλος των γυναικών μέσα από τη διαρκή τους προσπάθεια χειραφέτησης από την έμφυλη, φυλετική και ταξική καταπίεση. Είναι ο δικός τους «αγώνας μέσα στον αγώνα» που ξεκινάει από τον επαναστατικό Νόμο των Γυναικών του 1993 και συνεχίζεται, αυτό που ονομάζουν και οι ίδιες μια «επανάσταση μέσα στην επανάσταση» ενάντια σε αποικιοκρατικές πρακτικές, στον φόβο και για τη διεκδίκηση χώρου και λόγου.
Όπως οι ίδιες οι ζαπατίστας –μέλη της Παράνομης Επαναστατικής Ιθαγενικής Επιτροπής– εξήγησαν, «όλα αυτά τα χρόνια μάθαμε να αναγνωρίζουμε τα δικαιώματά μας που οι γιαγιάδες μας δεν μπορούσαν να έχουν. Μάθαμε να κυβερνάμε. Χάρη στον επαναστατικό νόμο των γυναικών, είμαστε ελεύθερες και όχι όπως πριν χτυπημένες, κακοποιημένες και εξευτελισμένες. Τώρα είμαστε ελεύθερες, ακόμη και με αποτυχίες. Ένα ακόμη καλό πράγμα είναι η συλλογική δουλειά, γιατί μάθαμε να δουλεύουμε πιο οργανωμένα, παρ’ όλα αυτά υπήρχαν προβλήματα. Μάθαμε όμως να συζητάμε μεταξύ μας ακόμη και αν κάναμε λάθη». Αν κάτι τόνιζαν συνεχώς οι γυναίκες ζαπατίστας είναι η αντοχή και η προσπάθεια να σταθούν δίπλα στους συντρόφους τους, να μην τους χωρίσουν οι δύσκολες στιγμές, να αντέξουν. Και αυτό το έλεγαν γνωρίζοντας ότι καμία και κανένας, ακόμη και στις ζαπατιστικές κοινότητες, δεν έχει τελειώσει με τα προβλήματα της πατριαρχίας, αλλά οι μικρές νίκες είναι τελικά μεγάλες.
Το σημαντικότερο είναι ότι η συλλογική αναγνώριση (γυναικών και ανδρών) του προβλήματος είναι τελικά αυτή που ανοίγει δρόμους, ανατρέπει σταδιακά ανισότητες σε ανδροκρατούμενες κοινωνίες και οδηγεί σε πραγματικές σχέσεις αλληλοσεβασμού και ελευθερίας. Είναι όμως και οι ίδιες οι πρακτικές (η απαγόρευση του αλκοόλ, η αντιμετώπιση κακοποιητικών συμπεριφορών κ.ά.) που επιτρέπουν αυτό να συμβεί. Ουσιαστικά η ίδια η διαμόρφωση της καθημερινότητας τους (με την φροντίδα των παιδιών από τους άντρες) βοηθά τις γυναίκες να μπορούν να έχουν ενεργό ρόλο στις δομές της αυτονομίας τους αλλά και να συνεχίζουν να την οργανώνουν. «Μπήκαμε σε ένα σπίτι που είναι ήδη χτισμένο, αυτή είναι η πυραμίδα. […] Όταν είδαμε τι συμβαίνει στην πράξη κατά τη διάρκεια των 30 αυτών ετών, ήρθε μια στιγμή που αρχίσαμε να το αμφισβητούμε. […] Πάντα προσπαθούσαμε να δούμε τη σκληρή πραγματικότητα και να φανταστούμε πώς θα έπρεπε να περπατήσουμε ή πώς θα έπρεπε να αλλάξουμε». Ήταν μια χαρακτηριστική ακόμη περιγραφή της αναγνώρισης των κενών και των ελλείψεων. Εξάλλου, όπως χρόνια τώρα λένε «Ό,τι λείπει, λείπει». Όλα αυτά γίνονται χωρίς «οδηγίες χρήσης» και κυρίως χωρίς να χρειάζονται να απευθυνθούν (ή να αυτοαποκαλούνται) σε κάποια πρωτοπορία ή ειδικούς της εξέγερσης.
Χτίζοντας ένα χειρουργείο στη ζούγκλα
Στο βιβλίο που έγραψαν από κοινού (με τέσσερα χέρια) ο Υποδιοικητής Μάρκος και ο Πάκο Ιγνάσιο Τάιμπο ΙΙ «Ανήσυχοι νεκροί», ο Ελίας Κοντρέρας από την επιτροπή έρευνας των ζαπατίστας, στο πλαίσιο ερευνητικής αποστολής εξιχνίασης μιας σοβαρής υπόθεσης, συναντά τη Μαγδαλένα στην Πόλη του Μεξικού. Η Μαγδαλένα του αποκάλυψε ότι είχε ενταχθεί στο Μέτωπο των Ζαπατίστας για την Εθνική Απελευθέρωση (FZLN) αλλά δεν είχε χρόνο να πηγαίνει στις συνελεύσεις. Του είπε ακόμη ότι δεν ήταν κορίτσι παρά αγόρι, του είπε ακόμη ότι ήταν γυναίκα αλλά είχε αντρικό κορμί. Αφού συζήτησαν για τον αγώνα των ζαπατίστας και για το πώς οργανώθηκαν τα ξεσηκωμένα χωριά, ο Κοντρέρας της πήρε ένα μπουκέτο κόκκινα τριαντάφυλλα και της είπε «όταν κερδίσουμε τον πόλεμο θα φτιάξουμε ένα νοσοκομείο για να διορθώνουμε όλα τα στραβά που έχει κάνει ο Θεός».
Από την εξέγερση των ιθαγενών λαών της Τσιάπας, ένα από τα βασικά στοιχεία της αυτονομίας των ζαπατίστας συνιστά και η υγεία, δηλαδή μια προσπάθεια να δημιουργηθεί ένα αυτόνομο σύστημα ολιστικής περίθαλψης (με φαρμακεία, κέντρα υγείας και κλινικές όπου περιθάλπονται ιθαγενείς ζαπατίστας και μη ζαπατίστας). Μέχρι την εξέγερση, ασθένειες της φτώχειας (εντερικές, αναπνευστικές, επιδημικές λοιμώξεις, παιδικός υποσιτισμός κ.ά) είχαν καταστροφικές συνέπειες για τους πιο ξεχασμένους και παρατημένους από τις διάφορες κυβερνήσεις του Μεξικού. Στα 30 αυτά χρόνια οι ζαπατίστας κατάφεραν να δημιουργήσουν ένα σύστημα υγείας το οποίο είναι ανεξάρτητο από τον κυβερνητικό έλεγχο και την κρατική χρηματοδότηση, με λειτουργούς και επιτροπές υγείας που εκπαιδεύτηκαν αρχικά από αλληλέγγυους γιατρούς και εργάζονται χωρίς μισθό στον αγώνα να καλύψουν τις ανάγκες των κοινοτήτων τους, εκπαιδεύοντας και τις επόμενες γενιές.
Ωστόσο, μέχρι και σήμερα δεν ήταν εφικτό να δημιουργηθεί μια δευτεροβάθμια δομή υγείας που να μπορεί να αντιμετωπίζει σοβαρά περιστατικά που απαιτούν πολύπλοκες επεμβάσεις, εξετάσεις και ολοκληρωμένους ελέγχους. Έτσι, στο πλαίσιο του αγώνα τους ενάντια στην καπιταλιστική βαρβαρότητα όπου η υγεία συνιστά προνόμιο όλο και πιο λίγων, οι ζαπατίστας αποφάσισαν να κάνουν πράξη το πρόταγμά τους για τα Κοινά («El Comun») ξεκινώντας την ανέγερση «του Χειρουργείου των Κοινών». Μέσα από μια μεγάλη καμπάνια αλληλεγγύης από το Δίκτυο Europa Zapatista, τη βοήθεια συλλογικοτήτων από όλο τον κόσμο αλλά κυρίως την εθελοντική δουλειά των ιθαγενών, η οικοδόμηση του χειρουργείου προχωράει αργά αλλά σταθερά. Βασικός στόχος της καμπάνιας ήταν να εξασφαλιστούν τα απαραίτητα για τον εξοπλισμό χειρουργικών αιθουσών στις ζαπατιστικές κλινικές και νοσοκομεία, έτσι ώστε να σταματήσουν να κινδυνεύουν οι ζωές των κατοίκων στις εξεγερμένες κοινότητες της Τσιάπας.
Την πέμπτη μέρα των «Συναντήσεων» οι ζαπατίστας διοργάνωσαν επίσκεψη στο καρακόλ Ντολόρες Ιδάλγο και έτσι είχαμε τη δυνατότητα να δούμε από κοντά το υπό κατασκευή νοσοκομείο και να μάθουμε πως για το χτίσιμό του συμμετέχουν ιθαγενείς, ζαπατίστας και μη ζαπατίστας.
Η υποδοχή ήταν εντυπωσιακή. Ζαπατίστας μέσα σε ένα κλίμα γιορτής μάς γνώριζαν τους αρχιτέκτονες του χειρουργείου. Δεν πρόκειται για επαγγελματίες αρχιτέκτονες αλλά για ανθρώπους που απέκτησαν με συλλογικό τρόπο τις απαραίτητες γνώσεις και αφοσιώθηκαν στον σκοπό αυτό. Στην ομάδα των «αρχιτεκτόνων», που προέρχονται από τις βάσεις στήριξης του EZLN, συμμετείχε και ο αρχιτέκτονας του μέλλοντος, ένας μικρός ζαπατίστα που στη συνέχεια ανέλαβε ενεργό ρόλο και στην ξενάγησή μας στο υπό κατασκευή χειρουργείο. Είθισται το χτίσιμο μιας δομής να βασίζεται σε έναν αρχιτέκτονα. Σε αυτή ωστόσο τη διαδικασία, οι ζαπατίστας προτίμησαν από το να ξοδέψουν χιλιάδες πέσος για να πληρώσουν έναν ειδικό, να ενοποιήσουν τις γνώσεις τους και να γίνουν αυτοί/ές υπεύθυνοι για όλη τη δουλειά: οι «αρχιτέκτονες», οι χτίστες, οι υδραυλικοί, οι λειτουργοί της υγείας. Έτσι, εδώ και εφτά μήνες, ιθαγενείς –ζαπατίστας και μη– με τη βοήθεια μελών του Ιθαγενικού Κογκρέσου χτίζουν το χειρουργείο προσφέροντας εθελοντικά εργασία, έχοντας ολοκληρώσει το 50% της ανέγερσής του. Το χειρουργείο, όταν ολοκληρωθεί, θα εξυπηρετεί όλους τους ιθαγενείς, «όλα τα αδέρφια μας». Και αυτό γιατί, όπως λένε, οι αρρώστιες δεν φτάνουν μόνο στους ζαπατίστας αλλά σε όλους/ες. Στο χτίσιμό του βοηθάει όποιος/α μπορεί και για όσες ώρες μπορεί και θέλει. Οι ζαπατίστας φροντίζουν να καλύψουν τα έξοδα μετακίνησης και τη διατροφή σε όσους/ες επιθυμούν να έρθουν να βοηθήσουν ενώ όσοι λόγω ηλικίας ή άλλων λόγων δεν μπορούν να στηρίξουν έμπρακτα, συνεισφέρουν με άλλους τρόπους (οικονομική στήριξη, προσφορά υλικών κ.ά.). Η ιδέα για την ανέγερσή του και ο τρόπος της οργάνωσης προήλθε μέσα από μακρόχρονες συνελεύσεις σε πολλά χωριά (ζαπατίστικα και μη) όπου εκφράστηκε η ανάγκη για τη δημιουργία του. Ο τρόπος και η δομή της οργάνωσης για την ανέγερση ακολουθεί τον τρόπο που διέπει όλη τη διακυβέρνησή τους στα αυτόνομα εδάφη τους: «προχωράμε μαθαίνοντας». Κάθε φορά που αντιλαμβάνονται λάθη και παραλείψεις, ο τρόπος δουλειάς αλλάζει, αλλά ο στόχος παραμένει σταθερός.
Το νοσοκομείο βρίσκεται σε κομβικό γεωγραφικό σημείο, όπου η πρόσβαση σε κρατικές δομές δευτεροβάθμιας περίθαλψης είναι πολύ δύσκολη, και περιλαμβάνει πλήθος τμημάτων και ειδικοτήτων (αιματολογικό, γυναικολογικό, εξωτερικά ιατρεία, τμήμα επειγόντων, οδοντιατρικό, οφθαλμολογικό, υπέρηχο, τμήμα γενικής ιατρικής, χειρουργείο, φαρμακείο, χώρο υποδοχής, χώρο αναμονής συγγενών, δωμάτια νοσηλείας και ανάρρωσης κ.ά). Στον διαρκή πόλεμο που βιώνουν οι ζαπατίστας από το κράτος και τα ναρκοκαρτέλ, το χειρουργείο είναι ακόμη ένα βήμα προς μια υγεία που είναι συνδεδεμένη με τον αγώνα γιατρειάς όλων των πληγών, των σωματικών, των πληγών που δημιουργούν τα megaprojects στη «μάνα γη», των πληγών που δημιουργεί το κέρδος, ένας πραγματικός αγώνας για τη ζωή. Ταυτόχρονα, αποτελεί και ένα σχέδιο ανασύνθεσης των δεσμών μεταξύ των ιθαγενικών κοινοτήτων, κόντρα στους διχασμούς που επιχειρεί χρόνια τώρα να επιβάλλει το κράτος μέσω των megaprojects αλλά και της επιδοματικής πολιτικής που ακολουθεί ο Τέταρτος Μετασχηματισμός*.
Όπως είπε και μια ζαπατίστα στη συνέλευση που ακολούθησε, «αυτό το χειρουργείο είναι το φως των απλών ανθρώπων, των πεσόντων συντρόφων, των συντρόφων/ισσών που φυλακίζονται στον κόσμο. Είναι ένα κοινό, γιατί ανήκει σε όλο τον κόσμο, είναι αυτό που μοιραζόμαστε, το κοινό στον κόσμο, το κοινό στις πέντε ηπείρους».
El Común
Το Κοινό ή τα Κοινά αποτελούν στρατηγικό στόχο και σχεδιασμό που δεν αφορά μόνο τις ζαπατιστικές κοινότητες αλλά «αδελφούς/αδελφές από διαφορετικά κόμματα, διαφορετικές θρησκείες κ.ά». Στον λόγο τους εμφανίζεται συνήθως ως «El Común». Δεν συνιστά απλά μια θεώρηση των πραγμάτων που θα έπρεπε να είναι κοινά (νερό, γη κ.ά). Είναι δύσκολο κανείς να χωρέσει σε συγκεκριμένες λέξεις το τι ακριβώς είναι το «El Común», πολύ περισσότερο να το εντάξει σε ακαδημαϊκές θεωρίες. Κυρίως είναι κάτι που επιχειρείται στην πράξη. Ένα από τα παραδείγματα είναι φυσικά αυτό του «Χειρουργείου των Κοινών» για το οποίο αφιερώνονται μέρες εργασίας για να το μετατρέψουν από μια ξύλινη μακέτα σε κάτι που θα αντιπαλεύει καθημερινά τον θάνατο. Δεν είναι, όμως, μόνο αυτό. Είναι καταρχήν το ίδιο το έδαφος που υπερασπίζονται με την αυτονομία τους και στο οποίο συνεχίζουν να δέχονται επιθέσεις από κράτος και παρακρατικούς (όπως αυτή που έγινε πρόσφατα με τη συμμετοχή του στρατού και της αστυνομίας, σε ανακτημένα ζαπατιστικά εδάφη στην περιοχή όπου χτίζεται το νοσοκομείο). Είναι, ακόμη, η υπεράσπιση της Μητέρας Γης που απειλείται από τα ποικίλα megaprojects που επιβάλλονται με πρόσχημα την πρόοδο, αλλά στην πραγματικότητα αποσκοπούν στην καπιταλιστική ανάπτυξη. Είναι τα χωρίς ιδιοκτήτες χωράφια τους, που καλλιεργούνται από κοινού και στα οποία καλούν όλους/ες που σέβονται τον αγώνα αυτόν να έρθουν να καλλιεργήσουν. Μα πάνω από όλα είναι το κοινό που έχουν και έχουμε με οποιονδήποτε άλλον στον κόσμο που υποφέρει. Είναι το κοινό πάνω στο οποίο χτίζονται οι συναντήσεις με κινήματα από όλο τον κόσμο, όπως το ταξίδι που έκαναν στην Ευρώπη (Το Ταξίδι για τη Ζωή), όπως και η τελευταία Συνάντηση το καλοκαίρι στην Τσιάπας. Για το «κοινό» δεν απαιτείται να εγκαταλείψει κανείς τις διαφορές του, την ιστορία του και τους τρόπους που δίνει τις μάχες του. Είναι αυτό που κάνουν εδώ και χρόνια και μας καλούν να το κάνουμε από κοινού, έναν αγώνα για τη ζωή.
Ένα απόσπασμα του λόγου του υποδιοικητή Μοϊσές εξηγεί αναστοχαστικά τι θα μπορούσε να είναι το El Común:
«Λέμε, λοιπόν, από κοινού, ότι όλοι πρέπει να υπερασπιστούμε τη Μητέρα Γη. Δεν είναι απαραίτητο να είναι ζαπατίστας, βάσεις στήριξης, γιατί σε αυτό το φαράγγι που βλέπετε, εκεί που κλείνει, υπάρχει ένα ποτάμι που το διασχίζει. Εκεί σχεδιάζουν να το καλύψουν και να χτίσουν ένα φράγμα για να πλημμυρίσουν τα πάντα εδώ. Η στάθμη του νερού, αν πρόκειται να το πλημμυρίσουν, θα φτάσει σχεδόν εδώ, στο Λας Πάλμας. Πρόκειται για πόλεις και χωριά που δεν ζουν ζαπατίστας και θα πρέπει να εκκενωθούν. Αλλά αν πρόκειται αυτό να γίνει, θα το υπερασπιστούμε από κοινού, ανεξάρτητα από το αν ανήκουν σε διαφορετικά κόμματα, διαφορετικές θρησκείες, αυτό δεν έχει σημασία. Και τότε οι αδελφοί και οι αδελφές μας καταλαβαίνουν, επειδή το λέμε αυτό με αυτή την κοινή λογική, οπότε πάντα ψάχνουμε τι είναι αυτό που μπορεί να γίνει από κοινού».
O ίδιος λίγο παρακάτω μάς έβαζε να αναρωτηθούμε τι θα τρώγαμε αν δεν υπήρχαν όλοι αυτοί που καλλιεργούν τη γη, και πώς αυτή θα καλλιεργούνταν αν δεν υπήρχαν οι εργάτες των εργοστασίων που κατασκευάζουν τα εργαλεία. Και οι δύο κατηγορίες ανθρώπων είναι εκμεταλλευόμενοι. «Υπάρχουν και οι γιατροί. Τι τρώει ο γιατρός; Τι εργαλεία χρησιμοποιεί ο γιατρός; Τι κάνει ο εργάτης. Χρειαζόμαστε γιατρούς για να μας θεραπεύσουν, να μας σώσουν. Αλλά χρειαζόμαστε και εμένα, που δουλεύω τη γη, αλλά και τον εργάτη που φτιάχνει τα εργαλεία που χρησιμοποιεί ο γιατρός. […] Μπορούμε να μιλήσουμε για νεοφιλελευθερισμό, ιμπεριαλισμό, ολιγαρχία, μονοπώλια, αστικό κράτος, εν ολίγοις, αυτό που κάνουν είναι να μας ταπεινώνουν, να μας ποδοπατούν, να μας κάνουν ό,τι θέλουν».
Αν αντιλαμβανόμασταν, όπως προσπαθούσαν να μας πουν οι ζαπατίστας, ότι το καπιταλιστικό σύστημα μας διχάζει και μας κατακερματίζει, έτσι ώστε να μην βλέπουμε καν ο ένας τον άλλον εκμεταλλευόμενο, τότε θα έπρεπε να σκεφτούμε τι μπορούμε να κάνουμε από κοινού για να αλλάξουμε αυτή την κατάσταση. Έτσι, το κοινό είναι μια συζήτηση σε πολλά επίπεδα της ζωής και κυρίως μια πράξη που ανοίγει έναν ορίζοντα συλλογικής δράσης ενάντια στις πυραμίδες που έχουν στηθεί ανάμεσά μας. Για τους ίδιους, μικρή σημασία έχει αν κάποιος/α θα τους χαρακτηρίσει σοσιαλιστές, αναρχικούς, κομμουνιστές. Όπως χαρακτηριστικά είπε και πάλι ο υποδιοικητής Μοϊσές σε μια από τις τοποθετήσεις του: «η απάντησή μας σε αυτούς που μας ρωτούν τι είμαστε, είναι δεν ξέρουμε το όνομα. Δεν μας νοιάζει αν λέγεται σοσιαλισμός ή όχι, ή αν λέγεται παράδεισος ή όπως αλλιώς λέγεται […] αυτό που θέλουμε είναι γη, υγεία, εκπαίδευση, στέγαση, δικαιοσύνη, ελευθερία, δημοκρατία, ανεξαρτησία, ειρήνη».
«Αντιστεκόμαστε στους ίδιους πόνους»
Ένα από τα πολύ σημαντικά μοιράσματα εμπειριών αφορούσε τις συνθήκες ζωής ιθαγενών που συμμετέχουν στο CNI (Εθνικό Ιθαγενικό Κογκρέσο) στο Μεξικό και δεν είναι ζαπατίστας. Ιθαγενείς από το Ανώτατο Συμβούλιο Ιθαγενών του Μιτσοακάν (περιοχή στο Μεξικό) είπαν μεταξύ άλλων:
«Είμαστε εδώ για να μοιραστούμε τα ταπεινά μας λόγια, αλλά και για να ακούσουμε προσεκτικά και να βρούμε το φως που λείπει από τη σκέψη μας, την οξύτητα που λείπει από τα λόγια μας, επειδή είναι βαθιά αμβλυμένα από εκείνους που είναι οι εχθροί στην επικράτειά μας, στην επικράτεια των προγόνων μας Tariácuri, Anganzuan, Piskipandácuri. Αντιστεκόμαστε στους ίδιους πόνους που περιγράφετε. Είναι οι ίδιοι γιατί έχουμε το ίδιο σύστημα που μας καταπιέζει, που καταστρέφει τη ζωή, που καταστρέφει τη Μητέρα Γη μας. Γι’ αυτό λέμε ότι πρέπει να βρούμε αυτό που μας επιτρέπει να συμφωνήσουμε σε αυτό που κάνουμε μαζί, σε αυτό που αγωνιζόμαστε. Και λέμε ότι είμαστε εδώ με τον λόγο μας, επίσης με ντροπή στα πρόσωπά μας, επειδή νιώθουμε ότι δεν κάνουμε αρκετά ενάντια στη γενοκτονία στην Παλαιστίνη».
Από τους ιθαγενείς μη ζαπατίστας του Μεξικού, μάθαμε για τους αγώνες ενάντια στις μονοκαλλιέργειες αγροτικών προϊόντων που οδηγούνται προς εξαγωγή και καθιστούν τις περιοχές όπου ζουν πρώτες στην εκμετάλλευση. Ακούσαμε εμπειρίες αντίστασης ενάντια στην πολιτιστική εξόντωση, την εξαφάνιση της γλώσσας τους και της ιστορίας τους, ενώ ήρθαν ξανά στη μνήμη οι δολοφονίες ιθαγενών από παραστρατιωτικούς, με συγκλονιστικότερο παράδειγμα τη σφαγή στο Ακτεάλ το 1997 που παραμένει ατιμώρητη. Εξήγησαν, ακόμη, τους τρόπους με τους οποίους επιχειρείται η εδαφική αποστέρηση και η περιβαλλοντική καταστροφή μέσω των megaprojects καθώς και η διάρρηξη των κοινοτήτων μέσω μιας πολιτικής επιδομάτων και παροχής τίτλων ιδιοκτησίας.
Ταυτόχρονα, ιθαγενικές κοινότητες, όπως οι αυτόχθονες Οτομί που ζουν στην Πόλη του Μεξικού, περιέγραψαν τη σημασία της κατάληψης των εγκαταστάσεων του Εθνικού Ινστιτούτου Ιθαγενών Λαών (INPI) το 2020, ένα σύμβολο της προδοσίας τους από το κράτος. Το κτίριο μετονομάστηκε σε Βουλή των Ιθαγενών Λαών και Κοινοτήτων και αποδίδει φόρο τιμής στον δολοφονημένο ζαπατίστα Samir Flores. Σε ένα αστικό πλέον περιβάλλον, διατηρούν τα έθιμα και τις παραδόσεις τους και αγωνίζονται για αξιοπρεπή στέγαση, υγειονομική περίθαλψη, εργασία, εκπαίδευση και δικαιοσύνη αλλά και το δικαίωμα στην πόλη.
«Αντιστεκόμαστε στην καρδιά της πόλης που μας αφαιρεί τα υπάρχοντά μας, κάνει διακρίσεις και μας δολοφονεί. Χτίζουμε μια Βουλή των Λαών για να δεχτεί όλους εσάς, τους αδελφούς και τις αδελφές μας ζαπατίστας. Παρά τον λεγόμενο Τέταρτο Μετασχηματισμό, η ελπίδα μας για ζωή είναι οι ζαπατίστας. Σταματήστε τον πόλεμο ενάντια στους λαούς» ήταν κάποια από τα λόγια των ιθαγενών που ζουν πλέον στην Πόλη του Μεξικού.
Αναζητώντας τα εξαφανισμένα παιδιά τους
Σε όλη τη διάρκεια της Συνάντησης, δίπλα στο τραπέζι των ομιλιών, τοποθετούνταν φωτογραφίες που έδειχναν πρόσωπα και ηλικίες. Ένα πλακάτ στο κέντρο του διερωτώνταν «Πού είναι τα παιδιά μας;». Πρόκειται για τον σκληρότερο πόλεμο που βιώνει ο λαός του Μεξικού –πολύ έντονα οι ιθαγενικές κοινότητες– και αφορά τις βίαιες εξαφανίσεις ανθρώπων από ναρκοκαρτέλ και εγκληματικές οργανώσεις, κάποιοι εκ των οποίων έχουν βρεθεί δολοφονημένοι, οι περισσότεροι ωστόσο αναζητούνται. Οικογένειες, οργανώσεις και ακτιβιστές συνεχίζουν εδώ και χρόνια τον αγώνα αναζήτησης των παιδιών τους, διεκδικώντας δικαιοσύνη ενώ παράλληλα αναδεικνύουν την πολιτική διάσταση του εγκλήματος και τη συνενοχή των κυβερνήσεων σε αυτό. Το έγκλημα των εξαφανίσεων διατρέχει όλο το Μεξικό, ωστόσο, όπως ειπώθηκε από μια γυναίκα μέλος της συλλογικότητας Buscando Nuestros Desaparecidas Veracruz (Αναζητώντας τους Εξαφανισμένους Άνδρες και Γυναίκες μας), η Βερακρούς είναι η πολιτεία με τις περισσότερες εξαφανίσεις (7.000 αγνοούμενοι) και η πρώτη στην ανακάλυψη μαζικών παράνομων τάφων.
«Προερχόμαστε από την πρωτεύουσα της πολιτείας Βερακρούς, την πόλη Χαλάπα. Είμαστε 36 οικογένειες και αγωνιζόμαστε για την αλήθεια και τη δικαιοσύνη, στο πλαίσιο ενός μακροχρόνιου προβλήματος βίαιων εξαφανίσεων που χρονολογείται από το 2010. Η συλλογικότητά μας γεννήθηκε εν μέσω της ανάδυσης του κινήματος των θυμάτων, όταν ο ποιητής Χαβιέρ Σισιλία (του οποίου ο γιός δολοφονήθηκε από τα ναρκοκαρτέλ) περπάτησε σε διάφορες περιοχές του Μεξικού και κάλεσε τους ανθρώπους να καταγγείλουν αυτή τη βία που μεταμόρφωσε τη ζωή μας. Σε αυτή τη συνθήκη, οργανωθήκαμε» ανέφερε μια γυναίκα από την οργάνωση, τονίζοντας ότι αυτός ο αγώνας χρειαζόταν πολύ χρόνο για να συγκροτηθεί δεδομένων των δυσκολιών συνάντησης μεταξύ των οικογενειών.
Στη Βερακρούς υπάρχουν 46 συλλογικότητες που αναζητούν εξαφανισμένους ενώ το έγκλημα αποδίδεται σε διαφορετικές αιτίες ανά περιοχή, που πάντα, όμως, εμπλέκει το κράτος και τις οργανωμένες εγκληματικές ομάδες. Στον βορρά, σύμφωνα με την ίδια, οι εξαφανίσεις οφείλονται στην προσπάθεια επιβολής των megaprojects, στο κέντρο του Μεξικού παραμένουν ισχυρά τα ναρκοκαρτέλ που δολοφονούν κυρίως νέους/ες, ενώ σε πολλές περιοχές δρουν ένοπλες ομάδες που διαπράττουν σφαγές. Το έργο της αναζήτησης των εξαφανισμένων έχει επεκταθεί σε πάρα πολλές περιοχές από τις ίδιες τις οργανώσεις αναζητητών/τριών που δημιουργούν δεσμούς και λαμβάνουν πληροφορίες από τις ίδιες τις οικογένειες. Οι αναζητητές/τριες ταξιδεύουν σε όλη τη χώρα ψάχνοντας με δικές τους μηχανές και φτυάρια σε χωράφια, φαράγγια κ.α., εκτεθειμένες και αυτές σε διάφορες μορφές βίας. Η αναζήτηση, όπως είπε η γυναίκα, είναι μια πράξη αξιοπρέπειας, αλήθειας και αγάπης σε αυτούς/ές που χάθηκαν αλλά και για τον τερματισμό της αβεβαιότητας στην οποία ζουν χιλιάδες οικογένειες. Ο αγώνας των οικογενειών επικεντρώθηκε τα τελευταία χρόνια στη θέσπιση νόμων για τις εξαφανίσεις, στην πίεση προς το μεξικανικό κράτος ως άμεσα υπεύθυνου για το έγκλημα για τη συγκρότηση εξειδικευμένων εισαγγελικών γραφείων, ομοσπονδιακών και πολιτειακών επιτροπών έρευνας, επιτροπών θυμάτων και πρωτοκόλλων για την αναζήτηση των θυμάτων. Παρ’ όλα αυτά, ακόμη και με την καθυστερημένη ύπαρξη κάποιων θεσμών, ο νόμος δεν εφαρμόζεται πάντα, λόγω έλλειψης πολιτικής βούλησης και αναποτελεσματικότητας των υπευθύνων. Παρά τις εξαγγελίες για αντιμετώπιση του προβλήματος, όπως κατήγγειλε η γυναίκα, δεν αναλαμβάνεται καμία δράση και συνεχίζονται οι σοβαρές παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Τέλος, δεν είναι λίγες οι φορές που οι κυβερνήσεις στιγματίζουν τις οικογένειες και τους αγνοούμενους, επιδιώκοντας να εμποδίσουν τους συγγενείς των θυμάτων να βγουν μπροστά και να αναπτύξουν ευρύτερους δεσμούς αλληλεγγύης μεταξύ τους.
Οι Συναντήσεις και οι «συνταγές»
Η «Συνάντηση Αντιστάσεων και Εξεγέρσεων – Μερικά Μέρη του Συνόλου» κατάφερε μέσα σε λίγες μέρες να φιλοξενήσει εμπειρίες από δεκάδες αγώνες και πολλούς περισσότερους προβληματισμούς και σκέψεις για το τι μπορούμε να κάνουμε από κοινού. Κινήματα για την υπεράσπιση της γης στη Γαλλία, την Γερμανία και αλλού, κατειλημμένα εργοστάσια στην Ιταλία, γυναικεία κινήματα, δομές υποστήριξης γυναικών, ΛΟΑΤΚΙ ατόμων και προσφύγων/ισσών από το Μεξικό και όλο τον κόσμο, κατειλημμένες κοινότητες, μέλη του ιθαγενικού κινήματος Μαπούτσε στη Χιλή, εναλλακτικά Mέσα, ανεξάρτητες συνδικαλιστικές ενώσεις, οργανώσεις για τα δικαιώματα των ιθαγενών, καλλιτεχνικές κοινότητες μίλησαν και συζήτησαν σε διαδικασίες που κανείς δεν είχε τον ρόλο του δασκάλου ή του μαθητή. Όλες σχεδόν οι δράσεις καταγράφηκαν από τις ακούραστες/ους terci@s compas (τα ζαπατιστικά μέσα ενημέρωσης) ενώ ζαπατίστας από τις βάσεις στήριξης και τις ομάδες πολιτοφυλακής φρόντιζαν καθημερινά για την ασφάλεια, το φαγητό και τη φιλοξενία μας σε μέρες και νύχτες με πολλή μουσική και χορό. Κυρίως, όμως, μάς έκαναν να νιώθουμε ότι δεν είμαστε μόνοι/ες σε συνθήκες που για πολλές/ούς από μας ήταν καινούργιες και ίσως κάποιες φορές δύσκολες.
Αν υπάρχουν πρόσωπα που θα συνδέονται για πάντα μέσα μου με την πιο βαθιά σημασία της συντροφικότητας (πέρα φυσικά από τους δικούς μου συντρόφους/ισσες σε αυτό το μακρινό ταξίδι), θα είναι εκείνη η νεαρή ζαπατίστα στην αυτόνομη κλινική της Μορέλιας που κάθε μέρα, όταν έτυχε να αρρωστήσω, με ρωτούσε «πώς είσαι συντρόφισσα;». Εκεί από πρώτο χέρι έμαθα ότι η υγεία συνδέεται άμεσα με την αίσθηση ότι κάποιος/α μας νοιάζεται πολύ και ας μας έχει δει μόνο μια φορά. Θα είναι ακόμη τα χαμόγελα ικανοποίησης των λειτουργών εκπαίδευσης για τη δουλειά που κάνουν στα αυτόνομα σχολεία τους και οι αγκαλιές των παιδιών που καλλιεργούν λέξεις με τα μολύβια τους.
Φυσικά, τα ερωτήματα πώς θα ζήσουμε και πώς θα αντισταθούμε στην καταιγίδα που έρχεται έμειναν σκόπιμα ανοιχτά καθώς δεν μπορούσαν και δεν αποτελούσε στόχο να απαντηθούν αμέσως. Σίγουρα χρειάζεται πολλή σκέψη και κυρίως πράξη για να βρεθούν οι αντίστοιχες απαντήσεις. Από την πλευρά τους, οι ζαπατίστας άφησαν σε μας ανοιχτή τη δυνατότητα να βγάλουμε συμπεράσματα, καθώς όπως συνεχώς έλεγαν, «δεν υπάρχει και δεν θα σας δώσουμε συνταγή για το πώς να αγωνιστείτε». Προσωπικά, από την όλη διαδικασία αυτών των συναντήσεων κρατάω το δικό μου μάθημα ενός δρόμου ειλικρινούς αυτοκριτικής και μιας αγωνίας να μην κρυβόμαστε πίσω από βεβαιότητες για τον τρόπο που αγωνιζόμαστε και συσχετιζόμαστε. Κυρίως, να μάθουμε να συζητάμε εξαντλητικά για όλα, χωρίς η συζήτηση να εμποδίζει την πράξη και χωρίς η πράξη να εγκλωβίζεται σε μια θεωρία-ευαγγέλιο. Επιπλέον, έμαθα ότι ο καθένας μπορεί να βλέπει τη ζωή του με βάση τη γεωγραφία όπου ζει, αλλά έχει μια σημασία και, ίσως, μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα να αναγνωρίζουμε τα κοινά προβλήματα και τους πόνους που προκαλούν στις ζωές όλων των λαών οι πυραμίδες, ο πόλεμος, η εκμετάλλευση, ο ρατσισμός και η φτώχεια. Εξάλλου, όπως πάντα μας υπενθύμιζαν και οι ίδιοι, και δυστυχώς αποδείχθηκε τραγικά επίκαιρο με τις τελευταίες επιθέσεις στα ζαπατιστικά εδάφη, στα εδάφη που και εμείς επισκεφθήκαμε, «σήμερα είναι η Παλαιστίνη, αύριο είμαστε εμείς».
*Ο λεγόμενος «Τέταρτος Μετασχηματισμός» της κεντροαριστερής κυβέρνησης του López Obrador (και της συνεχίστριας του έργου του, σημερινής προέδρου Claudia Sheinbaum) παρουσιάζεται ως η συνέχεια των τριών προηγούμενων: της ανεξαρτησίας, της μεταρρύθμισης και της επανάστασης του 1910.
Δείτε ακόμη:
Επίθεση σε ζαπατιστικά εδάφη-«Σήμερα είναι η Παλαιστίνη, αύριο θα είμαστε εμείς»
Το Δίκτυο Europa Zapatista καταγγέλλει τις επιθέσεις στα ζαπατιστικά εδάφη
