“Η οικονομία που δεν έχει στόχο την κοινωνική ευημερία όλων των μελών της κοινότητας, δε μπορεί να θεωρηθεί οικονομία αλλά ένας πολυσύνθετος μηχανισμός για υφαρπαγή των οικονομικών πόρων, της διανόησης και του πολιτισμού”
Δρ. Ahmad Yousef, καντόνι Afrin, Rojava, 2012
Έχουν γραφτεί πολλά σημαντικά γύρω από το ζήτημα της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας (εφεξής Κ.ΑΛ.Ο.) και της ανάπτυξής της στην Ελλάδα της γενικευμένης κρίσης. Άμυνα ή επίθεση σ.1, χάπι ή πρόταση ίασης, κοινωνικό κίνημα ή απεγνωσμένες δράσεις επιβίωσης, ρόλος στην παραγωγική ανασυγκρότηση ή κριτική στην ανάπτυξη σ.2 εργαλείο χειραφέτησης ή “κοινωνικό επιχειρείν”, αλλαγή παραγωγικού μοντέλου ή υποτίμηση της εργασίας σ.3;
Στο παρόν επιχειρείται μια εννοιολογική προσέγγιση της Κ.ΑΛ.Ο. έτσι ώστε να φανεί το εύρος για το οποίο μιλάμε, ποιοι φορείς την απαρτίζουν και τι την διαφοροποιεί από την κυρίαρχη οικονομία. Συνεχίζοντας θα ανιχνεύσουμε τις πολιτικές προεκτάσεις, την αναγκαία κινηματική ταυτότητα και θα δούμε με ποιους άλλους χώρους συμπορεύεται, για να δώσει σάρκα και οστά σε αυτό που λέμε μετασχηματισμό με την κοινωνία πρωταγωνίστρια. Μιλάμε για κίνημα της Κ.ΑΛ.Ο. από … συνήθεια ή θεωρούμε ότι όντως είμαστε εκεί; Ποια είναι τα βασικά σημεία που χαρακτηρίζουν ένα εγχείρημα Κ.ΑΛ.Ο στα οποία πρέπει να κοντοσταθούμε?
Ας τολμήσουμε κάποιες απαντήσεις.
ΕΙΝΑΙ Η Κ.ΑΛ.Ο ΤΟΜΕΑΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ;
Πρόκειται για έναν χώρο σύγκλισης πρακτικών με οικονομικό αποτέλεσμα (ανεξάρτητα αν γίνεται χρήση νομίσματος ή όχι ) που δεν έχει κέντρο την συσσώρευση κέρδους, μία διάσταση της οικονομίας, δημοκρατικά σχεδιασμένη (Ρυλμόν Π.Λ, 2013) με κέντρο τις ανάγκες της κοινωνικής πλειοψηφίας. Περιλαμβάνει το σύνολο των οικονομικών, παραγωγικών και κοινωνικών δραστηριοτήτων και φορείς της μπορεί να είναι συνεταιρισμοί, σύλλογοι, ταμεία αλληλοβοήθειας, δομές έμπρακτης αλληλεγγύης, πρωτοβουλίες πολιτών, ομάδες παραγωγών και άλλοι, οι οποίοι δημιουργούνται για να απαντήσουν σε μια κοινωνική ανάγκη με συλλογικό τρόπο.
Για να καταφέρει να παίξει έναν πρωταγωνιστικό ρόλο με βαθιές κοινωνικές προεκτάσεις θα ήταν πολύ χρήσιμο να αποφύγουμε να εκλάβουμε την Κ.ΑΛ.Ο ως κάποιο διακριτό τομέα της οικονομίας που έχει σκοπό να αναπτυχθεί γύρω από τον άξονά της. Δηλαδή να αποφύγουμε να τη δούμε ως οικονομία των «αποκλεισμένων» γενικά ή του φτωχού κράτους ακόμα κι αν σε ορισμένες κοινωνικό-πολιτικές περιόδους αναγκαστεί να παίξει και αυτό το ρόλο. «Πρόκειται για έναν τρόπο να κάνουμε οικονομία χωρίς να απολυτοποιούμε το οικονομικό, αλλά αυτό να φροντίζει, στη λογική της πρωταρχικής σημασίας της έννοιας του «οίκου», για ολόκληρο το «σπίτι», τους ανέργους, το περιβάλλον, την υγεία, την κατανομή της εργασίας μεταξύ των φύλων» σ.4
Η Κ.ΑΛ.Ο. βρίσκεται εκεί σε κάθε επιλογή του παραγωγού να παράγει με όρους συνεργασίας και όχι εκμετάλλευσης, βρίσκεται σε κάθε επιλογή του καταναλωτή να επισκεφτεί μια αγορά Χωρίς Μεσάζοντες, βρίσκεται σε έναν εργασιακό συνεταιρισμό, βρίσκεται σε ένα ανταλλακτικό δίκτυο, βρίσκεται στην τεχνολογία που παράγεται προς όφελος των πολλών, βρίσκεται σ ένα εναλλακτικό χρηματοδοτικό μοντέλο, βρίσκεται σε κάθε πρωτοβουλία γειτονιάς που κινητοποιήθηκε εν μέσω κρίσης, βρίσκεται στα σχέδια νέων επιστημόνων που μετουσιώνουν τις εμπειρίες και τα προτάγματα των κινημάτων σε τεκμηριωμένες επιλογές.
ΠΡΟΕΡΧΕΤΑΙ ΑΠΟ ΚΑΠΟΙΟ ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΟ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟ ΡΕΥΜΑ;
Είναι γεγονός ότι τίποτα δε δημιουργείται εν κενώ αλλά σίγουρα οι ρίζες της δεν προέρχονται από ένα συγκεκριμένο ιδεολογικό ρεύμα. Είναι χώρος ανομοιογενής ιδεολογικά, μέρος ενός ευρύτερου πλαισίου δημιουργικής αντίστασης που μπορεί να αποτελέσει βάση μέσα από τις ρωγμές του σύγχρονου συστήματος σ.5
Είναι περισσότερο ένα κοινωνικό-οικονομικό κίνημα που δημιουργείται στη βάση της κοινωνίας σ.6 και ανά καιρούς/ανά χώρες έχει υιοθετηθεί ως πρακτική από πολλά προοδευτικά ακόμα και επαναστατικά ρεύματα.
Ενδεικτικά αναφέρουμε τους πρωτοπόρους του Rochdale σ.7 στη Μεγάλη Βρετανία, το 1844 όπου κατάφεραν, μετά από αρκετές αποτυχημένες προσπάθειες, να στήσουν έναν από τους πρώτους και μεγαλύτερους καταναλωτικούς συνεταιρισμούς που επηρέασε καθοριστικά το παγκόσμιο συνεταιριστικό κίνημα έως σήμερα. Με την ίδρυση του συνεταιρισμού, οι εργάτες αποφάσισαν – κυρίως εξειδικευμένοι υφαντουργοί – να αμυνθούν απέναντι στην εκτεταμένη ανεργία που έφερε μαζί της η βιομηχανική επανάσταση.
Στην Βραζιλία, ο Δρ. Antonio Cruz καθηγητής στο Ομοσπονδιακό Πανεπιστήμιο της Πελότας, στο τμήμα των Κοινωνικών Τεχνολογιών και της Αλληλέγγυας οικονομίας, τοποθετεί την απαρχή του κινήματος της αλληλέγγυας οικονομίας στην περίοδο της στρατιωτικής δικτατορίας στις δεκαετίες ΄70-΄80 όπου τα κινήματα αντίστασης στρέφονταν ενάντια στο καθεστώς ενώ την ίδια στιγμή διεκδικούσαν συμμετοχική δημοκρατία, ενδυνάμωση των αποκλεισμένων, αλλαγή οικονομικού μοντέλου.
Συνεχίζοντας, πάμε στα λόγια του Δρ. Ahmad Yousef που ασκεί χρέη υπουργού οικονομικών στο καντόνι Afrin, σε μία από τις 3 περιφέρειες που απαρτίζουν την Ροζάβα μαζί με την Αλ Τζαζίρα και το Κομπάνι.
“Πιστεύουμε ότι οποιαδήποτε οικονομική δραστηριότητα, χωρίς κοινωνικούς στόχους, θα οδηγήσει αναπόφευκτα στην ενθάρρυνση εμφάνισης ιδιοτελών ατόμων ως εκ τούτου θα οδηγήσει στη μείωση των δημοκρατικών πρακτικών”.
Πρόκειται λοιπόν για ένα κίνημα που οι διεργασίες εντός του έχουν σημαντικές πολιτικές διαστάσεις, παρά την ιδεολογική ετερογένεια, όχι μόνο από την άποψη της παραγωγής πολιτικών θέσεων και προτάσεων, αλλά και γιατί εν δυνάμει μπορούν να διαμορφώσουν ένα πεδίο συνολικής ανταγωνιστικής πρότασης. Αυτό όμως δεν υπάρχει a priori και δεν ταυτίζεται με τους πολιτικούς σχηματισμούς που έχουν καθαρό ιδεολογικό πλαίσιο και στρατηγική, είναι ένα περιβάλλον που τo νέο μπορεί να γεννηθεί.
ΣΥΓΓΕΝΕΙΣ ΧΩΡΟΙ
Άλλοι χώροι όπως το συνεταιριστικό κίνημα, τα κοινά, το κίνημα της αυτάρκειας και των οικο-κοινοτήτων, το κίνημα της μετάβασης, η από-ανάπτυξη, η φιλοσοφία της ομότιμης παραγωγής, η περμακουλτούρα, τα αλληλέγγυα χρηματοδοτικά εργαλεία και τα ταμεία αλληλοβοήθειας, το κίνημα για το δικαίωμα στην πόλη, το κίνημα του αλληλέγγυου εμπορίου, οι δομές έμπρακτης αλληλεγγύης, η ανταλλακτική οικονομία, η εργασιακή αυτοδιαχείριση και οι ανακτημένες επιχειρήσεις, δεν είναι υποκατηγορίες της Κ.ΑΛ.Ο. ούτε η Κ.ΑΛ.Ο. υποκατηγορία των υπολοίπων. Είναι όλοι εν δυνάμει χώροι παραγωγής κοινωνικής και υλικής δύναμης ή ακόμα και εξουσίας. Είναι χώροι με κοινό όραμα που ο καθένας επικεντρώνεται περισσότερο ή λιγότερο σε κάποιο πεδίο π.χ η Κ.ΑΛ.Ο. στον κοινωνικό αντίκτυπο και στην συλλογικότητα, τα κοινά στην ιδιοκτησία και τη συμμετοχικότητα, το κίνημα της μετάβασης στην κοινότητα και την οικολογία και ούτω καθεξής.
ΠΟΥ ΒΡΙΣΚΟΜΑΣΤΕ ΤΩΡΑ; ΕΧΟΥΜΕ ΚΙΝΗΜΑ Κ.ΑΛ.Ο ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ;
Στην Ελλάδα του σήμερα είναι πιο συνετό να μιλάμε για μία τάση ανάπτυξης και εμφάνισης με εκατοντάδες εγχειρήματα, αλλά αυτό δεν είναι αρκετό για να μιλάμε για κίνημα, αυτό μένει να δημιουργηθεί.
Οι θεωρίες και οι προσεγγίσεις για τα κοινωνικά κινήματα είναι πολλές. Η βασική αρχή για να μπορούμε επαρκώς να μιλάμε για κίνημα, είναι τα εγχειρήματα να κάνουν συνειδητές επιλογές προς μια άλλη κατεύθυνση από την κυρίαρχη, να υπάρχει μια στοιχειώδης οργάνωση και δικτύωση μεταξύ τους και να υπάρχει μία κοινή βάση συμφωνίας και στόχων πάνω στην οποία εργάζονται.
Για να δημιουργηθεί αυτό οφείλουμε να ενθαρρύνουμε τη δημιουργία διαφόρων δικτυώσεων, συντονισμών, μόνιμων φόρουμ διαλόγου από όλους τους φορείς και χώρους ανεξαιρέτως. Και αυτό όχι γιατί δεν υπάρχουν ανταγωνιστικά σχέδια. Για παράδειγμα υπάρχει η τάση που υποστηρίζει δημόσιες πολιτικές που επικεντρώνονται σε επιδοτήσεις ή σε ανάληψη από φορείς Κ.ΑΛ.Ο. υπηρεσιών που δε μπορεί να παρέχει το κράτος, σε αντίθεση με μία άλλη άποψη που επιδιώκει να αρθούν τα εμπόδια για την αυτόνομη ανάπτυξη του χώρου σε όλους τους παραγωγικούς τομείς της οικονομίας. Υποστηρίζω λοιπόν ότι οι διαφορετικές απόψεις για να συζητηθούν και να προάγουν την υπόθεση της Κ.ΑΛ.Ο. συνολικά, χρειάζεται πρώτα να συγκροτηθούν. Έτσι δίνεται η δυνατότητα για συλλογικές και δημόσιες διεργασίες, παράγεται ουσιαστική πολιτική, προτάσεις και σχέδια για την Κ.ΑΛ.Ο. Τέλος αποτρέπει την εμφάνιση παρασιτικών οργανισμών, που ελλείψει τέτοιων συγκροτήσεων, επιδιώκουν να παίξουν το ρόλο του φορέα επιρροής και των διαμεσολαβητών.
Η ιδέα των δικτυώσεων ήταν ανέκαθεν η αλληλοϋποστήριξη και η ενδυνάμωση των μεμονωμένων προσπαθειών με στόχο την βιωσιμότητα, την ανάπτυξη, την ισχυροποίηση, την επιρροή. Στην Κ.ΑΛ.Ο. το να συμπορευτούν οι προσπάθειες, να αλληλοσυμπληρωθούν οι εργασίες είναι ζήτημα επιβίωσης όχι μόνο οικονομικής. Είναι το βασικό συστατικό «..που θα αποτρέψει τον εξαναγκασμό, είτε στην ενσωμάτωση και το συμβιβασμό στους κυρίαρχους κανόνες της καπιταλιστικής αγοράς ή στη χρεοκοπία και την εξαφάνιση»((Παπαϊωάννου Σ., «Συμβουλευτική για την απασχόληση και τη βιώσιμη ανάπτυξη 2007, Βιώσιμη κοινωνική οικονομία και τοπικά κοινωνικά δίκτυα απασχόλησης και βιώσιμης ανάπτυξης».
Πιο συγκεκριμένα..
ΠΟΙΟΙ ΕΙΝΑΙ ΕΝΤΟΣ ΚΑΙ ΠΟΙΟΙ ΕΚΤΟΣ;
Διαχρονικό ερώτημα που ταλανίζει τους κόλπους των πρωτοβουλιών και των φορέων προώθησης της Κ.ΑΛ.Ο. Ας επιχειρήσουμε να το φέρουμε πιο κοντά σ αυτό που πραγματικά συμβαίνει. Πόσο κοντά και πόσο μακριά βρίσκεται κάθε εγχείρημα από τις βασικές αρχές της Κ.ΑΛ.Ο.;
Η Κ.ΑΛ.Ο. όπως και όλες οι κοινωνικές δομές που επικαλούνται τον μετασχηματισμό ή την αλλαγή, είναι διαδικασία. Δεν υπάρχουν gate keepers, ειδικά σε ένα χώρο που επικαλείται τις δυνατότητες των πολλών και λιγότερο τις ειδικεύσεις των λίγων. Ένας τρόπος να απαντήσουμε το ερώτημα είναι να δούμε στα εγχειρήματα που συμμετέχουμε πού βρισκόμαστε σε σχέση με κάποια βασικά σημεία:
-
Ιδιοκτησία ή/και έλεγχος μέσων και τεχνογνωσίας: Για όλα τα εγχειρήματα το κεντρικό σημείο είναι σε ποιους/ες ανήκουν και ποιοί/ες ελέγχουν την παραγωγή/διακίνηση/διάθεση των προϊόντων, των υπηρεσιών, της τεχνογνωσίας, της πληροφορίας.
-
Υπεραξία από τη δραστηριότητα: Χρηματική ή μη. Επιδιώκουμε κάποια υπεραξία από την βασική δραστηριότητα; Αν είναι χρηματική, από τη χρήση κάποιου πλεονάσματος, με ποιο τρόπο τη χρησιμοποιούμε?
-
Εσωτερική οργάνωση – Διοίκηση του εγχειρήματος: Από ποιους διοικείται ουσιαστικά και πως εννοείται μια οριζόντια διοίκηση που αποφασίζει και υλοποιεί; Σύμφωνα με τι κριτήρια γίνεται ο καταμερισμός εργασίας;
-
Κοινωνική δέσμευση – αμοιβαιότητα: Με ποιο τρόπο η κεντρική οικονομική δραστηριότητά μας υπηρετεί την κοινωνική πλειοψηφία και τα συμφέροντά της, τα εργασιακά δικαιώματα, την ισότητα των φύλων και το περιβάλλον;
-
Συνεργασίες / δικτυώσεις: Τι κριτήρια επιλογής συνεργατών έχουμε; Επενδύουμε χρόνο για να αναπτυχθούν δίκτυα και συνεργασίες με άλλους φορείς της Κ.ΑΛ.Ο.; Αν και με ποιο τρόπο συνεργαζόμαστε με οργανωμένους χώρους π.χ κινήσεις καταναλωτών; ή με τους προαναφερόμενους «συγγενείς»;
(Τα ερωτήματα που αφορούν την οικονομική βιωσιμότητα σκοπίμως παραμερίζονται σ αυτό το άρθρο, δεν παρακάμπτονται )
Αυτά είναι κάποια στοιχειώδη ερωτήματα από τα οποία ξεκινάει μία ομάδα όταν έρθει σε επαφή με την κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία. Ταυτόχρονα μπορεί να διαβαστούν ως «οδηγός» για τον κοινωνικό αντίκτυπο που επιδιώκει να έχει ο τρόπος λειτουργίας και δράσης κάθε εγχειρήματος. Οι απαντήσεις που θα δοθούν, θεωρητικά αλλά κυρίως μέσω των πρακτικών που θα υιοθετηθούν, τα τοποθετούν σε πιο κοντινή ή πιο μακρινή απόσταση από τις αρχές και τις πρακτικές της Κ.ΑΛ.Ο.
Τα παραπάνω μπορούν να λειτουργήσουν όχι μόνο ως “φάρος” για το που βαδίζει κάθε εγχείρημα που τώρα ξεκινάει ή που λειτουργεί εδώ και χρόνια αλλά αποτελούν και τα βασικά κριτήρια που διαφοροποιούν την Κ.ΑΛ.Ο. από την οικονομία του μοιράσματος (sharing economy), τις νεοφυείς επιχειρήσεις (startups), την κοινωνική επιχειρηματικότητα, την κοινωνική καινοτομία και φυσικά την Ε.Κ.Ε ( εταιρική κοινωνική ευθύνη ). Ειδικά η τελευταία, που ξεκίνησε ως απλή σύλληψη για την «ηθικοποίηση» των εταιρειών τη δεκαετία του ’60, θεσμοθετήθηκε το 2000 από τον ΟΗΕ και το 2001 από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, λόγω των εγγενών αντιφάσεών της έχει καταρρεύσει πλήρως στη συνείδηση του κόσμου.
Κλείνοντας λοιπόν, η Κοινωνική και Αλληλέγγυα οικονομία είναι μια μόνιμη διαδικασία πειραματισμών σε εξέλιξη, αναπτύσσεται μέσα από δικτυώσεις αλλά και μέσω της διάδοσης της κουλτούρας και της ιδεολογίας που παράγει η ίδια η πρακτική της.
Η ανάπτυξη του χώρου, σε όλες τις εκφάνσεις του, με ένα κοινό όραμα αυτό του μετασχηματισμού της κοινωνίας προς μια πιο βιώσιμη περιβαλλοντικά και δίκαιη κοινωνικά κατεύθυνση οφείλει να είναι ο κεντρικός στόχος, όχι αυτός που θα μας τυφλώσει αλλά ο «οδηγός» για κάθε βήμα και ο δρόμος που θα μας φέρει κοντά με άλλους συνοδοιπόρους.
Οι πολιτικές εξελίξεις των τελευταίων χρόνων στην Ευρώπη και την Ελλάδα ειδικότερα, μας αποδεικνύουν με το χειρότερο τρόπο το αυτονόητο. Ο καπιταλισμός, στην προσπάθειά του να ανασυγκροτηθεί από τις κρίσεις που ο ίδιος παράγει, δε θα διστάσει να δείξει το πιο αυταρχικό και ολοκληρωτικό του πρόσωπο. Η διάλυση των κοινωνικών θεσμών, η αμφισβήτηση της δημοκρατίας ως βάση οικοδόμησης των κοινωνιών μας, η τεράστια απόσταση ισχύος ανάμεσα στην κοινωνική πλειοψηφία και στα κέντρα λήψης αποφάσεων, η δυσκολία διεξόδου τόσο πολιτικού όσο και στη στοιχειώδη βελτίωση της καθημερινότητας χρειάζονται άμεσα απαντήσεις και σχέδιο από τον κόσμο των αλληλέγγυων κινημάτων.
Ο δρόμος έχει σίγουρα πολλά εμπόδια αλλά είναι ένας δρόμος ανοιχτός. «Οι όποιες επιφυλάξεις μας για την πολιτικοκοινωνική δυνατότητα εναλλακτικών προτάσεων, δε μας εμποδίζουν να υποστηρίξουμε τέτοιες προτάσεις, ως μέσο αναβάθμισης του κριτικού πολιτικοκοινωνικού λόγου, της κοινωνικής συνείδησης και πράξης, του πολιτισμού και του κοινωνικού ελέγχου, αλλά και να επιμείνουμε στο γεγονός ότι κάτω από τις σημερινές συνθήκες σε όλο τον κόσμο, οι εναλλακτικές προτάσεις δείχνουν το δρόμο προς τον «τόπο» όπου θα πρέπει να ψάξει κανείς διεξόδους» σ.8
πηγη: k-lab