Κούλα Κασιμάτη -Χρήστος Παπαθεοδώρου -Χριστόφορος Σκαμνάκης (επιμέλεια), Κοινωνική θεωρία και κοινωνική πολιτική, σελ. 404, εκδόσεις Τόπος
Η ακαδημαϊκή τουλάχιστον κοινωνιολογία ελάχιστα επιτεύγματα έχει να παρουσιάσει όσον αφορά την ταξική ανάλυση.
Νίκος Μουζέλης
Ο συλλογικός τόμος, προς τιμήν της Μαρίας Πετμεζίδου, που παρουσιάζω σήμερα, είναι, νομίζω, μια εξαιρετικά χρήσιμη προσφορά όλων των συμμετεχόντων -και δεν είναι λίγοι.
Η Μαρία Πετμεζίδου είναι από τις πιο ενδιαφέρουσες και παραγωγικές περιπτώσεις στον χώρο της κοινωνικής επιστήμης στην Ελλάδα. Όπως και στο χώρο της κοινωνικής θεωρίας.
Είναι από τις ελάχιστες ακαδημαϊκούς, που δεν εμπίπτει στην κατηγορία του αρχικού παραθέματος από το Νίκο Μουζέλη. Γιατί έκανε δουλειά και στην ταξική ανάλυση, θεωρητική και εφαρμοσμένη, ήδη από τη δεκαετία του ’80.
Προσωπικά είχα την τύχη να βρεθώ ως εισηγητής στην ίδια ημερίδα, που διοργάνωσε το Κέντρο Έρευνας και Εκπαίδευσης για την Πολιτική Υγείας, σχετικά με τις κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις της πανδημίας. Η συμβολή της[1] ξεχώρισε τόσο για το επιχείρημα όσο και για την πραγματολογική τεκμηρίωση.
Η σημαντικότερη, ωστόσο, επαφή με το έργο της ήταν αυτή με την έκδοση, σε επιμέλειά της, της δίτομης «Σύγχρονης Κοινωνιολογικής Θεωρίας», από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης (https://www.cup.gr/book/sigchroni-kinoniologiki-theoria-tomoc/). Πρόκειται για μοναδικό έργο στην ελληνική βιβλιογραφία. Παρουσιάζει, σε εξαιρετικές μεταφράσεις, κορυφαία κείμενα αναφορικά με το σύνολο των ρευμάτων της κοινωνικής θεωρίας -δομικός λειτουργισμός, κριτική στον θετικισμό, φαινομενολογική κοινωνιολογία και εθνομεθοδολογία, συμβολικές διαντιδράσεις -νόημα και ερμηνεία, δομισμός, μεταδομισμός, δομοποίηση, επικοινωνιακή δράση-, ενώ και η δική της εισαγωγή, αναλυτική, όσο και συνοπτική και επεξηγηματική, είναι από τα καλύτερα σχετικά κείμενα. Όποιος θέλει να έρθει, σε πολύ υψηλό επίπεδο, σε επαφή με την κοινωνιολογική θεωρία, ας αναζητήσει το βιβλίο. Δεν νομίζω πως υπάρχει κάτι καλύτερο.
Επιστρέφοντας στον αφιερωματικό τόμο, αξίζει να σημειωθεί το εύρος των θεμάτων που αναπτύσσονται. Τα εισαγωγικά κεφάλαια αναφέρονται στο έργο και την επιστημονική διαδρομή της Μαρίας Πετμεζίδου, ενώ στη συνέχεια παρουσιάζονται από Έλληνες και ξένους επιστήμονες (στην αγγλική οι δεύτεροι) κείμενα σε ποικίλες θεματικές, όπου έχει παραγάγει έργο και η ίδια. Κράτος ευημερίας και κοινωνική πολιτική, Ανισότητες και κοινωνική αναπαραγωγή, Κοινωνικά προβλήματα και πολιτικές, Κοινωνική εργασία. 22 συμβολές, ως επί το πλείστον υψηλού επιπέδου, που δίνουν ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον πανόραμα των συγκεκριμένων θεματικών.
Προφανώς, πραγματική παρουσίαση ενός τόμου με τόση και τέτοια ποικιλία συμβολών, δεν μπορεί να γίνει. Αν την επιχειρούσα, θα έμοιαζε λίγο σαν να ακολουθώ τη γνωστή ιστορία του Μπόρχες, όπου η προσπάθεια ακριβούς χαρτογράφησης της Γης θα σήμαινε τη δημιουργία ενός χάρτη του ίδιου μεγέθους με τη Γη. Περίπου.
Θα επιλέξω, λοιπόν, κάποια από τα κεφάλαια. Αυτή η επιλογή δεν έχει αξιολογικό χαρακτήρα. Περισσότερο, αντιστοιχεί στα δικά μου ενδιαφέροντα.
Ξεκινώ με τη συμβολή του Μάνου Ματσαγγάνη («Κράτος ευημερίας και κοινωνική πολιτική: από την χρεοκοπία στην ανάκαμψη»). Εξηγούμαι πως οι περισσότερες δημόσιες παρεμβάσεις του συγγραφέα με βρίσκουν αντίθετο. Η συγκεκριμένη δουλειά του, όμως, είναι -δεδομένης, μάλιστα, της πολύ μικρής έκτασής της- εξαιρετικά χρήσιμη. Αναλύοντας την εξέλιξη στους τομείς των συντάξεων, της υγείας, της πολιτικής για τη φτώχεια και την κοινωνική προστασία, καθώς και στο «κοινωνικό δίχτυ ασφαλείας», πέρα από την πραγματολογική έκθεση της κατάστασης, παρουσιάζει και το επιχείρημα υπέρ των παρεμβάσεων, που έγιναν «επί Μνημονίων», χωρίς τον έξαλλο τρόπο των συνήθων ακροκεντρώων, βοηθώντας έτσι τον διάλογο. Το επισημαίνω, μ’ όλο που θεωρώ πως τα Μνημόνια μόνο κακό έκαναν, αν δει κανείς όχι το μερικό, αλλά τη σύνδεσή του με το συνολικό, σε κάθε περίπτωση. Αμφισβητώ, επιπλέον, πως η Ελλάδα έχει μπει σε ο,τιδήποτε θα μπορούσε να θυμίζει «ανάκαμψη». Με αρνητικές, στην πραγματικότητα, ακόμη, καθαρές επενδύσεις, με ένα εξαιρετικά συρρικνωμένο κεφαλαιακό απόθεμα, με την πλειοψηφία να μην μπορεί να αντέξει δυο μήνες χωρίς μισθό, με ασύλληπτη εκμετάλλευση του εργατικού δυναμικού, στο πλαίσιο μιας αληθινής εργοδοτικής δικτατορίας, καμιά «ανάκαμψη» δεν στοιχειοθετείται. Μάλλον θα πρέπει να επιμείνουμε στην συνέχιση της κρίσης, η οποία παίρνει χαρακτηριστικά κρίσης κοινωνικής αναπαραγωγής. Η τελευταία καταστροφή στα Τέμπη αποκαλύπτει ανάγλυφα το πόσο αποτυχημένο κράτος είναι η Ελλάδα. Κράτος -παρίας για τον ίδιο τον πληθυσμό του. Μ’ όλα αυτά, ωστόσο, το κείμενο του Ματσαγγάνη είναι πολύ χρήσιμο για την σχετική συζήτηση.
Εξίσου χρήσιμα είναι τα κείμενα του Χριστόφορου Σκαμνάκη και του Χρύσανθου Τάσση, που αναλύουν την εισαγωγή και την εξέλιξη του κοινωνικού κράτους στην Ελλάδα. Ο Σκαμνάκης διερευνά τις προσπάθειες θεμελίωσής του μεταπολιτευτικά -και ιδίως μετά το 1981- ενώ ο Τάσσης παρακολουθεί τις περιπέτειες της κοινωνικής πολιτικής σε συνάρτηση με τις εξελίξεις στο ΠΑΣΟΚ, μεταξύ 1974 και 2012. Ο Τάσσης είναι, ως γνωστόν, ένας από τους καλύτερους «γνώστες» των πασοκικών πραγμάτων διαχρονικά -κι έτσι η διαχρονική εικόνα που δίνει είναι εντυπωσιακά συνοπτική και περιεκτική ταυτόχρονα. Και οι δύο συμφωνούν πως η μετασχηματιστική ορμή στην κοινωνική πολιτική των αρχών της δεκαετίας του ’80 εξαντλήθηκε γρήγορα, για να καταλήξουμε σε ένα άνισο «κοινωνικό» κράτος, του οποίου οι παρεμβάσεις, συχνότατα, αντί να βελτιώσουν επιδεινώνουν την κατάσταση των κατώτερων τάξεων και των φτωχότερων πολιτών. Όπως υπογραμμίζει, άλλωστε, το πρόγραμμα του ΠΑΣΟΚ του 2008, «[α]πορρίπτει τον εξισωτισμό προς τα κάτω [και δ]εν δέχεται την ισοπέδωση των εισοδηματικών διαφορών που βασίζονται στην υψηλότερη ειδίκευση, την παραγωγικότερη εργασία, το ταλέντο και την ανάληψη εύλογων κινδύνων». Που σημαίνει πως, τελικά, απορρίπτει και «τον εξισωτισμό προς τα πάνω». Άλλωστε, είναι πασίγνωστη η επιτυχία του «εκσυγχρονισμού» αναφορικά με τη διαμόρφωση των «εισοδηματικών διαφορών»: τι παραγωγικότητα, τι ειδίκευση, τι ταλέντο τι ανάληψη ρίσκου δεν είδαν τα μάτια μας -σχεδόν πόνεσαν.
Πολύ ενδιαφέρουσα είναι και την συμβολή του Ιορδάνη Ψημμένου, που πραγματεύεται την αναπαραγωγή του εργατικού δυναμικού, μέσω των ταξινομήσεων και του αναγκαίου στιγματισμού, που συνεπάγονται, προκειμένου, διαχρονικά, να αντιμετωπιστούν οι «επικίνδυνες τάξεις».
Όπως και αυτή της Στέλλας Καραγιάννη και της Μαρίας Πεμπετζόγλου αναφορικά με τις «Περιβαλλοντικές πολιτικές και τις κοινωνικο-οικονομικές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής», όπου, με πολύ διαυγή τρόπο, αναδεικνύεται η ταξική και ιμπεριαλιστική διάσταση των σχετικών πραγμάτων. Μια διάσταση, που είναι ο άξονας γύρω από τον οποίο μπορεί να δομηθεί οποιαδήποτε άξια λόγου ανάλυση.
Ξαναλέω. Η επιλογή των κεφαλαίων, που επέλεξα να σχολιάσω είναι, εν πολλοίς, «υποκειμενική» -βάσει των ενδιαφερόντων μου. Το βιβλίο έχει να προσφέρει πολλά περισσότερα.
Θ’ αναφερθώ, μόνο, στη συμβολή του Γιάννη Ζαϊμάκη («Από τα κοινά των πανεπιστημίων στον ακαδημαϊκό καπιταλισμό»). Πρόκειται για εξαιρετική ανάλυση των οικονομικών και ιδεολογικών λειτουργιών του νεοφιλελεύθερου πανεπιστημίου. Προσοχή! Όχι του πανεπιστημίου στον καιρό του νεοφιλελευθερισμού, αλλά του νεοφιλελεύθερου πανεπιστημίου. Κάνει μεγάλη διαφορά σε σχέση με το δομικό βάθος των ανακατατάξεων.
Νομίζω πως για το κλείσιμο αυτής της παρουσίασης η παράθεση της πρώτης παραγράφου από το κείμενο του Ζαϊμάκη είναι κατάλληλη:
«Κατά την εναρκτήρια ομιλία του στο Ετήσιο Συνέδριο της Παγκόσμιας Εμπορικής Ένωσης Ακαδημαϊκών Εκδόσεων των ΗΠΑ στις 11 Απριλίου 2019, ο Olivier Dumon, Διευθύνων Σύμβουλος Προϊόντων στην Elsevier, είπε ότι το σημαντικότερο πράγμα που συμβαίνει αυτήν την στιγμή στον χώρο των επιστημών είναι ότι: “Ο κόσμος της έρευνας σύρεται στον καπιταλιστικό κόσμο”». Έτσι, για να ξέρουμε.
[1] Μαρίας Πετμεζίδου, Η πανδημία και το μέλλον του κοινωνικού κράτους, στο: Ηλίας Κονδύλης -Αλέξης Μπένος, ΠΑΝΔΗΜΙΑ COVID -19 KAI OI ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΑΠΕΙΛΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΔΗΜΟΣΙΑ ΥΓΕΙΑ, Τόπος, 2021.
