Sophie Lewis, Να καταργήσουμε την οικογένεια: Ένα μανιφέστο για τη φροντίδα και την απελευθέρωση, Μετάφραση Φανή Αραμπατζίδου, Κική Τσαπακίδου, Εκδόσεις: Ακυβέρνητες Πολιτείες, σελ 160.
Το βιβλίο αυτό αποτελεί μια συμβολή της Sophie Lewis στις φεμινιστικές συζητήσεις που διεξάγονται στις ΗΠΑ. Η άρχική έκδοση είναι του 2022, ενώ στα ελληνικά μας δόθηκε το 2024 από τις Ακυβέρνητες Πολιτείες. Το διάβασα λίγο πριν ανέβει στην εξουσία ο Trump τον Γενάρη του 2025. Το σημειώνω γιατί τον τελευταίο καιρό, μέσα στον εντεινόμενο ζόφο, βρίσκω καταφύγιο σε ουτοπικά διαβάσματα. Σε κάθε περίπτωση, το βιβλίο αναδεικνύει αυτήν ακριβώς την άλλη Αμερική την οποία εχθρεύεται η alt-right. Η Sophie Lewis είναι παρα-ακαδημαϊκός (επιλέγοντας τον δρόμο της ανεξάρτητης ερευνήτριας). Διδάσκει έναν κύκλο μαθημάτων κριτικής θεωρίας στο Brooklyn Institute for Social Research. Είναι επίσης συγγράφισσα των βιβλίων Full Surrogacy Now και Enemy Feminisms.
Σε αυτό το βιβλίο, η Lewis ιχνηλατεί την ιστορική διαδρομή του κινήματος για την κατάργηση της οικογένειας. Είναι απαραίτητο να πούμε κάτι για το ίδιο το κίνημα της κατάργησης πριν αρχίσουμε με το ειδικό θέμα του βιβλίου. Το κίνημα της κατάργησης (abolitionist movement), όπως μας εξηγεί με πολύ συνοπτικό και συστηματικό τρόπο η εισαγωγή των μεταφραστριών, έχει τις ρίζες του στα 1830 και σχετίζεται με την κατάργηση της δουλείας. Έκτοτε, το καταργητικό κίνημα στόχευσε μια σειρά από θεσμούς κρατικής καταστολής: αστυνομία, σύνορα, στρατό, φυλακές. Στα χέρια της Lewis, το κίνημα της κατάργησης στρέφεται ενάντια στην οικογένεια.
Το βασικό επιχείρημα του βιβλίου για την κατάργηση της οικογένειας είναι ότι η οικογένεια είναι ένας θεσμός ιδιωτικοποίησης της φροντίδας. Μπουμ! Πόσο σημαντικό είναι να το θυμόμαστε αυτό σε μια εποχή συντηρητικής αναδίπλωσης! Η Lewis αναγνωρίζει πόσο προβοκατόρικο είναι να μιλάς για την κατάργηση της οικογένειας όταν αυτή αποτελεί για τις περισσότερες από εμάς τον βασικό μηχανισμό στήριξης σε έναν αυξανόμενα εμπορευματοποιημένο κόσμο. Η οικογένεια, όπως και η θρησκεία που έλεγε ο Marx, είναι ένα καταφύγιο σε έναν άκαρδο κόσμο. Ωστόσο, η Lewis ούτε αρνείται ούτε φοβάται το βαρύ συναισθηματικό φορτίο του προτάγματος.
Η υπόμνηση ότι η οικογένεια είναι ένας ιδιωτικός θεσμός φροντίδας ανοίγει μια σειρά από ζητήματα: α) η φροντίδα που θα λάβεις, αν θα λάβεις, είναι ένα τυχαίο αποτέλεσμα. Πώς είναι δυνατόν να βασίζουμε την ανάπτυξη των νέων ανθρώπων αλλά και τη στήριξη όλων μας σε ευάλωτες στιγμές/περιόδους σε μια λοταρία; β) Είναι τεράστια ευθύνη ο ρόλος της φροντίστριας στο οικογενειακό πλαίσιο. Είναι τόσο μεγάλη αυτή η ευθύνη που θα έπρεπε να μοιράζεται σε περισσότερα άτομα για να μην οδηγεί στην καταπίεση και τη μοναξιά. γ) «Η οικογένεια είναι ο λόγος για τον οποίο υποτίθεται ότι θέλουμε να πάμε στη δουλειά μας, πρέπει να πάμε στη δουλειά μας, και μπορούμε να πάμε στη δουλειά μας». δ) Η οικογένεια είναι ο μηχανισμός συμμόρφωσης της σεξουαλικότητάς μας στις κρατικές επιταγές (απόδοσης δικαιωμάτων, πρόσβασης σε πόρους, αγαθά και υπηρεσίες). Οι επιθυμίες μας γίνονται προαπαιτούμενα για την υπογραφή συμβολαίων με το κράτος και ως εκ τούτου στενεύουν, μεταστρέφονται, εξαϋλώνονται.
Παρόλ’ αυτά, μας τρομάζει να φύγουμε από αυτήν την «οργανωμένη φτώχεια» προς μια «άγνωστη ακόμα αφθονία». Δεν είναι αξιοποερίεργο τότε πώς ενώ συντρέχουν όλοι αυτοί οι λόγοι, το πρόταγμα για την κατάργηση της οικογένειας δεν έρχεται από τον σοσιαλισμό, αλλά από την «περιθωριακή εκκεντρικότητα των κουίρ ακροαριστερών»; Η Lewis προσφέρει μια γενεαλογία του κινήματος κατάργησης της οικογένειας για να μας θυμίσει, μεταξύ άλλων, πώς και γιατί χάθηκε αυτό το στοίχημα μέσα στο ευρύτερο ανταγωνιστικό κίνημα.
Το πρώτο ξεκαθάρισμα που κάνει η συγγράφισσα, και με πολλή σπουδή, είναι ως προς το ποια οικογένεια πρέπει να καταργηθεί. Μήπως πρέπει να καταργηθεί απλά η λευκή, αστική, ετεροκανονική οικογένεια; Εδώ αναφερόμαστε στην κριτική που έχει ασκηθεί σε λευκές φεμινίστριες του Παγκόσμιου Βορρά ότι τα προτάγματά τους δεν περικλείουν τις εμπειρίες των υποτελών υποκειμένων με εμβληματική την κρτική μαύρων φεμινιστριών στις ΗΠΑ οι οποίες υπερασπίστηκαν τη μαύρη οικογένεια για τη δική τους ενδυνάμωση και την οργάνωση του αγώνα ενάντια στον ρατσισμό. Η Lewis, παραθέτοντας οξυδερκώς μαύρες φεμινίστριες, όπως η Hortense Spillers, αποδομεί την άποψη ότι ο όρος οικογένεια είναι κατάλληλος για να προσδιορίσει τα πολύπλοκα δίκτυα φροντίδας που ανέπτυξαν οι μαύροι πληθυσμοί κατά τη διάρκεια της δουλείας, αλλά και μετά την κατάργησή της. Αυτό οφείλεται στο εκτεταμένο δίκτυο φροντιστών/ριών, στα παιδιά εκτός γάμου (το βιβλίο της Spillers λέγεται Mama’s Baby, Papa’s Maybe!), κ.λπ. Ωστόσο, αξιοποιώντας και άλλες μαύρες κουίρ φεμινίστριες, η Lewis ισχυρίζεται, και νομίζω ορθά, ότι η εξιδανίκευση της μαύρης οικογένειας δεν επιτρέπει τη διερεύνηση των σχέσεων εξουσίας που υπάρχουν εντός της. Άλλωστε, η πατριαρχία δεν συγκροτείται μόνο με το δίπολο άνδρας-γυναίκα αλλά και με το δίπολο γονέας-παιδί. Το σημαντικότερο, η ίδια η μαύρη οικογένεια είναι αποτέλεσμα επιβολής του κράτους των λευκών αποικιοκρατών πάνω σε φυλετικοποιημένους και αυτόχθονες λαούς.
Μετά από αυτό το ξεκαθάρισμα, η Lewis ιχνηλατεί τη γενεαλογία του κινήματος κατάργησης της οικoγένειας ξεκινώντας από τον ουτοπικό Fourier (πόσο αστεία λεπτομέρεια για την ουτοπία του ότι το θαλασσινό νερό θα μετατραπεί σε ροζ λεμονάδα!). Σε μια άκρως συμπεριληπτική στροφή των αντιστεκόμενων παραδόσεων, η Lewis αναδεικνύει το κουίρ στις κοινότητες των Αυτόχθονων και των Μαρούν1 και τον τρόπο με τον οποίο η οικογένεια τους επιβλήθηκε αποικιοκρατικά μαζί με τον καπιταλισμό (και συνακόλουθα την ατομική ιδιοκτησία). Φυσικά, δεν παραλείπεται η αναφορά σε Marx και Engels με ρητό το πρόσταγμα για την κατάργηση της οικογένειας στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο, παρόλο που αντιφατικές δηλώσεις για την καπιταλιστική διάλυση της προλεταριακής οικογένειας υπάρχουν στο Κεφάλαιο, και κυρίως παρά την υπεράσπιστη της προλεταριακής οικογένειας από ορθόδοξους μαρξιστές. Θέλω να ξεχωρίσω κι εγώ, όπως και η Lewis, τη συνεισφορά στην υπόθεση της κατάργησης της οικογένειας της επαναστάτριας Alexandra Kollontai η οποία ήταν μέλος της Κεντρικής Επιτροπής και Λαϊκή Κομισάριος για την Κοινωνική Πρόνοια στα πρώτα χρόνια της Οκτωβριανής Επανάστασης. Παθιασμένη οπαδός του ελεύθερου έρωτα και της κόκκινης αγάπης όλων προς όλα για την παροχή φροντίδας, υποστήριξε και με την προσωπική της ζωή την αποδυνάμωση της οικογένειας. H αυτοβιογραφία της με τίτλο The Autobiography of a Sexually Emancipated Communist Woman είναι αρκετή για να προκαλέσει κατάθλιψη για τον σημερινό ηθικισμό πολλών κομμουνιστικών κομμάτων. Ίσως να φταίει ότι ο Lenin δεν υποστήριξε την τροπολογία που έφερε το 1919 για τη σταδιακή αποδυνάμωση της οικογένειας επικαλούμενος ότι οι συνθήκες δεν ήταν ώριμες. Μετά, ο Stalin την έκανε πρέσβειρα στο εξωτερικό για να μην έχει τη γκρίνια και τη διαφωνία της στο εσωτερικό. Έτσι, βέβαια, η Kollontai επέζησε!
Δεν θα σταθώ σε άλλους στάσεις του κινήματος κατάργησης για να μην κάνω spoiler. Ενδεικτικά, το κίνημα για την κατάργηση της οικογένειας περνάει από τα kibbutz, φυσικά μέσα από τα κινήματα απελευθέρωσης γκέι και λεσβιών, αλλά και των παιδιών, τις αυτόνομες μαρξίστριες για τον Μισθό Ενάντια στην Οικιακή Εργασία2, τους αγώνες για τα Δικαιώματα για την Κοινωνική Πρόνοια και καταλήγει στον τρανς μαρξισμό του 21ου αιώνα.
Μου αρέσει η ανάλυση της Lewis γιατί συμπυκνώνει δύο ανολοκλήρωτα προτάγματα για την κοινωνική χειραφέτηση και απελευθέρωση: τον κομμουνισμό και το κουίρ, με όποια σειρά θέλετε. Και θα εξηγηθώ, η ανάλυση της Lewis βασίζεται στην κεντρικότητα της χεγκελιανής έννοιας Aufhebung η οποία σημαίνει ταυτόχρονα κατάργηση και υπέρβαση, καταστροφή και ριζοσπαστικό μετασχηματισμό. Με έναν τρόπο μας καλεί να σκεφτούμε τον ιστορικό μας ορίζοντα ως κατάργηση της εργατικής τάξης και του φύλου, ως αγκυρωμένων αμετάβλητων θέσεων, και της ανύψωσής τους σε κάτι άλλο, ριζοσπαστικά διαφορετικό. Άλλωστε, η Lewis, όπως η M.E. O’ Brien με την οποία συνομιλεί καθώς και οι δύο υπερασπίζονται την κατάργηση της οικογένειας3, αντλούν μέσα από νέες αναγνώσεις του μαρξικού έργου και επιζητούν αυτόν τον κουίρ κομμουνισμό.
Θα κλείσω βέβαια με γκρίνια, γιατί τέτοια είμαι. Δεν θα πείραζε να γινόταν και μια συζήτηση που να γεφυρώνει τον ουτοπικό μας ορίζοντα με τα σημερινά μας αιτήματα. Ποιες αιχμές πρέπει να βάλουμε σήμερα; Το προηγούμενο βιβλίο της Lewis αφορούσε την παρένθετη μητρότητα4, την οποία προσεγγίζει ως μια επιπλέον δυνατότητα για την αποδυνάμωση της οικογένειας. Γιατί, λοιπόν, δεν βάζουμε αιχμές στο σήμερα προς αυτόν τον ορίζοντα; Γιατί δεν ζητάμε δημόσια ή συνεταιριστικά παρενθετήρια; Πώς θα διασφαλίσουμε την καθολικότητα της πρόσβασης; Ο ρεφορμισμός είναι πολύ σοβαρή υπόθεση για να την αφήσουμε σε αυτούς που εχθρεύονται την ουτοπία!
- Μαρόν ή Μαρούν ονομάζονται οι δραπέτες, φυγάδες δούλοι. Για μια συγκλονιστική εξιστόρηση του εξεργετικού δυναμικού των δούλων στην Αμερική, προτείνω το Μαράνοι, Μαρόν και μπλε μαρέν κρυφή μνήμη, κρυμμένες ιστορίες και άλλες αποκρύψεις του ανθρωπολόγου και συντρόφου Νίκου Κούρκουλου που μας άφησε το καλοκαίρι του 2024. Το κείμενο περιλαμβάνεται στο βιβλίο του με τίτλο Ουελέλε από εκδόσεις Στάσει Εκπίπτοντες (2024). [↩]
- Βλ. ο κείμενο της Silvia Feferici το οποίο εξηγεί το πολιτικό σκεπτικό της καμπάνιας Μισθοί για Οικιακή Εργασία μέσα στο πλαίσιο της δεκατίας του ’70 https://warwick.ac.uk/fac/arts/english/currentstudents/postgraduate/masters/modules/femlit/04-federici.pdf [↩]
- Για τους ακουστικούς τύπους με πολλές ώρες σε μαζικά μέσα μεταφοράς, όπως εγώ, προτείνω αυτό: https://www.youtube.com/watch?v=C71P4xns5xo Για τις διαβαστερές, προτείνω Family Abolition. Capitalism and the Communizing of Care από M. E. O’Brien (2024), Pluto Press. Οι πληροφορίες μου λένε ότι σύντομα (;) θα κυκλοφορήσει και στα ελληνικά στο πλαίσιο αυτο-οργανωμένης και μη εμπορευματικής μεταφραστικής προσπάθειας. Stay tuned. [↩]
- Full Surrogacy Now: Feminism Against Family από Sophie Lewis (2019), Verso Books. [↩]
