Kyle Harper, Η μοίρα της Ρώμης -Κλίμα, ασθένειες και το τέλος μια αυτοκρατορίας, μετάφραση: Γιώργος Καράμπελας, Εκδόσεις του ΕΙΚΟΣΤΟΥ ΠΡΩΤΟΥ 2022, σελ. 516
Sic transit gloria mundi. Έτσι παρέρχεται η δόξα του κόσμου.
Η λατινική φράση φαίνεται να ταιριάζει ακριβώς στην περίπτωση της Ρώμης. Η θλίψη, που μεταφέρει, δε, έχει έναν υπαρξιακό σχεδόν χαρακτήρα, στο μέτρο που δείχνει πως και τα πιο μεγάλα και ακλόνητα, κατά τα άλλα, ανθρώπινα δημιουργήματα τελικά παρακμάζουν, καταρρέουν, εξαφανίζονται. Τα ίχνη, που αφήνουν, είναι ελάχιστα, μπροστά στην κοσμογονία ανθρώπων, πραγμάτων, γεγονότων, τεχνουργημάτων, που αποτέλεσε η παρουσία τους στην ιστορία.
Ο Σκιπίων αποφάσισε πως η Καρχηδόνα πρέπει να καταστραφεί -Carthago delenda est. Η μοίρα αποφάσισε ότι Roma delenda est. Ακόμα, όμως, κι αν όλα τα ανθρώπινα είναι εφήμερα, όπως μια ορισμένη φιλοσοφία της ιστορίας αποφαίνεται, έχει σημασία να ξέρουμε γιατί, συγκεκριμένα, η Ρώμη κατέρρευσε. Ειδικά η Ρώμη, μια και η Ρώμη είναι μοναδική, από πολλές απόψεις.
Σύμφωνα με τον Χάρπερ -και νομίζω πως δεν είναι υπερβολή- η πτώση της Ρώμης υπήρξε ένα μνημειώδες επεισόδιο κρατικής αποτυχίας και τελμάτωσης, η μεγαλύτερη οπισθοδρόμηση σε όλη την ανθρώπινη ιστορία. Η Ρώμη ήταν ένα παγκόσμιο κράτος, που κατοικούταν από το ένα τέταρτο του πλανητικού πληθυσμού, 75 εκατομμύρια ανθρώπους -σύμφωνα με τον Angus Maddison το ένα τρίτο, μια και ο παγκόσμιος πληθυσμός ήταν, την εποχή της αυτοκρατορίας, γύρω στα 230 εκατομμύρια. Η σύγχρονή της Κίνα των Χαν δεν την προσέγγιζε παρά από απόσταση.
Ο συνολικός πλούτος και η ανάπτυξη -εκτατική και εντατική- άγγιξε επίπεδα που μόνο στη νεωτερική εποχή ξαναείδαμε. Η αυτοκρατορία λεηλάτησε ένα μεγάλο μέρος του κόσμου. Ο στρατός της -500000 άνδρες σε μόνιμη θητεία- με ασύγκριτη υλικοτεχνική βάση ήταν για αιώνες αήττητος. Ωστόσο, η μακροημέρευσή της και η ισχύς της μπορεί να ξεκίνησαν με αυτόν τον τρόπο, δεν βασίστηκαν, όμως, σε αυτόν. Η δουλοκτητική Ρώμη βίωνε μια πραγματική, ενδογενή, ανάπτυξη, μια έκρηξη της παραγωγικότητας, κάνοντας χρήση της τεχνολογίας, εμπορικών -μεταφορικών καινοτομιών και μιας ιδιαίτερα προχωρημένης χρηματοπιστωτικής σφαίρας, σε ό,τι αφορά την οποία έπρεπε να φτάσει ο 19ος αιώνας, για να προκύψει κάτι ανάλογο. Τον 19ο αιώνα, αντίστοιχα, εμφανίστηκε μια πόλη, το Λονδίνο, που έφτασε πληθυσμιακά τη Ρώμη του ενός εκατομμυρίου κατοίκων.
“Οι Ρωμαίοι δεν εξουσίαζαν απλώς τα εδάφη τους, μεταφέροντας ένα μικρό πλεόνασμα από την περιφέρεια στο κέντρο. Η ενοποίηση της αυτοκρατορίας ήταν καταλυτική. Αργά αλλά σταθερά η ρωμαϊκή εξουσία άλλαξε την όψη των κοινωνιών που είχε κατακτήσει. Εμπόριο, αγορές, τεχνολογία, αστικοποίηση: η αυτοκρατορία και οι πολλοί λαοί της αγκιστρώθηκαν στους μοχλούς της ανάπτυξης. Για πάνω από ενάμιση αιώνα, σε ευρεία γεωγραφική κλίμακα, η αυτοκρατορία στο σύνολό της απολάμβανε και εντατική και εκτατική ανάπτυξη. Η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία απέκρουσε [τον μαλθουσιανό εφιάλτη] κερδίζοντας ταυτόχρονα ανυπολόγιστο πολιτικό κεφάλαιο” (σελ. 30).
Η Ρώμη υπήρξε ένα πρωτοφανές επεισόδιο σε παγκόσμια κλίμακα. Ένα κοσμοϊστορικό επεισόδιο. Όταν, όμως, έφτασε να γιορτάζει με πρωτοφανή μεγαλοπρέπεια, τα 1000 χρόνια της, στις 21 Απριλίου του 248 μ.Χ., ήδη τα σημάδια της πτώσης ήταν εμφανή. Η έκτασή της δεν είχε μειωθεί, ο πλούτος δεν συρρικνώθηκε ιδιαίτερα, αλλά παντού τριγύρω υπήρχε μια αίσθηση έσχατων καιρών. Οι χριστιανοί διέδιδαν πως είχαν έρθει τα «γηρατειά του κόσμου».
Ο Κυπριανός είχε φτάσει να πιστεύει ότι, ολοφάνερα, «ο κόσμος έχει γεράσει και δεν έχει το αλλοτινό του σφρίγος, ούτε τη ρώμη και τη ζωντάνια που τον χαρακτήριζε άλλοτε […] Τον χειμώνα, δεν υπάρχει τέτοια αφθονία βροχών για να τρέφονται οι σπόροι. Ο καλοκαιρινός ήλιος καίει λιγότερο λαμπερά τα σπαρμένα χωράφια. Η ηπιότητα της άνοιξης δεν είναι πια γι’ απόλαυση και από τα φθινοπωρινά δέντρα δεν κρέμονται ώριμοι καρποί».
Τι είναι, όμως, το γήρας; Για τους αρχαίους, τα γηρατειά είναι ψύχρανση και ξήρανση.
Πρόκειται για μεταφορά; Ο Χάρπερ δείχνει πως πρόκειται για κυριολεκτική περιγραφή. Οι κλιματικές αλλαγές τότε ήταν παγκόσμιας κλίμακας. Αν και η κλιματική επιδείνωση δεν ήταν απότομη, από την «ευτυχισμένη εποχή» των Αντωνίνων, στη δεκαετία του 240 ο ήλιος έγινε πιο αδύναμος για τους Ρωμαίους. Ειδικά η μείωση της ηλιοφάνειας ήταν απότομη.
Η τύχη της Ρώμης είχε στερέψει.
Τον 7ο αιώνα, ό,τι απέμενε ήταν ένα βυζαντινό κρατίδιο και κάποια εμπόλεμα γερμανικά κρατίδια στη Δύση. Ο πληθυσμός είχε πέσει στο μισό, η ίδια η πόλη της Ρώμης είχε απομείνει με 20000 κατοίκους! Πενήντα φορές μικρότερη από την αυτοκρατορική πρωτεύουσα!
Η πτώση της Ρώμης εξηγήθηκε, στη διάρκεια της ιστορίας, με τρόπους, εν πολλοίς, που στηρίζονταν σε ανθρώπινους παράγοντες. Η όξυνση των εσωτερικών ανταγωνισμών, η αδυναμία των θεσμών να διατηρήσουν τη σταθερότητα σε κρίσιμες στιγμές, η προϊούσα έλλειψη δούλων, που αποτελούσαν τη βάση της οικονομίας, οι βαρβαρικές επιδρομές,…
Ο Χάρπερ αποδέχεται τη χρησιμότητα και τη συμβολή αυτών των ερμηνειών. Δεν τις θεωρεί, ωστόσο, αρκετές. Όπως σημειώνει, από τις τρεις μεγάλες πανδημίες -του 165, του 249 και του 541- η πρώτη και μικρότερη είχε, ως συνέπεια, 7000000 νεκρούς, όταν η αιματηρότερη στρατιωτική ήττα, σε ολόκληρη ιστορία της Ρώμης, στη Μάχη της Αδριανούπολης το 378, επέφερε 20000 θανάτους στρατιωτών. Για κάθε σκοτωμένο στρατιώτη, σχεδόν 35 από ευλογιά.
Η πανδημία βουβωνικής πανώλης του Ιουστινιανού, του 541, πρέπει να θανάτωσε πάνω από τον μισό πληθυσμό της αυτοκρατορίας.
Το βιβλίο αναλύει διεξοδικά το επιχείρημα πως κλιματικοί, ευρύτερα οικολογικοί, παράγοντες, καθώς και δολοφονικές ασθένειες, έπαιξαν τον κύριο ρόλο στην δραματική και μακρόσυρτη ρωμαϊκή πτώση. Κατά την άποψη του Χάρπερ, η μοίρα της Ρώμης κρίθηκε από αυτοκράτορες και βαρβάρους, συγκλητικούς και στρατηγούς, στρατιώτες και δούλους. Κρίθηκε, όμως, εξίσου από βακτήρια και ιούς, ηφαίστεια και ηλιακούς κύκλους.
“[Σ]τις πρώτες κιόλας σκηνές της Αινειάδας, ο ήρωας πέφτει στους κακόβουλους ανέμους μιας σφοδρής καταιγίδας, γίνεται έρμαιο των στοιχειωδών δυνάμεων της φύσης. Αυτά που έχουμε μάθει τα τελευταία χρόνια κάνουν εμφανείς όσο ποτέ πριν τις στοιχειώδεις δυνάμεις που κλόνισαν κατ’ επανάληψη την αυτοκρατορία της Ρώμης. Οι Ρωμαίοι οικοδόμησαν μια γιγάντια μεσογειακή αυτοκρατορία σε μια συγκεκριμένη στιγμή στην ιστορία της κλιματικής εποχής που γνωρίζουμε ως Ολόκαινο -μια στιγμή μετέωρη στο χείλος τρομακτικών φυσικών κλιματικών αλλαγών. Ακόμα σημαντικότερο: οι Ρωμαίοι οικοδόμησαν μια συνδεδεμένη αστικοποιημένη αυτοκρατορία πέριξ των τροπικών, με τις εκβλαστήσεις των τελευταίων να παρεισφρέουν στον γνωστό κόσμο. Σε μια ακούσια συνομωσία με τη φύση, οι Ρωμαίοι δημιούργησαν μια οικολογία ασθενειών που αποδέσμευσε τη λανθάνουσα δύναμη της παθογόνου εξέλιξης. Οι Ρωμαίοι δεν άργησαν να κατακλυστούν από την συντριπτική ισχύ νεοεμφανιζόμενων λοιμωδών νόσων, όπως θα τις λέγαμε σήμερα. Το τέλος της αυτοκρατορίας της Ρώμης, επομένως, είναι μια ιστορία στην οποία ανθρωπότητα και περιβάλλον δεν μπορούν να διαχωριστούν. Ή μάλλον είναι ένα κεφάλαιο στην ακόμη εν εξελίξει ιστορία της σχέσης μας με το περιβάλλον. Η μοίρα της Ρώμης θα μπορούσε να μας χρησιμεύσει ως υπενθύμιση ότι η φύση είναι πανούργα και ιδιότροπη. Η βαθιά δύναμη της εξέλιξης μπορεί να αλλάξει τον κόσμο σε μια στιγμή. Η έκπληξη και το παράδοξο παραμονεύουν στην καρδιά της προόδου” (σελ. 22).
Τη μέρα που η Ρώμη γιόρταζε τα χίλια χρόνια , στις 21 Απριλίου του 248, ένας στρατός από αλλόκοτα πλάσματα παρέλασαν για χάρη του λαού. 32 ελέφαντες, 10 άλκες, δέκα τίγρεις, εξήντα λιοντάρια, τριάντα λεοπαρδάλεις, έξι ιπποπόταμοι, δέκα καμηλοπαρδάλεις, ένας ρινόκερος (δυσεύρετος, αλλά ασύγκριτα συναρπαστικός) και αμέτρητα άλλα άγρια ζώα, όλη η τρομερή φύση στα πόδια του. Επρόκειτο για αυτοεξαπάτηση. Η Φύση θα είχε τον τελευταίο λόγο.
Όπως και με εμάς, τους σύγχρονους, η Φύση θα έχει τον τελευταίο λόγο.
Ζώντας στην πρώτη, αλλά προχωρημένη ήδη, φάση μιας κλιματικής κατάρρευσης -ίσως, και μιας επιδημιολογικής καταστροφής- έχουμε πολλά να μάθουμε από το βιβλίο, που αφηγείται, κατά έναν τρόπο, τη δική μας ζωή -και τη δική μας μοίρα;
De te fabula narratur, που έλεγε κι ο Μαρξ.
Για σένα ο μύθος ομιλεί. Τη δική σου ιστορία λέει.
Με τα λόγια του Χάρπερ, “[η] ρωμαϊκή συνάντηση με τη φύση όχι μόνο δεν σηματοδοτεί την τελευταία σκηνή ενός αμετάκλητα χαμένου αρχαίου κόσμου, αλλά ενδέχεται να αποτελεί την εναρκτήρια πράξη ενός νέου δράματος, που ακόμα εκτυλίσσεται γύρω μας. Ένας πρόωρα παγκόσμιος κόσμος, όπου η εκδίκηση της φύσης αρχίζει να γίνει αισθητή παρά τις επίμονες ψευδαισθήσεις ελέγχου… ίσως τελικά να μη μας φαίνεται τόσο ανοίκειο το σενάριο. Η πρωτοκαθεδρία του φυσικού περιβάλλοντος στη μοίρα αυτού του πολιτισμού μας φέρνει πιο κοντά στους Ρωμαίους, οι οποίοι συγκεντρώνονταν για να επευφημήσουν τα αρχαία θεάματα χωρίς να υποψιάζονται το επόμενο κεφάλαιο” (σελ. 407).
***
Δεδομένης της μη-ειδικότητάς μου στο θέμα -το βιβλίο το διάβασα ως κόκκινος και όχι ως ειδικός, για να θυμηθώ τους παλιούς καλούς (;) Κινέζους των 60s- το έδωσα σε έναν ειδικότερο και επαρκέστατο, γενικότερα, φίλο. Παρατήρησε πως ο Χάρπερ έχει μια «προβληματική» σχέση με τον Μάλθους, καθώς και ότι για τις πρώιμες εποχές -παλαιολιθική, νεολιθική- υπάρχουν τεκμήρια, που αφηγούνται μια λίγο διαφορετική ιστορία. Είναι και δικές μου επιφυλάξεις.
Είναι, όμως, επί της ουσίας και για το θέμα μας, πλήρως ασήμαντες. Δεν κλονίζουν σε τίποτε το κύριο επιχείρημα.
Εξαιρετική εκδοτική δουλειά, σπουδαία μετάφραση. Διαβάζεται απνευστί.
