O Έρνεστ Κανάντα, καθηγητής Γεωγραφίας στο Πανεπιστήμιό των Βαλεαρίδων Νήσων και ερευνητής σε θέματα τουρισμού, που εδώ και δύο δεκαετίες ασχολείται με τις κοινωνικές, περιβαλλοντικές και εργασιακές επιπτώσεις μιας δραστηριότητας που γνωρίζει μια νέα άνθηση και έναν νέο κύκλο διαμαρτυριών σε πολλές πόλεις, μιλάει για τα όρια του τουρισμού, αναφέρεται στους σχεδιασμούς του κεφαλαίου για τον τουριστικό τομέα, και απαντάει στην άποψη ότι ο τουρισμός δεν είναι πρόβλημα επειδή φέρνει πλούτο.
Πώς προέκυψε αυτή η νέα τουριστική έκρηξη και αυτός ο κύκλος των διαμαρτυριών;
-Ο τουρισμός έχει διαδραματίσει πολύ σημαντικό ρόλο για τον καπιταλισμό, ειδικά από το 2008, με την παγκόσμια οικονομική κρίση, όταν το κεφάλαιο αντιμετώπισε σοβαρά προβλήματα στη συνέχιση της αναπαραγωγής του μέσα από τη δυναμική των τοξικών περιουσιακών στοιχείων και περιουσιακών στοιχείων που συνδέονται με τις κατασκευές. Ένας από τους τρόπους που βρήκε το κεφάλαιο για να συνεχίσει να επεκτείνεται ήταν ο τουρισμός, και αυτό προκάλεσε μια ισχυρή δυναμική του παγκόσμιου τουρισμού που άρχισε να γίνεται αντιληπτή το 2014 και μετά. Μεταξύ εκείνου του έτους και του 2017 βιώσαμε έναν πρώτο κύκλο διαμαρτυριών στενά συνδεδεμένων με αυτήν την ανάπτυξη του τουρισμού, η οποία σήμαινε επίσης μια ποιοτική αλλαγή. Ο τουρισμός όχι μόνο αυξανόταν, αλλά μεταλλάσσεται επίσης. Παλαιότερα ο τουρισμός περιοριζόταν σε πολύ συγκεκριμένους χώρους. Ήταν πολύ επικεντρωμένος γύρω από τους τοίχους των ξενοδοχείων και θα μπορούσε να μεγαλώσει και να καλύψει περισσότερο έδαφος, αλλά δεν απασχολούσε την καθημερινή ζωή των ανθρώπων. Τώρα ο τουρισμός δεν είναι πλέον οργανωμένος με βάση τα «all-inclusive» θέρετρα, κάτι που συμβαίνει επίσης, τώρα οτιδήποτε έχει γίνει τουριστικό αξιοθέατο και, ως εκ τούτου, και οι ζωές και οι πόλεις. Ο τελευταίος κατάλογος της AirBnb πριν από την πανδημία μιλούσε για τις δέκα γειτονιές που δεν πρέπει να χάσετε. Και μία από αυτές ήταν η Ουσέρα (σημ: γνωστή και ως η κινεζική συνοικία της Μαδρίτης). Αυτό δημιουργεί προβλήματα με την αύξηση των τιμών των κατοικιών, αλλά και με τις δημόσιες συγκοινωνίες, με την απώλεια δημόσιων χώρων, με την απώλεια του τοπικού εμπορικού ιστού, προβλήματα που συνδέονται με βασικές ανάγκες. Υπάρχει μια αντίληψη απώλειας της πόλης αλλά και ένας κύκλος εργασιακής εκμετάλλευσης υπερφόρτωσης, εντατικοποίησης της εργασίας. Αυτός ο πρώτος κύκλος διαμαρτυριών, που ξεκίνησε με την κινητοποίηση στην Μπαρτσελονέτα το 2014, συνέπεσε και με την εκλογική συζήτηση την εποχή των κυβερνήσεων της αλλαγής σε δημοτικό επίπεδο. Είδαμε ορισμένα δημοτικά συμβούλια που χαιρέτησαν αυτήν την κοινωνική αναταραχή και σε ορισμένα μέρη εισήχθησαν, με πολύ πιο δειλό τρόπο από όσο θα ήταν απαραίτητο, πρωτοβουλίες και αναπτύχθηκε μια η συζήτηση ότι ο τουρισμός πρέπει να ελεγχθεί, έγιναν συζητήσεις για τα όρια του τουρισμού.
Πώς αλλάζει ο τουρισμός με την πανδημία;
-Με την πανδημία ήρθε και το κλείσιμο της δραστηριότητας. Όταν ο τουρισμός άρχισε να ανακάμπτει, είδαμε αρκετά πράγματα. Αφενός, δεν υπήρχαν πια αυτές οι διοικήσεις που με τον έναν ή τον άλλο τρόπο θα μπορούσαν να είναι ευαίσθητες σε αυτές τις συζητήσεις για την επιβολή ορισμένων ορίων στον τουρισμό, αλλά είχαμε μια δημοτική διοίκηση επικεντρωμένη στην ανάπτυξη, σαφώς αφοσιωμένη στο κεφάλαιο. Το δεύτερο στοιχείο της αλλαγής ήταν η αντίληψη των ανθρώπων για το πώς ήταν να ζεις στην πόλη χωρίς τουρισμό, μια αίσθηση που δεν είχαμε από τότε που ήμασταν παιδιά. Όλα αυτά δημιούργησαν μια νέα εμπειρία που συγκρούστηκε με την επανενεργοποίηση του τουρισμού, που έλαβε χώρα με τη μορφή ενός μπουκαλιού σαμπάνιας: όλα ήταν περιορισμένα και, όταν άνοιξε, όλα τρελάθηκαν. Μετά την πανδημία συνέβη μια άλλη αλλαγή: αρχίζουμε να βλέπουμε ένα νέο στοιχείο που θα σηματοδοτήσει αυτόν τον νέο κύκλο διαμαρτυριών, που είναι η δέσμευση για τουρισμό υψηλών δαπανών. Αυτό που βλέπουμε τώρα είναι ότι υπάρχουν πάρα πολλές αβεβαιότητες σχετικά με τη δυνατότητα να συνέχισης της ανάπτυξης του τουρισμού με άπειρο τρόπο. Έχουμε μια κλιματική κρίση, μια ενεργειακή κρίση, έχουμε γεωπολιτικές εντάσεις, στοιχεία που αποκαλύπτουν την ευπάθεια του κλάδου που είχαμε ήδη δει κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Η Ευπάθεια του τουριστικού μοντέλου έχει εντοπιστεί και από το κεφάλαιο, και σε αυτό το πλαίσιο χαράσσονται στρατηγικές προσανατολισμού προς τον τουρισμό με μεγαλύτερη αγοραστική δύναμη. Τι σημαίνει αυτό; Λοιπόν, αυξάνεται η πίεση στις δημόσιες διοικήσεις να προσαρμόσουν την περιοχή για να προσελκύσουν αυτούς τους πλούσιους τουρίστες με την προώθηση μακρο-εκδηλώσεων όπως το Κύπελλο Αμερικής της ιστιοπλοΐας στη Βαρκελώνη, ή δίνοντας περισσότερα δημόσια χρήματα σε υποδομές για να μετατρέψουν κάποιους προορισμούς ελκυστικούς προς αυτόν τον ελίτ τουρισμό, όπως συνέβη στη Μαγιόρκα. Σε αντίθεση με τη μεσαία τάξη και την εργατική τάξη, ο τουρισμός υψηλής αγοραστικής δύναμης είναι περιορισμένος, και αυτό σημαίνει ότι υπάρχει πολύ μεγαλύτερος ανταγωνισμός μεταξύ περιοχών και πόλεων για πρόσβαση σε αυτόν. Και αυτό δεν είναι κάτι που συμβαίνει μόνο στη Βαρκελώνη. Συμβαίνει στην Πάλμα, στη Μάλαγα, στην Τενερίφη, στο Άμστερνταμ, παντού. Επειδή εργάζονται για να εδραιωθούν σε μια ομάδα ανθρώπων με πολλά λεφτά. Αυτή η ελιτοποίηση δημιουργεί ένα παράγωγο, το οποίο είναι νέο, είναι μια πολύ μεγαλύτερη αντίληψη της ανισότητας. Επειδή αυτοί οι τουρίστες με υψηλή αγοραστική δύναμη είναι πολύ αδιάκριτοι είναι επιδεικτικά πλούσιοι, και αυτό που κάνουν είναι να κλείνουν το Πάρκο Γκιουέλ για εσάς (σημ: πάρκο της Βαρκελώνης), να ιδιωτικοποιούν τον δημόσιο χώρο σας, και οι άνθρωποι που διαμαρτύρονται ξυλοκοπούνται. Ταυτόχρονα, αυξάνεται ο αριθμός των ανθρώπων που δεν μπορούν να κάνουν διακοπές. Στην Ισπανία το 30% του πληθυσμού δεν μπορεί να πάει διακοπές, αλλά αν κοιτάξετε στην Ανδαλουσία είναι ο μισός πληθυσμός δεν μπορεί να αντέξει οικονομικά μια εβδομάδα μακριά από το σπίτι.
Είναι σωστή η προσέγγιση των πρόσφατων κινητοποιήσεων που εστιάζουν στα όρια της μαζικοποίησης των τουριστών;
-Τα όρια είναι πάντα σχετικά, δηλαδή μέχρι το Mad Max υπάρχει μεγάλο περιθώριο. Το όριο εξαρτάται από την αντίληψη των ανθρώπων. Αλλά αν υπάρχει σύγκρουση, είναι επειδή υπάρχει ένα σαφές όριο που έχει ξεπεραστεί. Ωστόσο, παιδαγωγικά είναι ενδιαφέρον να μιλήσουμε για όρια, γιατί έχουμε πολύ σαφή πλανητικά όρια που δεν μπορούμε να ξεπεράσουμε. Αλλά εκεί που βλέπω εννοιολογικά προβλήματα είναι στο να μιλάμε για «τουριστική μαζικοποίηση», γιατί αν δεν είμαστε προσεκτικοί αυτό που θα κάνουμε δίνοντας έμφαση στον αριθμό των τουριστών είναι να στρώσουμε το κόκκινο χαλί για αυτήν τη στρατηγική του κεφαλαίου που είναι η ελιτοποίηση. Η μαζικοποίηση είναι ένα από τα αποτελέσματα της τουριστικοποίησης, αλλά ο τουρισμός μπορεί να πραγματοποιηθεί με πολλούς ή με λίγους επισκέπτες, με τους πλούσιους ή με την αγγλική εργατική τάξη. Το πρόβλημα είναι στην τουριστικοποίηση. Πιστεύω ότι αυτή είναι η λέξη κλειδί που πρέπει να τοποθετήσουμε από τα αριστερά, όχι τόσο η «μαζικοποίηση», γιατί, αν όχι, η απάντηση μπορεί να είναι να επιδιώξουμε μια ορισμένη μείωση και να επικεντρωθούμε σε τουρίστες με μεγαλύτερη αγοραστική δύναμη. Μόνο και μόνο επειδή κάποιος πληρώνει πολλά δεν σημαίνει ότι αυτό είναι καλύτερα να αναδιανεμηθεί. Επιπλέον, αυτό το είδος τουρισμού έχει μεγάλο περιβαλλοντικό αντίκτυπο, με τα ταξίδια με ιδιωτικά τζετ, με την κατανάλωση φυσικών πόρων πολύ μεγαλύτερη από τον μέσο τουρίστα και από τον τοπικό πληθυσμό. Είναι μια αυτοκτονική στρατηγική, επειδή είναι ένας αγώνας στον οποίο δεν μπορούν όλοι να κερδίσουν, καθώς η αγορά είναι πολύ μικρότερη και αυτό σημαίνει ότι δεν στοιχηματίζετε σε μια κοινωνικο-οικολογική μετάβαση που σας επιτρέπει όχι μόνο να μειώσετε, αλλά και να μεταμορφώσετε την οικονομία καθιστώντας την πολύ πιο διαφοροποιημένη. Αυτή η δέσμευση αφήνει επίσης κατά μέρος τη συζήτηση σχετικά με τον τρόπο μετασχηματισμού του τουριστικού τομέα για εκείνο το 30% του πληθυσμού που δεν μπορεί να πάει διακοπές ή τον τρόπο με τον οποίο θέτουμε τις ανάγκες του τοπικού πληθυσμού στο επίκεντρο. Νομίζω ότι το μεγάλο πρόβλημα είναι όταν κάνουμε την συζήτηση με όρους μαζικού τουρισμού, και νομίζω ότι εκεί μπορούν να μας βάλουν έναν σαφή στόχο.
Ένα μοντέλο στο οποίο οι εργαζόμενοι στον κλάδο δεν μπορούν να αντέξουν οικονομικά τη στέγαση είναι επίσης αυτοκτονικό.
-Έχουμε ένα σοβαρό πρόβλημα, αλλά και με πολύ μικρή ικανότητα και θέληση να επιλυθεί, γιατί είναι συνηθισμένοι σε ένα μοντέλο εκμετάλλευσης που βασίζεται στο πολύ χαμηλό εργατικό κόστος και δεν είναι διατεθειμένοι να το εγκαταλείψουν τόσο εύκολα. Αυτό δημιουργεί μια τεράστια ανισορροπία: δεν υπάρχει αρκετό προσωπικό, οι σχολές τουρισμού χάνουν δραματικά σπουδαστές, κλείνουν οι δουλειές στον τουρισμό γιατί οι άνθρωποι δεν θέλουν να δουλέψουν σε αυτόν επειδή οι μισθοί είναι άθλιοι, επειδή οι ώρες είναι ατελείωτες, και είναι αδύνατο να συμβιβαστούν μα αυτήν την κατάσταση. Αυτό που κάνουν είναι να ρίχνουν τη μπάλα μπροστά και, αντί να σκέφτονται πώς να βελτιώσουν τις συνθήκες εργασίας, πιέζουν για περισσότερες διευκολύνσεις για την πρόσληψη μεταναστών από φτωχές χώρες στο εσωτερικό. Ακριβώς όπως και στην ύπαιθρο, έχουν αυτή τη λογική της συνέχισης της ενσωμάτωσης ανθρώπων για να δουλεύουν σε αυτές τις επισφαλείς συνθήκες. Όλα αυτά είναι επίσης αντιφατικά. Η απουσία προσωπικού και η έλλειψη προσόντων έρχεται σε αντίθεση με την ποιότητα των υπηρεσιών, αντίκειται στον επαγγελματισμό και στην στρατηγική της ελιτοποίησης του τουρισμού. Ταυτόχρονα, καθώς αυξάνεται η παρουσία επενδυτικών κεφαλαίων στον κλάδο, όλα αυτά έχουν ελάχιστη σημασία για αυτούς. Παίρνουν πολύ βραχυπρόθεσμες αποφάσεις, με πενταετείς υπολογισμούς. Έρχομαι, επενδύω και φεύγω. Δεν υπάρχει καμία δέσμευση για τη δραστηριότητα ή την περιοχή ή το προσωπικό ή την ίδια την εταιρεία. Υπάρχει μικρή ικανότητα σχεδιασμού, τους διέπει αυτή η λογική που έχει να κάνει με τη διαδικασία χρηματιστικοποίησης που έχει λάβει χώρα στον κλάδο από την κρίση του 2008.
Πολλές φορές το πρόβλημα του τουρισμού θεωρείται μακρινό στις γειτονιές και τις πόλεις με λιγότερη πίεση. Πώς μπορεί αυτή η τουριστική διαδικασία να επηρεάσει πέρα από τις αμιγώς τουριστικές περιοχές;
-Ο τουρισμός έχει ενταθεί πολύ σε ορισμένες περιοχές, αλλά υπάρχει πάντα ένας τύπος τουρίστα που δεν το θέλει πλέον, ένας τουρίστας που είναι συνεχώς δυσαρεστημένος και τρέχει μακριά ψάχνοντας για άλλα μέρη. Αυτή η δυναμική αναπαράγεται. Πρόκειται για μια διαδικασία στην οποία ο τουρισμός εισέρχεται σε μια περιοχή, την υποβαθμίζει, την εκμεταλλεύεται, και στην συνέχεια μεταπηδά στην επόμενη. Επιπλέον, με την κλιματική κρίση, ο τουρισμός αρχίζει να ανοίγει νέους χώρους σε μέρη στη βόρεια Ισπανία, πιο επιρρεπή στην τουριστική ανάπτυξη, και οι συζητήσεις γύρω από την τουριστική προσέγγιση φτάνουν επίσης και εκεί.
Η διαδικασία του gentrification και η στεγαστική κρίση που βιώνουν πολλές πόλεις και γειτονιές στην Ισπανία συνδέονται με αυτήν την τουριστική έκρηξη;
-Το gentrification δεν είναι μόνο προϊόν του τουρισμού. Υπάρχει ένα τουριστικό gentrification σε ορισμένα μέρη και σε άλλα υπάρχει ένα gentrification που ανταποκρίνεται σε άλλες λογικές. Αλλά αυτό που είναι αλήθεια είναι ότι τα μέρη με υψηλότερα επίπεδα τουριστικής έντασης καταλήγουν να δημιουργούν αυτή τη διαδικασία μετατόπισης πληθυσμού που αυξάνει τις τιμές. Και αυτό είναι κάτι που είναι επίσης πολύ παρόν στις διαμαρτυρίες που γίνονται: χάνουμε την πόλη, χάνουμε την περιοχή όπου γεννηθήκαμε, όπου αποφασίσαμε να χτίσουμε τη ζωή μας. Το πρόβλημα όμως είναι η αντίληψη ότι δεν υπάρχει πουθενά να πάμε πια, επειδή και σε άλλες περιοχές το πρόβλημα πολλαπλασιάζεται επίσης.
Πώς καταρρίπτεται η άποψη ότι ο τουρισμός δεν είναι πρόβλημα επειδή φέρνει πλούτο;
-Ο καλύτερος δείκτης για αυτό είναι ότι οι περιοχές με τα υψηλότερα επίπεδα τουριστικής ανάπτυξης είναι εκείνες με το χαμηλότερο μέσο εισόδημα ανά κάτοικο. Και στη συνέχεια, όταν κοιτάς τους μισθούς στον τουριστικό τομέα, συνειδητοποιείς ότι είναι πολύ κάτω από τον μέσο όρο. Αυτοί οι δύο τρόποι χρησιμεύουν ήδη για να τοποθετηθεί η συζήτηση σε μια πραγματική βάση, και πιστεύω ότι όλο και περισσότεροι άνθρωποι, με διαφορετικά επιχειρήματα, ανάλογα με τη θέση που βρίσκονται, συνειδητοποιούν ότι αυτό μας οδηγεί σε μια πολύ ευάλωτη κατάσταση και ότι αυτό που συνέβη κατά τη διάρκεια της πανδημίας μπορεί να συμβεί ξανά. Υπάρχουν πάρα πολλοί κρίσιμοι παράγοντες. Είμαστε πολύ εκτεθειμένοι σε κινδύνους σε έναν τομέα που δεν ελέγχουμε.
Το τελευταίο διάστημα έχει δοθεί μεγάλη έμφαση στο θέμα των τουριστικών διαμερισμάτων, ακόμη και από επιχειρηματικούς κλάδους ή ακόμα και από δεξιούς πολιτικούς. Υπάρχει ενδιαφέρον από το λόμπι των ξενοδοχείων πίσω από αυτές τις θέσεις;
-Τα τουριστικά διαμερίσματα αποτελούν πρόβλημα, πράγματι, και πρέπει να περιοριστούν, να ρυθμιστούν και, ει δυνατόν, να διαλυθούν, αλλά ταυτόχρονα γινόμαστε μάρτυρες μιας μάχης μεταξύ τμημάτων του κεφαλαίου, η οποία δεν έχει καμία σχέση με την ευημερία του λαού . Οι δηλώσεις του Χάουμε Κολμπόνι, δημάρχου της Βαρκελώνης, είναι πολύ προφανείς: μιλώντας με την ευκαιρία της ανακοίνωσης ότι επρόκειτο να περιορίσει τα τουριστικά διαμερίσματα, εφαρμόζοντας τον κανόνα της κυβέρνησης της Καταλονίας για το 2029, όταν δεν θα είναι πλέον εδώ, είπε ότι πρέπει να αρχίσουμε να σκεφτόμαστε πώς να αυξήσουμε τη δυνατότητα διαμονής στην πόλη μόνο με ξενοδοχεία. Αντιμέτωποι με την αύξηση των διαμαρτυριών, ορισμένοι θεσμικοί παράγοντας προσπαθούν να δείξουν κάποιο είδος ευαισθησίας για έναν από τους πιο ευαίσθητους τομείς, δίνοντας ταυτόχρονα στον ξενοδοχειακό τομέα τη δυνατότητα να πάρει ένα σημαντικό μέρος της αγοράς. Στο θέμα των τουριστικών διαμερισμάτων υπάρχει σύγκρουση μεταξύ διαφορετικών ομάδων του κεφαλαίου., όμως καμία από αυτές δεν είναι άγγελος, ούτε ανταποκρίνεται στις ανάγκες των απλών ανθρώπων.
Μετάφραση: Δημήτρης Γκιβίσης
