Του Γιάννη Γκλαρνέτατζη
Στη συνεδρίασή του της 24ης Σεπτεμβρίου 1945 το δημοτικό συμβούλιο της Θεσσαλονίκης αποφάσισε την επαναφορά της ονομασίας Βενιζέλου για την οδό, που μέχρι και σήμερα, ονομάζεται έτσι, γεγονός το οποίο επικροτεί η εφημερίδα «Μακεδονία».[1]
Η ονοματοθεσία των οδών επιτελεί διπλό ρόλο, έναν εντελώς πρακτικό (τον προσδιορισμό ενός συγκεκριμένου δρόμου μέσα στον πολεοδομικό ιστό) κι έναν σαφώς ιδεολογικό (την ανάμνηση προσώπων, τόπων, γεγονότων κλπ. που η εκάστοτε διοίκηση της πόλης θεωρεί ότι αξίζουν να συνοδεύουν κατοίκους κι επισκέπτες της πόλης στην καθημερινότητά τους σ’ αυτήν). Ο δεύτερος ρόλος είναι αυτός που οδηγεί στην αλλαγή των ονομάτων των οδών, γιατί κάθε εξουσία θέλει να καλλιεργεί εκτός από τη μνήμη και τη λήθη, ενώ η καθαίρεση των παλιών ονομάτων έχει ισχυρή συμβολική αξία ως επιβεβαίωση της ήττας τους. Καμιά φορά, βέβαια, μπορεί η αλλαγή ονόματος να προκαλεί αθέλητους συνειρμούς, όπως π.χ. η μετονομασία σε οδό Χίτλερ της οδού ντυ Σωβάζ (δηλ. του Αγρίου) στη Μυλούζη, μετά την προσάρτηση της Αλσατίας στο Τρίτο Ράιχ το 1940.[2] Άλλοτε, η αλλαγή ονόματος δεν «περπατάει» κι έτσι ακυρώνεται στην πράξη. Στη Θεσσαλονίκη νομίζω ότι το καλύτερο σχετικό παράδειγμα είναι ο δρόμος που συνδέει το Βαρδάρι με το Διοικητήριο που επίσημα ονομάζεται Καραολή & Δημητρίου, αλλά για τη μεγάλη πλειοψηφία των κατοίκων της πόλης παραμένει η οδός Διοκητηρίου για προφανείς πρακτικούς λόγους.
Σε κάθε περίπτωση, τα πρώτα οδόσημα εμφανίστηκαν στη Θεσσαλονίκη μόλις το 1898, μετά από σχετική απόφαση του δημοτικού συμβουλίου. Η, περί ης ο λόγος, οδός ονομάστηκε τότε Σαμπρί πασά, προς τιμήν του βαλή επί της θητείας του οποίου (το 1867) διανοίχθηκε ενώνοντας την τότε πλατεία Ολύμπου (δίπλα στη Σκάλα) με το Κονάκι (Διοικητήριο), με συνολικό μήκος ενάμισι χιλιόμετρο.[3] Καθώς η πόλη περνάει στην ελληνική διοίκηση τα ονόματα των δρόμων αλλάζουν από τουρκικά σε ελληνικά κι έτσι η Σαμπρί πασά γίνεται οδός Βενιζέλου. Όμως, όντας ένας κεντρικός και πολύ εμπορικός άξονας γίνεται το συμβολικό «μήλον της Έριδος» μεταξύ των δυο παρατάξεων του Εθνικού Διχασμού. Έτσι, θα παραμείνει Βενιζέλου μέχρι τον Νοέμβριο του 1920, οπότε ο Βενιζέλος έχασε τις εκλογές. Τότε γίνεται Ερμού, ονομασία που διατηρεί μέχρι το 1922 και τη νέα αλλαγή καθεστώτος που της αποδίδει ξανά το προηγούμενο όνομά της. Όμως το καθεστώς της 4ης Αυγούστου θα δώσει στον δρόμο τ’ όνομα Βασιλέως Κωνσταντίνου.[4]
Αυτή την αλλαγή ανατρέπει το δημοτικό συμβούλιο τον Σεπτέμβριο του 1945, γεγονός που επικροτεί εμφαντικά η «Μακεδονία». «Επιτέλους!», γράφει, «Το Δημοτικόν Συμβούλιον απεφάσισε την εξάλειψιν της παρανομίας. Η ΟΔΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ είνε πάλιν ΟΔΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ και δια τους επισήμους, διότι ο λαός ουδέποτε εγνώρισεν ή απεκάλεσεν αλλέως την οδόν αυτήν». Αλλά αυτή η αλλαγή ονόματος οδού δεν ήταν η μόνη που έγινε. Όπως διαβάζουμε στη συνέχεια του δημοσιεύματος: «Αλλά το Δημοτικόν Συμβούλιον επροχώρησε. Και επροχώρησε πολύ. Μετωνόμασε την οδόν Ερμού εις οδόν Βασιλέως Κωνσταντίνου, την οδόν Τσιμισκή εις οδόν Μεγ. Αλεξάνδρου και την τελευταίαν εις οδόν Ερμού».[5] Όπως βλέπουμε είχαμε μια σειρά από καραμπόλες με τον Τσιμισκή να είναι αυτός που «πληρώνει τη νύφη». Να σημειώσουμε ότι η οδός Μεγ. Αλεξάνδρου που αναφέρεται στο δημοσίευμα είναι η σημερινή Ι. Δραγούμη. Αυτές οι αλλαγές φαίνεται πως διαπνέονται από την επιθυμία «εθνικόφρονης» συμφιλίωσης των βενιζελικών με τους βασιλικούς, ενόψει του κοινού κινδύνου του κομμουνισμού, μιας και βρισκόμαστε στα πρόθυρα του Εμφυλίου πολέμου.
Αργότερα, βέβαια, η Ερμού ξανάγινε Ερμού, ο Τσιμισκής αποκαταστάθηκε κι αυτός, Μεγ. Αλεξάνδρου ονομάστηκε η νέα παραλιακή οδός, ενώ για κάποιο διάστημα Βασ. Κωνσταντίνου λεγόταν η παλιά παραλιακή λεωφόρος που όμως (επί ΠΑΣΟΚ, πλέον), ονομάστηκε και πάλι Νίκης (όπως ήταν το πρώτο όνομα που είχε μετά την ενσωμάτωση της πόλης στο ελληνικό κράτος) αφήνοντας εκτός του πολεοδομικού χάρτη τον «γιο του αετού».
Παραπομπές:
[1] Μακεδονία, 25.9.1945.
[2] Ραιημόν Καρτιέ, Ιστορία του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, τόμ. Β΄: Η Ευρώπη συνθηκολογεί, Πάπυρος, Αθήνα 1966, σ. 107.
[3] Μερόπη Αναστασιάδου, Θεσσαλονίκη 1830-1912: Μια μητρόπολη την εποχή των οθωμανικών μεταρρυθμίσεων, μτφρ. Βασ. Πατσογιάννης, Εστία, Αθήνα 2008, σ. 608, 219.
[4] Έλλη Γκαλά-Γεωργιλά (επιμ.), Η Πλατεία Ελευθερίας στη Θεσσαλονίκη: Ο χώρος, οι άνθρωποι, η ιστορία, Πολιτιστική Εταιρεία Επιχειρηματιών Βορείου Ελλάδος, Θεσσαλονίκη 2008, σ. 222. Ο Κ. Τομανάς, βέβαια, αναφέρει πως το διάστημα 1920-22 ονομάστηκε Βασ. Κωνσταντίνου, ενώ την τελική μετονομασία σε Βενιζέλου την τοποθετεί το 1941 (κάτι που έγινε αργότερα, όπως βλέπουμε από το δημοσίευμα της Μακεδονίας), βλ. Κώστας Τομανάς, Δρόμοι και γειτονιές της Θεσσαλονίκης μέχρι το 1944, Νησίδες, Θεσσαλονίκη 2006, σ. 123.
[5] Μακεδονία, 25.9.1945.