Rémi Noyon –Philippe Vion –Dury, Οι νέες ιδέες, Πόλις, σελ. 332, (μετάφραση: Βάλια Καϊμάκη)
Εάν δεν υπάρξει ένα νέο κίνημα, μια αφύπνιση του δημοκρατικού προτάγματος, η οικολογία θα μπορούσε κάλλιστα να ενταχθεί σε μια νεοφασιστική ιδεολογία.
Κορνήλιος Καστοριάδης
Οι δύο νεαρότατοι συγγραφείς των «νέων ιδεών» επιχειρούν, με το βιβλίο τους, κάτι ιδιαίτερα απαιτητικό. Να παρουσιάσουν κριτικά δέκα από τις καίριες θεματικές, που απασχολούν τη δημόσια συζήτηση τις τελευταίες δεκαετίες και φέρνουν σε οξεία αντιπαράθεση τα νέα ιδεολογικά στρατόπεδα, που, όμως, φαίνεται να είναι τα ίδια με παλιά. Πολύ αλλαγμένα, αλλά τα ίδια διαχρονικά. Η Αριστερά απέναντι στη Δεξιά, η δημοκρατία απέναντι στον φιλελευθερισμό, η ελευθεριακή αντίληψη απέναντι στη συντηρητική.
Βέβαια, όπως, σύμφωνα με τον ισχυρισμό του Καστοριάδη, η οικολογία μπορεί να ενταχθεί σε ένα νεοφασιστικό πλαίσιο, το ίδιο ισχύει και για τα περισσότερα ακόμη σημαντικά του καιρού μας. Οφείλεται αυτό σε κάποια βαθιά -δομική- αλλαγή στις κοινωνίες, που κάνει αντικειμενικά κυρίαρχη μια συνθήκη θρυμματισμού, κατακερματισμού, επέλασης του ατομικισμού, η οποία δίνει τη δυνατότητα να φτιαχτούν διαφορετικά patchworks -συνονθυλεύματα, δηλαδή- που μπορούν να συνδέσουν τα πάντα με τα πάντα; Η «μεταμοντέρνα κατάσταση», για να θυμηθούμε τον Λιοτάρ, είναι η σημερινή συνθήκη, απόλυτου, συχνά, σχετικισμού, όπου το anything goes κυριαρχεί και καθορίζει τα πράγματα, κάνοντάς τα εντελώς ακαθόριστα;
Είναι πολλοί αυτοί που απαντούν καταφατικά στις προηγούμενες ερωτήσεις. Οι προερχόμενοι από τον χώρο της Αριστεράς, μάλιστα, έχουν διαμορφώσει μια μετασχηματιστική στρατηγική, η οποία, ξεπερνώντας τις συμπαγείς ταυτότητες, όπως, π.χ., η εργατική τάξη, βασίζει την πολιτική της παρέμβαση στην κατασκευή «αλυσίδων ισοδυναμίας» γύρω από ένα «κενό σημαίνον», στη διαμόρφωση αιτημάτων και στη συνάρθρωσή τους με τυχαίο τρόπο -καταπώς το διαχειρίζεται ένας «ηγέτης», που συνέχει, προσωρινά έστω, ένα «λαό», κατασκευασμένο και ρευστό υποκείμενο της αλλαγής.
Με απλά λόγια -γιατί λέγεται με απλά λόγια, χωρίς πολλά πολλά λακανικά- δεν υπάρχουν αντικειμενικά θεμέλια οποιασδήποτε μετασχηματιστικής πολιτικής, τα «θεμέλια» τα κατασκευάζουμε και αυτή είναι η δουλειά του λαϊκισμού. Να μην αναζητήσει τον «λαό», αλλά να τον δημιουργήσει -εκ του μηδενός; Ίσως. Η συνάρθρωση μπορεί να εκβάλλει αριστερά, όπως μπορεί και δεξιά.
«Υπάρχει μια τραγική διάσταση σε αυτήν την ιδέα: η πολιτική δεν προσαρτάται σε καμιά εξωτερική αξία, σε κανένα νόμο της ιστορίας -θεμέλιο του εαυτού της είναι η ίδια και ζωογονείται από την ατέρμονη διάψευση της ελπίδας να συμφιλιώσει την κοινωνία με τον εαυτό της» (σελ. 183).
Η προβληματική του λαϊκισμού, όπως θεματοποιείται από τους ίδιους τους εισηγητές της, ιδίως τον Ερνέστο Λακλάου και τη Σαντάλ Μουφ, είναι μια από τις αρένες στις οποίες διεξάγονται οι ιδεολογικοί πόλεμοι του καιρού μας.
Το βιβλίο επιλέγει να μας πει, πολλές ακόμα, ιστορίες γύρω από τις οποίες μαίνονται ιδεολογικοί πόλεμοι. Με αυτήν την έννοια, οι συγγραφείς δεν αποδέχονται, σε καμία περίπτωση, πως έχει ήδη επιβληθεί μια pensée unique, μια ενιαία σκέψη, που καθορίζει τα πάντα.
Έτσι, είναι πολύ διαφορετική η προσέγγιση της πρότασης του ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος από τους αριστερούς και από τους φιλελεύθερους. Από όσους ενδιαφέρονται για την εξάλειψη της σκατοδουλειάς, για μια πλήρως αξιοπρεπή ζωή για όλους και από εκείνους που νοιάζονται πώς θα αποφύγουν τις επερχόμενες εξεγέρσεις των νεολουδιτών (sic), των ανθρώπων, δηλαδή, που αγωνίζονται να μην περάσει, γι’ άλλη μια φορά, η «πρόοδος» θερίζοντάς τους. Άλλο επιδιώκουν οι αριστερές- ελευθεριακές συλλογικότητες, άλλο, εντελώς, ο Μίλτον Φρίντμαν, ο Έλον Μασκ και, ευρύτερα, η συμμορία της Σίλικον Βάλει.
Οι Νογιόν και Βιόν -Ντουρί, αναπτύσσοντας επιχειρήματα και αντιρρήσεις, δείχνουν και ξαναδείχνουν, πηγαίνοντας από θεματική σε θεματική, πως ο διακαής πόθος του φιλελευθερισμού είναι να κυβερνά χωρίς λαό, να κυβερνά χωρίς πολιτική. Η θεμελιώδης ιδέα εδώ είναι ότι δεν υπάρχει κανένα κοινό καλό ανώτερο του απλού αθροίσματος των ατομικών συμφερόντων -όταν είμαστε πολλοί αποκτηνωνόμαστε.
Η ελευθερία, λοιπόν, είναι πάντοτε «ατομική» και μόνο και η διασφάλισή της σημαίνει να μετατραπεί -πράγμα που συνέβη με πολύ βάρβαρο, για την πλειοψηφία, τρόπο- η κοινωνία σε αγορά. Αν τα εξάχρονα παιδιά θέλουν να δουλέψουν και οι εργοδότες θέλουν τη δουλειά τους, κανένας δεν έχει δικαίωμα να τους εμποδίσει! Σε αυτό συνίσταται όλη η «ουσία» του φιλελευθερισμού.
Είναι γι’ αυτό που η Αριστερά -ταξική και ελευθεριακή, ταυτόχρονα- είναι ενάντια στον φιλελευθερισμό, που, ως προς τα βασικά, είναι το ίδιο με το νεοφιλελευθερισμό. Αυτός είναι ο λόγος που οι συγγραφείς δεν επιλέγουν τον τόσο κοινό δεύτερο όρο -ο φιλελευθερισμός φτάνει.
Ζούμε, άραγε, σε δημοκρατίες; Αν ακολουθήσουμε τους αρχαίους Αθηναίους, κάθε άλλο. η δημοκρατία του οικοδομήθηκε ενάντια στις εκλογές, ενάντια, δηλαδή, στην αντιπροσωπευτική αρχή. Ο Αριστοτέλης θεωρούσε -και ήταν κοινός τόπος, τότε- ότι η ανάθεση οποιασδήποτε εξουσίας μέσω των εκλογών είναι ολιγαρχική, εμπίπτει, δηλαδή, σε ένα σύστημα όπου οι πολλοί κυβερνούνται από τους λίγους: «η ψήφος κατ’ επιλογήν ανήκει στην φύση της αριστοκρατίας». Μόνο η κλήρωση διασφαλίζει το δημοκρατικό χαρακτήρα της πολιτική θέσμισης.
Οι ιδρυτές του σύγχρονου αντιπροσωπευτικού πολιτεύματος διαμόρφωσαν έναν τύπο διακυβέρνησης, σε συνειδητή αντιπαράθεση με τη δημοκρατία. «Συνέλαβαν ένα σύστημα όπου ο λαός προτιμά να κυβερνάται από μια ελίτ παρά να αυτοκυβερνάται, ένα αριστοκρατικό, ουσιαστικά σύστημα, που στη συνέχεια θα ονομαστεί «έμμεση δημοκρατία», [το οποίο, εξαρχής,] είχε σχεδιαστεί ως μέσο αποκλεισμού του λαού από την εξουσία» (σελ. 69).
Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια του αβά Σεγιές, από τους αρχιτέκτονες του πρώτου γαλλικού Συντάγματος, στις 7 Σεπτεμβρίου 1789: «Οι πολίτες που εκλέγουν αντιπροσώπους παραιτούνται -και οφείλουν να παραιτούνται- από την εκπόνηση των νόμων- δεν διαθέτουν ξεχωριστή βούληση, ώστε να την επιβάλλουν. Εάν υπαγόρευαν βουλήσεις, η Γαλλία δεν θα ήταν πιο το αντιπροσωπευτικό κράτος που είναι -θα ήταν ένα δημοκρατικό κράτος. Επαναλαμβάνω: ο λαός, σε μια χώρα που δεν είναι δημοκρατία (και η Γαλλία δεν θα μπορούσε να είναι), ο λαός δεν μπορεί να μιλά, δεν μπορεί να δρα, παρά μόνο μέσω των αντιπροσώπων του».
Οι φιλελεύθεροι ήξεραν πάντα καλά τι έκαναν. Η ψοφοδεής στάση της μαζικής Αριστεράς –«θα σας ταράξουμε στη νομιμότητα»- και η μη-αμφισβήτηση, πια, της τυπικής δημοκρατίας, της φιλελεύθερης ολιγαρχίας, που έλεγε και ο Καστοριάδης, είναι, νομίζω, βασικός παράγοντας της ραγδαίας αποδρομής της. Κι αυτό παρ’ όλο που, τόσο στην θεωρία όσο και στην πρακτική, η αριστερή σκέψη και δράση παράγει διαρκώς νέες δομές -συμμετοχικής δημοκρατίας, τοπικής δημοκρατίας, συμμετοχικών προϋπολογισμών κ.λπ.
Το βιβλίο μας δίνει την σπουδαία ευκαιρία να περιηγηθούμε, με σύντομο, αλλά εξαιρετικά πλήρη και περιεκτικό, τρόπο στους ιδεολογικούς εμφυλίους της εποχής μας -μιας fin de siècle, από πολλές απόψεις. Από το βασικό εισόδημα, στα κοινά –«τραγωδία» ή επανάσταση;- και στη συζήτηση για τη δημοκρατία. Τοπικά νομίσματα, κρυπτονομίσματα: φιλελευθερισμός και ελευθεριακή δημοκρατία. Στη συνέχεια, η υπόθεση των ζώων: βιγκανισμός, αντισπισισμός, ηθική κρεοφαγία. Ο διανθρωπισμός -μετανθρωπισμός: οι ανισότητες στον υπαρξιακό παροξυσμό τους ή ο θάνατος του θανάτου για όλους; Η αποανάπτυξη, οι νέοι φεμινισμοί και οι αντιφάσεις της ουμπεροποίησης.
Ο κατάλογος είναι πλήρης. Η πραγμάτευση των θεματικών από δύο εξαιρετικούς -και μη-ακαδημαϊκούς -συγγραφείς ανοίγει ένα πεδίο προβληματισμού, εξαιρετικά παραγωγικού, για τη σύγχρονη Αριστερά. Η πλούσια ποικιλία τους κάνει το βιβλίο πραγματικά μοναδικό.
