Για την στάση των ελληνικών ΜΜΕ απέναντι στην ΛΟΑΤΚΙ κοινότητα, τα δικαιώματα και τις διεκδικήσεις της, συζητήσαμε, μεταξύ άλλων, με τον ψυχολόγο, εκπαιδευτή και βοηθό επικοινωνίας στο πρότζεκτ ETHoS, Φίλιππο Παγάνη, με αφορμή την έκδοση του οδηγού για επαγγελματίες ΜΜΕ με τίτλο «Η ΛΟΑΤ κοινότητα και τα μέσα ενημέρωσης» καθώς επίσης με αφορμή και τα εκπαιδευτικά εργαστήρια με δημοσιογράφους και φοιτητές δημοσιογραφίας με την παραπάνω θεματική.
Συνέντευξη στον Ιάσονα Μπάντιο
–Πως προέκυψε η ανάγκη για την συγγραφή του βιβλίου με τίτλο «Η ΛΟΑΤ κοινότητα και τα μέσα ενημέρωσης: οδηγός για επαγγελματίες ΜΜΕ»;
Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης παίζουν ένα κεντρικό και ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στην παρουσίαση διαφόρων κοινωνικών ζητημάτων, μεταξύ αυτών και των ζητημάτων που αφορούν τη ΛΟΑΤΚΙ κοινότητα, αλλά και στη διαμόρφωση των κοινωνικών αναπαραστάσεων. Δυστυχώς αυτό που παρατηρούμε πολύ συχνά είναι ότι (ότ)αν τα μέσα ενημέρωσης προσεγγίζουν και παρουσιάζουν τα ΛΟΑΤΚΙ άτομα και τα ζητήματα που τα αφορούν, αυτό γίνεται με ένα έντονα στερεοτυπικό, έως και κακοποιητικό, τρόπο. Από εκεί ξεκίνησε και η ιδέα για την υλοποίηση του Έργου «E.T.Ho.S.: Εξάλειψη Τρανσφοβικών, Ομοφοβικών και Aμφιφοβικών Στερεοτύπων μέσω της καλύτερης εκπροσώπησης στα μέσα ενημέρωσης», το οποίο υλοποιείται στην Ελλάδα από την ColourYouth – Κοινότητα LGBTQ Νέων Αθήνας και το ΚΜΟΠ – Κέντρο Κοινωνικής Δράσηςκαι Καινοτομίας, και έχει στόχο μέσα από τις δράσεις του να καταπολεμήσει τα στερεότυπα και τις προκαταλήψεις για τα ΛΟΑΤΚΙ άτομα, αλλά και να προσφέρει ταυτόχρονα στους-τις επαγγελματίες των μέσων ενημέρωσης τα απαραίτητα εργαλεία για την κάλυψη των ζητημάτων που αφορούν την ΛΟΑΤΚΙ κοινότητα με ορθό, μη κακοποιητικό τρόπο.
Μια από τις δράσεις του E.T.Ho.S. ήταν και η κατάρτιση του οδηγού «Η ΛΟΑΤ κοινότητα και τα μέσα ενημέρωσης: οδηγός για επαγγελματίες ΜΜΕ». Ο οδηγός αυτός αποτελεί μια προσπάθεια να καταγραφούν και να είναι εύκολα διαθέσιμες σε κάθε ενδιαφερόμενο-η βασικές πληροφορίες σχετικά με τη ΛΟΑΤΚΙ κοινότητα και τη μιντιακή της αναπαράσταση.
Ο οδηγός αποτελείται από δύο βασικά μέρη. Στο πρώτο μέρος περιλαμβάνει βασικούς ΛΟΑΤΚΙ όρους και ταυτότητες, ορίζει τα φαινόμενα των διακρίσεων, της ρητορικής μίσους και των εγκλημάτων μίσους, και παρέχει γενικές κατευθυντήριες γραμμές για τους/τις επαγγελματίες και φοιτητές-τριες των μέσων ενημέρωσης τόσο σχετικά με τη χρήση κατάλληλης γλώσσας, όσο και με τη γενικότερη κάλυψη των ΛΟΑΤΚΙ ζητημάτων. Στο δεύτερο μέρος παρουσιάζεται η περιπτωσιολογική μελέτη της Ελλάδας με βάση τα ευρήματα της διεξοδικής βιβλιογραφικής έρευνας και έρευνας πεδίου που διενεργήθηκε στα πλαίσια του έργου.
Παρότι σε άλλες χώρες υπάρχουν οργανώσεις που έχουν ασχοληθεί εκτενώς με το ζήτημα της μιντιακής κάλυψης των ΛΟΑΤΚΙ ζητημάτων και έχουν δημιουργήσει σχετικό ενημερωτικό και εκπαιδευτικό υλικό, στην Ελλάδα δεν υπήρχε κάτι αντίστοιχο. Ο οδηγός αυτός λοιπόν έρχεται να καλύψει ένα σημαντικό κενό για όσους-ες επαγγελματίες ήθελαν να διευρύνουν τις γνώσεις τους γύρω από τα ζητήματα σεξουαλικού προσανατολισμού, ταυτότητας και χαρακτηριστικών φύλου, και να αναζητήσουν τρόπους να φέρουν τα ΛΟΑΤΚΙ ζητήματα στην επιφάνεια, αυξάνοντας την ορατότητα της ΛΟΑΤΚΙ κοινότητας και των ζητημάτων που την αφορούν.O οδηγός είναι διαθέσιμος ηλεκτρονικά, στην ιστοσελίδα του έργου, τόσο στην ελληνική του έκδοση όσο και στην αγγλική, η οποία περιλαμβάνει επιπλέον συγκριτική μελέτη για την Ελλάδα, την Κροατία και τη Λιθουανία.
-Δυστυχώς τα μέσα ενημέρωσης, ηλεκτρονικά και έντυπα, με την μεγαλύτερη αναγνωσιμότητα και προβολή παρουσιάζουν «κίτρινες» ειδήσεις, που πολλές φορές παραβιάζουν τα ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα των πολιτών. Τι έχετε εντοπίσει μέσα από την έρευνα σας σε σχέση με τα ελληνικά ΜΜΕ και την ΛΟΑΤ κοινότητα;
Είναι δυστυχώς πολλές οι περιπτώσεις όπου τα μέσα ενημέρωσης αντιμετωπίζουν τα ΛΟΑΤΚΙ ζητήματα ως μια «πικάντικη» λεπτομέρεια της ζωής διασήμων (κατά βάση, αλλά όχι μόνο) προσώπων ή ως αντικείμενο «σκανδάλων». Η – πραγματική ή υποτιθέμενη – ΛΟΑΤΚΙ ταυτότητα των ατόμων σε αυτές τις περιπτώσεις χρησιμοποιείται για να σοκάρει, να προκαλέσει, να τραβήξει την προσοχή του κοινού ή και να επιτεθεί στην «ηθική ακεραιότητα» του ατόμου.
Ο μη ετερόφυλος σεξουαλικός προσανατολισμός και οι μη cis[1] ταυτότητες φύλου δεν παρουσιάζονται ως ένα φυσιολογικό κομμάτι της ανθρώπινης ποικιλομορφίας και ως μια πυρηνική ταυτότητα των ατόμων, αλλά ως μια «αξιοπερίεργη», «ιδιαίτερη», ή ακόμα και «ανήθικη» «επιλογή». Αυτός βέβαια είναι μόνο ένας από τους τρόπους που τα μέσα ενημέρωσης αναπαράγουν στερεότυπα για τη ΛΟΑΤΚΙ κοινότητα. Υπάρχουν αρκετά μέσα ενημέρωσης, τα οποία, στη βάση μιας συντηρητικής ή/και ακρο-δεξιάς ιδεολογίας, παράγουν έντονα ομοφοβικό, αμφιφοβικό και τρασφοβικό λόγο. Ακόμα όμως και σε μέσα ενημέρωσης που δεν έχουν μια σαφή στάση κατά των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, είναι συχνό φαινόμενο επαγγελματίες να εκφράσουν αντι-ΛΟΑΤ απόψεις ή να επιτρέψουν σε φιλοξενούμενους-ες να εκφραστούν με αρνητικό και κακοποιητικό τρόπο για τα ΛΟΑΤΚΙ άτομα.
Ένας άλλος τρόπος είναι η αναπαραγωγή των στερεοτύπων μέσα από τις τηλεοπτικές σειρές όπου οι ΛΟΑΤΚΙ χαρακτήρες παρουσιάζονται ως καρικατούρες, με συνηθέστερο παράδειγμα αυτό του γκέι άντρα με έντονα θηλυκή συμπεριφορά και έκφραση. Παρότι το να έχει ένας άνδρας μια λιγότερο αρρενωπή έκφραση δεν είναι σε καμία περίπτωση κάτι το αρνητικό, και ενώ υπάρχουν φυσικά γκει άνδρες που δεν εκφράζονται με έναν στερεοτυπικά αρρενωπό τρόπο, η παρουσίαση αυτών των χαρακτήρων αναπαράγει το στερεότυπο πως όλοι οι γκει άνδρες έχουν μια συγκεκριμένη εμφάνιση και έκφραση, και ενισχύει την πεποίθηση πως η έκφραση του φύλου ενός ατόμου συνδέεται αιτιωδώς με, και μπορεί να μας υποδείξει το σεξουαλικό του προσανατολισμό.
Τα ΛΟΑΤΚΙ άτομα και τα ζητήματα που τα απασχολούν, παρά την πρόοδο που υπάρχει και την σταδιακή αύξηση της κάλυψης τους από ορισμένα μέσα, συνεχίζουν να είναι σε μεγάλο βαθμό αόρατα. Δεν αρκεί ωστόσο η οποιαδήποτε είδους προβολή των ΛΟΑΤΚΙ ζητημάτων για την ενίσχυση της ορατότητας: αυτή θα πρέπει να έχει στη βάση της την κατανόηση της ποικιλομορφίας που υπάρχει όσον αφορά τον σεξουαλικό προσανατολισμό, την ταυτότητα φύλου και τα χαρακτηριστικά φύλου, και το σαφή και ξεκάθαρο σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
-Η δολοφονία του Ζακ Κωστόπουλου προκάλεσε ποικίλες αντιδράσεις, αλλά και ένα μεγάλο κύμα κινητοποιήσεων ενάντια στην ωμή δολοφονία του καταμεσής του δρόμου. Πως κατέγραψαν την δολοφονία τα ΜΜΕ της χώρας, τι έχετε διαπιστώσει;
Στην περίπτωση της δολοφονίας του Ζακ έγινε (ακόμα πιο) σαφής και ξεκάθαρη η δύναμη που έχουν τα ΜΜΕ να δημιουργούν και να επιβάλλουν συγκεκριμένες εκδοχές γεγονότων και της ιστορίας.
Από την πρώτη κιόλας στιγμή πάρα πολλά μέσα ενημέρωσης υιοθέτησαν και προέβαλαν αυτούσια και χωρίς καμία κριτική στάση την εκδοχή της αστυνομίας για την υπόθεση, ενισχύοντας το κλίμα κανιβαλισμού που ήταν διάχυτο στο δημόσιο λόγο. Ακόμα και όταν ήρθαν στη δημοσιότητα στοιχεία που κατέρριπταν αυτή την εκδοχή, όπως τα βίντεο που κυκλοφόρησαν, δεν ήταν λίγα τα μέσα που συνέχιζαν να αναφέρονται στο Ζακ ως «τοξικομανή, επικίνδυνο ληστή» και να αναπαράγουν αυτήν την εξιστόρηση των γεγονότων, αγνοώντας όλες τις εξελίξεις και τα νέα στοιχεία.
Σχεδόν δέκα μήνες μετά τη δολοφονία του Ζακ και ενώ από πολύ νωρίς καταρρίφθηκαν κάθε είδους αφηγήσεις περί «τοξικομανούς ληστή», η εκδοχή αυτή συνεχίζει να αναπαράγεται από ορισμένα μέσα και έχει κατορθώσει να καθιερωθεί στη συνείδηση πολλών. Το γεγονός μάλιστα ότι όχι μια, αλλά δύο τηλεοπτικές εκπομπές έκαναν ανοιχτές για το κοινό δημοσκοπήσεις με θέμα τη δολοφονία του Ζακ, όπως το αν συμφωνούν οι θεατές με την «ηρωοποίηση του επίδοξου ληστή, ομοφυλόφιλου και οροθετικού», αναδεικνύει με πολύ γλαφυρό τρόπο το πως τα μέσα ενημέρωσης αναπαράγουν και ενισχύουν τις κοινωνικές αντιλήψεις για το ποιες ζωές έχουν αξία και ποιες όχι.
Είναι θετικό το ότι το ΕΣΡ αντέδρασε άμεσα, επιβάλλοντας πρόστιμα και στις δύο αυτές εκπομπές. Πολύ θετική και σημαντική ήταν επίσης οι κινητοποίηση πολλών επαγγελματιών των ΜΜΕ που υπέγραψαν κοινή επιστολή καλώντας τους συναδέλφους τους να καλύψουν την υπόθεση της δολοφονίας του Ζακ με σεβασμό και τηρώντας το δημοσιογραφικό κώδικα δεοντολογίας, ωστόσο το γεγονός ότι η τήρηση μιας δεοντολογικά ορθής στάσης δεν ήταν-όπως αποδείχθηκε- καθόλου αυτονόητη έχει να μας πει πολλά για το πως πολλοί-ες δημοσιογράφοι προσεγγίζουν ζητήματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
-Σε σχέση με τα εκπαιδευτικά εργαστήρια που πραγματοποιείτε με ανθρώπους της ενημέρωσης, είναι αρκετά ενημερωμένοι για τα ζητήματα και το νομικό πλαίσιο της ΛΟΑΤ κοινότητας;
Τα εκπαιδευτικά εργαστήρια απευθύνονται σε ένα ευρύ φάσμα ανθρώπων: φοιτήτριες και φοιτητές σχολών δημοσιογραφίας, εν ενεργεία επαγγελματίες των ΜΜΕ αλλά και ανθρώπους που ασχολούνται ερασιτεχνικά με το κομμάτι της ενημέρωσης, π.χ μέσα από blogs. Αυτό σημαίνει ότι οι άνθρωποι έρχονται και με αρκετά διαφορετικό υπόβαθρο γνώσεων γενικώς, αλλά και ειδικά για τα ΛΟΑΤΚΙ ζητήματα. Ορισμένοι-ες έχουν μια βασική γνώση κάποιων εννοιών και όρων ή και νομοθετημάτων σχετικά με τα ΛΟΑΤΚΙ δικαιώματα ∙ άλλοι-ες μπορεί να έχουν ασχοληθεί πιο συστηματικά με τα ζητήματα που αφορούν την κοινότητα στο πλαίσιο της δουλειάς τους και να έχουν περισσότερες γνώσεις ∙ για ορισμένους-ες ακόμα τα εργαστήρια αυτά μπορεί να αποτελούν την πρώτη τους ουσιαστική επαφή με τα ΛΟΑΤΚΙ ζητήματα.
Σε κάθε περίπτωση όμως, αυτό που έχουμε δει είναι ότι πάντα υπάρχει περιθώριο για περαιτέρω ενημέρωση και εμβάθυνση. Ακόμα και όσες και όσοι έρχονται με μια «γερή» βάση γνώσεων, μας αναφέρουν πώς μπόρεσαν μέσα από τις εκπαιδεύσεις να αποσαφηνίσουν ζητήματα ταυτοτήτων –κυρίως των τρανς και ίντερσεξ ταυτοτήτων, αλλά και ταυτοτήτων που αφορούν το σεξουαλικό προσανατολισμό που όμως είναι λιγότερο ορατές (π.χ ασέξουαλ).
Αρκετές ελλείψεις υπάρχουν ακόμη και στο νομικό κομμάτι, με τα περισσότερα άτομα να γνωρίζουν σε κάποιο βαθμό την ύπαρξη νομοθετημάτων που κατοχυρώνουν δικαιώματα για τα ΛΟΑΤΚΙ άτομα, όπως το σύμφωνο συμβίωσης ή η νομική αναγνώριση της ταυτότητας φύλου, αλλά δεν έχουν επαρκείς γνώσεις ως προς το τι ακριβώς αυτά καλύπτουν, τα κενά και τα προβλήματα στην εφαρμογή τους. Η επαρκής γνώση όλων αυτών των ζητημάτων είναι κεντρική τόσο για την ορθότερη κάλυψη σε επίπεδο χρήσης κατάλληλης, μη κακοποιητικής ορολογίας και γλώσσας, αλλά και κατανόησης των προκλήσεων που αντιμετωπίζουν τα ΛΟΑΤΚΙ άτομα στην καθημερινότητα τους και των διεκδικήσεων της κοινότητας, για αυτό και δίνουμε μεγάλη έμφαση και αρκετό χώρο και χρόνο στα εργαστήρια ώστε να ξεκαθαριστούν όλες οι πτυχές τους.
-Πως μπορούν να βοηθήσουν τα μέσα ενημέρωσης για την αντιμετώπιση και την καταπολέμηση των στερεοτύπων και των προκαταλήψεων κατά της ΛΟΑΤΚΙ κοινότητας;
Τα μέσα ενημέρωσης μπορούν να αξιοποιήσουν το ρόλο τους για να προωθήσουν μια απεικόνιση της ΛΟΑΤΚΙ κοινότητας που δε θα βασίζεται σε στερεότυπα και δε θα αναπαράγει κακοποιητικό λόγο, συντηρώντας και ενισχύοντας το στιγματισμό και τις διακρίσεις σε βάρος των ΛΟΑΤΚΙ ατόμων.
Μέσα από την θετική αναπαράσταση των ΛΟΑΤΚΙ ταυτοτήτων, την ανάδειξη των ζητημάτων που απασχολούν τη ΛΟΑΤΚΙ κοινότητα σε θεσμικό και κοινωνικό επίπεδο, τα μέσα μπορούν να συμβάλλουν στην εξάλειψη των στερεοτύπων και την αύξηση της ορατότητας της. Τα μέσα έχουν τη δύναμη να επηρεάσουν την κοινή γνώμη και μπορούν μέσα από τον τρόπο που προσεγγίζουν τα ΛΟΑΤΚΙ ζητήματα να προωθήσουν την ισότητα και το σεβασμό στα ανθρώπινα δικαιώματα.
Είναι θετικό το ότι υπάρχουν –περιορισμένα προς το παρόν, ωστόσο υπάρχουν-δημοφιλή μέσα ενημέρωσης στην Ελλάδα που με σταθερό και συνεπή τρόπο καλύπτουν ΛΟΑΤΚΙ ζητήματα, φέρνοντας στο προσκήνιο τα ζητήματα που αφορούν τη ΛΟΑΤΚΙ κοινότητα, παίρνοντας θέση υπέρ των ανθρωπίνων δικαιωμάτων των ΛΟΑΤΚΙ ατόμων, αλλά και δίνοντας χώρο στα ίδια τα άτομα και τις οργανώσεις να μιλήσουν για τα ζητήματα που τα απασχολούν. Υπάρχει φυσικά πολλή δουλειά που χρειάζεται να γίνει ακόμα έως ότου να μπορούμε να πούμε πως η αναπαράσταση των ΛΟΑΤΚΙ ατόμων στο μιντιακό λόγο είναι κατά βάση θετική.
Ευελπιστούμε πως μέσα από τα εκπαιδευτικά εργαστήρια και τον οδηγό για επαγγελματίες, θα μπορέσουμε να συμβάλλουμε στην ευαισθητοποίηση περισσότερων -ενεργών αλλά και μελλοντικών- επαγγελματιών των μέσων ενημέρωσης σχετικά με τη σημασία της αναπαράστασης των ΛΟΑΤΚΙ ζητημάτων με θετικό, μη στερεοτυπικό τρόπο.
-Στα εργαστήρια η συμμετοχή των εν ενεργεία δημοσιογράφων ήταν ικανοποιητική ή μικρή;
Οι συμμετοχές στα σεμινάρια, ειδικά των επαγγελματιών, ήταν ικανοποιητικές και σε αυτό βοήθησε σημαντικά και η προώθηση των εργαστηρίων από ενώσεις δημοσιογράφων όπως η Ένωση Συντακτών Ημερήσιων Εφημερίδων Αθήνας (ΕΣΗΕΑ) και η Ένωση Συντακτών Ημερήσιων Εφημερίδων Μακεδονίας Θράκης (ΕΣΗΕΜΘ). Φυσικά, πάντοτε υπάρχουν περιθώρια βελτίωσης και είναι από τους βασικούς μας στόχους τα εργαστήρια και οι άλλες δράσεις του προγράμματος να φτάνουν σε όσο το δυνατόν περισσότερους ανθρώπους.
Ένα βασικό ζήτημα με κάθε είδους εργαστήρια όπως αυτά είναι πως, ακριβώς επειδή δεν είναι κάτι που λαμβάνει χώρα μέσα στο πλαίσιο της επίσημης εκπαίδευσης ή της εργασίας, οι άνθρωποι συμμετέχουν εφόσον έχουν ένα ήδη αυξημένο ενδιαφέρον και κίνητρο να μάθουν.
Ωστόσο, παρότι οι εκπαιδεύσεις αυτές μπορούν να αποτελέσουν την αφορμή για μια πρώτη επαφή με τα ΛΟΑΤΚΙ ζητήματα για πολλούς επαγγελματίες, για να μπορέσουν να καταπολεμηθούν και να εξαλειφθούν οι στερεοτυπικές και κακοποιητικές αναπαραστάσεις των ΛΟΑΤΚΙ ατόμων στα ΜΜΕ, θα πρέπει όλοι και όλες οι επαγγελματίες να έχουν μια έστω βασική γνώση γύρω από θέματα σεξουαλικού προσανατολισμού και ταυτότητας φύλου.
Θα ήταν πολύ σημαντικό να υπάρχουν στα τμήματα δημοσιογραφίας και ΜΜΕ μαθήματα που να καλύπτουν ακριβώς αυτά τα κομμάτια – είτε εξειδικευμένα, είτε υπό μια ευρύτερη θεματική ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
-Ποια είναι τα επόμενα βήματα του έργου που υλοποιείτε;
Μέσα στους επόμενους μήνες θα ολοκληρωθούν οι εκπαιδευτικές δράσεις του προγράμματος με ορισμένα ακόμη εργαστήρια για φοιτητές αλλά και για ενεργούς επαγγελματίες των ΜΜΕ, τα οποία θα ανακοινωθούν σύντομα και από στη σελίδα του έργου για όσες-ους ενδιαφέρονται. Ακόμη αυτή την περίοδο βρισκόμαστε στη διαδικασία κατάρτισης ενός Policy Paper με συστάσεις προς την Πολιτεία αλλά και τους αρμόδιους φορείς (π.χ Ενώσεις Επαγγελματιών, Σχολές Δημοσιογραφίας, κλπ) για την καταπολέμηση των στερεοτύπων κατά των ΛΟΑΤΚΙ ατόμων στα ΜΜΕ. Μετά την ολοκλήρωση του Policy Paper στόχος μας είναι να επιδιώξουμε συναντήσεις με εκπροσώπους των αρμόδιων υπουργείων και φορέων.
Τέλος, προς το τέλος του έτους θα διοργανωθεί στην Αθήνα το διεθνές τελικό συνέδριο του έργου, το οποίο θα έχει στόχο την παρουσίαση των δράσεων και των αποτελεσμάτων του, των συστάσεων πολιτικής και προτάσεων για μελλοντικές δράσεις, καθώς και την ανταλλαγή καλών πρακτικών και τη ενίσχυση της δικτύωσης και περαιτέρω συνεργασίας μεταξύ των συμμετεχόντων.
[1]Cis: όρος που αναφέρεται στα άτομα που η ταυτότητα φύλου τους ταυτίζεται με το φύλο που τους αποδόθηκε στη γεννηση.