Για δεκαετίες, οι Ζαπατίστας λειτούργησαν ως καθοδηγητικό φως για αγώνες σε όλη την ήπειρο. Μέσα στο κλιματικό χάος και τον ατελείωτο πόλεμο, συνεχίζουν να φαντάζονται και να χτίζουν καλύτερους κόσμους.
Η εξέγερση του Στρατού Εθνικής Απελευθέρωσης των Ζαπατίστας (EZLN-Ejército Zapatista de Liberación Nacional), πριν από τριάντα χρόνια, κατάφερε να θέσει την αυτονομία στο επίκεντρο των στόχων ορισμένων κοινωνικών κινημάτων στη Λατινική Αμερική. Μέχρι εκείνη τη στιγμή δεν υπήρχε πολιτικό και πολιτιστικό ρεύμα προσανατολισμένο προς αυτή την κατεύθυνση, το οποίο να είναι παρόν στις περισσότερες χώρες της περιοχής της Λατινικής Αμερικής. Υπήρχαν, το πολύ, αυτονομιστικές θέσεις εμπνευσμένες από τον ιταλικό «εργατισμό» που στη συνέχεια γέννησε τον ευρωπαϊκό «αυτονομισμό». Αυτό το ρεύμα σκέψης, που διαμορφώθηκε στις αναλύσεις των Ιταλών φιλοσόφων Antonio Negri και Mario Tronti, δεν είχε ποτέ πραγματική επίδραση στους αγώνες και τα κινήματα της Λατινικής Αμερικής· η επιρροή του συγκεντρώθηκε στα πανεπιστήμια και στους μαρξιστές διανοούμενους.
Το EZLN ιδρύθηκε το 1983 στις αυτόχθονες περιοχές της Τσιάπας. Για δέκα χρόνια ρίζωσε στα χωριά και, μετά από εκτεταμένες διαβουλεύσεις 500, περίπου, κοινοτήτων, αποφάσισε να πάει σε πόλεμο, μια επιλογή που πήρε συγκεκριμένη μορφή με την εξέγερση της 1ης Ιανουαρίου 1994, την ίδια μέρα που το Μεξικό προσχώρησε στη Συνθήκη Ελεύθερου Εμπορίου (NAFTA) στην Αμερική. Ο πόλεμος διήρκεσε λιγότερο από δύο εβδομάδες επειδή η κοινωνία των πολιτών κινητοποιήθηκε ζητώντας ειρήνη. Έτσι ξεκίνησε μια περίοδος διαλόγου μεταξύ της κυβέρνησης και του EZLN.
Ο ζαπατισμός όχι μόνο έθεσε τη συζήτηση για την αυτονομία στο επίκεντρο της πολιτικής του σκέψης και πρακτικής, ένα ζήτημα που κατέστη σαφές στις Συμφωνίες του San Andrés Larráinzar το 1996 –μετά τις διαπραγματεύσεις με την κυβέρνηση του Μεξικού- αλλά κατέδειξε τον πρωταγωνιστικό ρόλο των ιθαγενών λαών που είναι εξάλλου τα σημαντικότερα υποκείμενα στον αγώνα για την αυτονομία.
Οι διεθνείς συναντήσεις έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη διάχυση των ιδεών του EZLN, όπως και τα αμέτρητα ανακοινωθέντα στα οποία ο τότε εξεγερμένος υποδιοικητής Μάρκος αφηγούνταν σκηνές από τη ζωή στις κοινότητες και από τη ζωή των αγωνιστών και των αγωνιστριών του κινήματος. Το Encuentro Intercontinental por la Humanidad (σημ. Διηπειρωτική Συνάντηση για την Ανθρωπότητα, που ονομάστηκε «η πρώτη διαγαλαξιακή συνάντηση»), που πραγματοποιήθηκε στη La Realidad το 1995, υποδέχθηκε εκατοντάδες άτομα από όλο τον κόσμο, με μεγάλη παρουσία ευρωπαϊκών συλλογικοτήτων νεολαίας, ελευθεριακών και αυτονομιστικών.
Το γεγονός ότι ο ζαπατισμός στόχευε στις πιο διαφορετικές ομάδες της κοινωνίας, αλλά κυρίως στην εξεγερμένη νεολαία των αστικών κέντρων (γκέι, λεσβίες, επισφαλώς εργαζόμενους και άνεργους) και δεν χρησιμοποιούσε παραδοσιακές έννοιες της αριστεράς όπως «προλεταριάτο», «ταξική πάλη» και «κατάληψη της εξουσίας», ήταν εξαιρετικά ελκυστικό για τις κοινωνικές ομάδες που είχαν ήδη κουραστεί από τη μονότονη γλώσσα της αριστεράς.
Η επιρροή του ζαπατισμού στη Λατινική Αμερική μπορεί να ανιχνευθεί σε δύο επίπεδα: ένα πιο άμεσο, που συνδέεται με τους πιο ενεργούς και εκπαιδευμένους αγωνιστές των λεγόμενων νέων κοινωνικών κινημάτων – όπως οι αργεντίνοι piqueteros, οι φορείς της λαϊκής εκπαίδευσης, οι νέοι κριτικοί και καλλιτέχνες – και ένα δεύτερο, πιο έμμεσο και εγκάρσιο που συνδέεται με τα κινήματα των καταπιεσμένων λαών, ιδιαίτερα των αυτόχθονων πληθυσμών και των Αφρο-απογόνων.
Τα ίχνη του ζαπατισμού εντοπίζονται, κυρίως, στα λιγότερο θεσμοποιημένα κινήματα. Κατά κάποιον τρόπο, ένα σημαντικό μέρος των νέων κινημάτων προσελκύστηκε από τρία κεντρικά ζητήματα που βρήκε στον ζαπατισμό: την απόρριψη της κατάληψης της κρατικής εξουσίας και τη δυνατότητα δημιουργίας των δικών τους δομών εξουσίας, την αυτονομία και την αυτοδιαχείριση και τον τρόπο που αντιλαμβάνονται την κοινωνική αλλαγή ως την οικοδόμηση ενός νέου κόσμου παρά ως τον μετασχηματισμό του υπάρχοντος κόσμου.
Η ηθική και πολιτική επιρροή του ζαπατισμού, καθώς και η αποτυχία των επαναστάσεων που είχαν ως επίκεντρο την κατάληψη της εξουσίας και την αλλαγή «από τα πάνω», οδήγησε πολλούς ακτιβιστές στην πεποίθηση ότι οι αλλαγές πρέπει να συνδέονται με την αποκατάσταση των κοινωνικών δεσμών που το σύστημα καταστρέφει κάθε μέρα.
Η δημιουργία των αυτόνομων δήμων και των συμβουλίων καλής διακυβέρνησης, που διαλύθηκαν πρόσφατα από το ίδιο το EZLN, έδειξε ότι είναι δυνατή η διακυβέρνηση με άλλο τρόπο, χωρίς τη δημιουργία ή την αναπαραγωγή μόνιμων γραφειοκρατιών όπως έκαναν οι παραδοσιακές νικηφόρες επαναστάσεις. Ελκυόμενοι από τις ιδιαιτερότητές της, χιλιάδες ακτιβιστές από όλο τον κόσμο, στη συντριπτική τους πλειονότητα Ευρωπαίοι, ήρθαν στην Τσιάπας για να γνωρίσουν από πρώτο χέρι την πραγματικότητα των Ζαπατίστας και συνεισέφεραν προσφέροντας υλικούς πόρους.
Θα ήταν λάθος να πιστέψουμε ότι ο ζαπατισμός επηρεάζει ή κατευθύνει με κάποιο τρόπο όλη αυτή την ποικιλία των συλλογικοτήτων. Περισσότερες από χίλιες ομάδες υποστήριξαν τη La Gira por la Vida, που πραγματοποίησαν το 2021 σε διάφορες χώρες και περιοχές της Ευρώπης, για να ακούσουν και να συσφίξουν αδελφικές σχέσεις με όσους αγωνίζονται. Νομίζω ότι είναι πιο ορθό να μιλάμε για συγκλίσεις, δεδομένου ότι σε όλο τον κόσμο έχουν δημιουργηθεί και αυξάνονται οι ομάδες που διεκδικούν την αυτονομία ως πολιτική πρακτική, αναφερόμενοι αναμφίβολα στον ζαπατισμό, αλλά όχι με μια σχέση εντολής και υπακοής.
Τα φεμινιστικά κινήματα, αυτά των νέων πρεκάριων και των ανέργων, των αυτοδιαχειριζόμενων επιχειρήσεων που πολλαπλασιάζονται σε όλο τον κόσμο, έχουν βρει έμπνευση στον ζαπατισμό για την αποφασιστικότητά τους να δημιουργήσουν το νέο, να απορρίψουν τους κρατικούς θεσμούς και τα αριστερά κόμματα. Αν και τα αίτια των εξεγέρσεων έχουν διαφορετικά χαρακτηριστικά, παντού επικρατεί μια βαθιά κούραση για το κυρίαρχο σύστημα και τις συνέπειές του στους νέους, όπως η εργασιακή επισφάλεια, η έλλειψη προοπτικών για μια αξιοπρεπή ζωή και οι αστυνομικές διώξεις όσων διαφωνούν.
Ιθαγενείς και Μαύροι λαοί
Τις τελευταίες δεκαετίες διάφοροι λαοί διεκδικούν την αυτονομία, ή την οικοδομούν με τις πράξεις τους. Οι αυτόχθονες πληθυσμοί βρίσκονται στην πρώτη γραμμή αυτής της διαδικασίας, κυρίως οι Μαπούτσε της Χιλής και της Αργεντινής, οι Nasa και οι Misak της Κολομβιανής Cauca. Προσφάτως, οι λαοί του Αμαζονίου έχουν εισέλθει πλήρως στη δυναμική της αυτονομίας, όπως και ορισμένοι palenque και μαύροι quilombo.
Το 1998, δημιουργήθηκε η πρώτη αυτονομιστική ομάδα των Μαπούτσε, η Coordinadora Arauco-Malleco (CAM), η οποία ενσάρκωνε έναν νέο τρόπο άσκησης της πολιτικής μέσω της άμεσης δράσης κατά των εταιρειών δασοκομίας και υλοτομίας των οποίων οι καλλιέργειες πεύκου πνίγουν τις κοινότητες. Σήμερα υπάρχουν τουλάχιστον μια ντουζίνα ομάδες Μαπούτσε που δηλώνουν ότι είναι αυτόνομες.
Οι πιο σημαντικές είναι οι CAM, η Resistencia Mapuche Lafkenche (RML), η Resistencia Mapuche Malleco (RMM), η Alianza Territorial Mapuche (ATM) και η Weichán Auka Mapu [Lucha del Territorio Rebelde], οι οποίες έχουν προωθήσει ένα κύμα ανάκτησης γαιών που εκτιμάται σε 500 περιοχές ή ιδιοκτησίες. Οι πιο ριζοσπαστικοποιημένοι είναι τα μέλη της Weichan Auca Mapu (WAM) και της Resistencia Lafkenche, καθώς και η CAM, που ξεχωρίζουν για τις άμεσες δράσεις τους κατά της δασοκομικής βιομηχανίας. Υπάρχουν επίσης γυναικείες οργανώσεις των Μαπούτσε.
Στην Κολομβία, το Consejo Regional Indígena del Cauca (Περιφερειακό Συμβούλιο Ιθαγενών της Cauca (CRIC) δημιουργήθηκε το 1971 ως μέρος μιας διαδικασίας ανάκτησης της γης. Σήμερα διαθέτει 84 καταφύγια στην Cauca και 115 κοινότητες στις οποίες ανήκουν οκτώ εθνοτικές ομάδες.
Διαχειρίζονται προγράμματα υγείας και εκπαίδευσης με κρατική υποστήριξη, έχουν δημιουργήσει τις δικές τους οικονομικές δομές, όπως κοινοτικές επιχειρήσεις και καταστήματα, ενώσεις παραγωγών και ένα τριτοβάθμιο ίδρυμα, το Cecidic (Centro de Educación Capacitación e Investigación para el Desarrollo Integral de la Comunidad: Κέντρο Εκπαίδευσης, Κατάρτισης και Έρευνας για την Ολοκληρωμένη Κοινοτική Ανάπτυξη).
Έχουν δημιουργήσει ένα σύστημα «κοινοτικής δικαιοσύνης» και αυτοκυβερνώνται μέσω της εκλογής των αρχών τους από τα συμβούλια. Η Guardia Indigena, μια δομή (σημ. ένα άοπλο, πολιτικό και αμυντικό δίκτυο γυναικών, ανδρών, παιδιών και ηλικιωμένων που αντιστέκεται στη βία στις περιοχές τους εδώ και δεκαετίες) αφιερωμένη στην υπεράσπιση των αυτόχθονων εδαφών και του τρόπου ζωής, είναι το πιο σημαντικό αυτόνομο δημιούργημα.
Τόσο οι ομάδες των Μαπούτσε στη Χιλή όσο και το CRIC έχουν σχέσεις με το EZLN, όντας, πιθανώς, τα κινήματα των ιθαγενών που βρίσκονται πολιτικά πιο κοντά στον Ζαπατισμό.
Οι εμπειρίες πολλαπλασιάζονται. Καθώς στη Χιλή υπάρχουν περισσότερες από δώδεκα αυτόνομες ομάδες (ορισμένες πηγές κάνουν λόγο για 15 ομάδες), στην Cauca σχηματίστηκαν η Guardia Cimarrona μεταξύ των Αφροκολομβιανών και η Guardia Contadina, εμπνευσμένες και οι δύο από την Guardia Indigena.
Η αυτονομιστική οργάνωση με τη μεγαλύτερη παρουσία στη Βραζιλία είναι, πιθανότατα, η Teia dos Povos, που γεννήθηκε πριν από δέκα χρόνια στην πολιτεία της Bahia. Συγκεντρώνει ιθαγενείς κοινότητες και λαούς, ακτήμονες αγρότες και quilombolas (μαύροι που κατάγονται από τους maroon), σε μια συμμαχία βάσης που επεκτείνεται σε πολλά κράτη και έχει ως κεντρικές αναφορές την αυτονομία και τον ζαπατισμό.
Τέλος υπάρχουν οι λαοί του Αμαζονίου. Στο βόρειο Περού έχουν δημιουργηθεί εννέα αυτόνομες κυβερνήσεις από τότε που σχηματίστηκε η πρώτη, η Gobierno Territorial Autónomo de la Nación Wampis (Αυτόνομη Τοπική Κυβέρνηση του Έθνους Γουάμπις), το 2015, ως ένας τρόπος για να σταματήσει ο εξορυκτισμός του πετρελαίου και των δασών, καθώς και ο αποικισμός. Συνολικά ελέγχουν περισσότερα από 10 εκατομμύρια εκτάρια και σε πρόσφατη συνάντηση στη Λίμα αναφέρθηκε ότι υπάρχουν άλλοι έξι δήμοι που ξεκινούν την ίδια διαδικασία οικοδόμησης της αυτονομίας.
Επίσης, στην περιοχή της Βραζιλιάνικης Αμαζονίας (Amazonia Legal brasileña) έχουν υπογραφεί 26 πρωτόκολλα αυτόνομης οριοθέτησης, τα οποία περιλαμβάνουν 64 χωριά ιθαγενών σε 48 διαφορετικές περιοχές. Τα χωριά έχουν κάνει αυτή την επιλογή μπροστά στην αδράνεια των κυβερνήσεων που, ενώ υποχρεούνται να οριοθετήσουν τα εδάφη τους με το Σύνταγμα του 1988, το κάνουν σε ελάχιστες περιπτώσεις.
Κατά τα λοιπά, αξίζει να αναφερθεί ότι δεκάδες ιθαγενείς πληθυσμοί που ζουν στο Μεξικό ακολούθησαν τις αρχές των Ζαπατίστας, αφού συσπειρώθηκαν στο Congreso Nacional Indígena (CNI – Εθνικό Κογκρέσο Ιθαγενών), όπου συμμετέχουν 32 λαοί που αγωνίζονται για την αυτονομία τους. Το 2006, το IV Συνέδριο του CNI αποφάσισε να υπογράψει την Sexta Declaración de la Selva Lacandona (Έκτη Διακήρυξη της Ζούγκλας Lacandona) και να κάνει την αυτονομία πράξη.
Νέες κατευθύνσεις για να συνεχίσουν να υπάρχουν
Ενώ οι αυτονομίες επεκτείνονται ακατάπαυστα στην περιοχή της Λατινικής Αμερικής, ο ζαπατισμός αποφάσισε να κάνει μια σημαντική στροφή στη διαδρομή του.
Από τις 22 Οκτωβρίου 2023, το EZLN δημοσίευσε μια σειρά δηλώσεων που σηματοδοτούν σημαντικές αλλαγές για την αντιμετώπιση της νέας φάσης της συστημικής και περιβαλλοντικής κατάρρευσης. Τα Συμβούλια Καλής Διακυβέρνησης (Juntas de buen gobierno) και οι αυτόνομοι δήμοι -οι οργανωτικές δομές που δημιουργήθηκαν πριν από δύο δεκαετίες και υπήρξαν τα σύμβολα της αυτοδιοίκησης των Ζαπατίστας- παύουν να λειτουργούν. Αντί για περίπου τριάντα αυτόνομους δήμους, θα υπάρχουν χίλιες δομές βάσης, της Τοπικής Αυτόνομης Διακυβέρνησης (GAL- Gobierno Autónomo Local) και εκατό Συλλογικότητες Αυτόνομης Διακυβέρνησης των Ζαπατίστας (CGAZ- Colectivos de Gobiernos Autónomos Zapatistas), εκεί όπου προηγουμένως υπήρχαν μόνο 12 Συμβούλια Καλής Διακυβέρνησης (juntas de buen gobierno).
Οι αποφάσεις που έχουν πάρει έχουν ορίζοντα 120 ετών, ή επτά γενεών. Το EZLN παρατηρεί ότι θα υπάρξουν πόλεμοι, πλημμύρες, ξηρασίες και ασθένειες και ότι επομένως «εν μέσω της κατάρρευσης πρέπει να κοιτάξουμε πολύ μπροστά».
Έκαναν αυτοκριτική για τη λειτουργία των δήμων και των συμβουλίων, καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι οι προτάσεις των αρχών δεν κατέβαιναν πλέον κάτω και ότι οι απόψεις των ανθρώπων δεν φτάνουν πλέον στις αρχές. Ουσιαστικά λένε ότι είχε ξαναδημιουργηθεί μια πυραμίδα και γι’ αυτό αποφάσισαν να την γκρεμίσουν.
Ίσως το πιο σημαντικό σημείο είναι ότι έχουν στόχο να «γίνουν ένας καλός σπόρος» ενός νέου κόσμου που δεν θα δουν, και ότι θέλουν να αφήσουν «τη ζωή ως κληρονομιά» στις επόμενες γενιές αντί για τον πόλεμο και τον θάνατο.
«Έχουμε ήδη επιζήσει από την καταιγίδα ως ζαπατίστικες κοινότητες που είμαστε. Αλλά τώρα δεν πρόκειται μόνο γι αυτό, πρέπει να διασχίσουμε αυτήν και άλλες καταιγίδες που θα έρθουν, να διασχίσουμε τη νύχτα και να φτάσουμε σε ένα πρωινό, σε 120 χρόνια από τώρα, όταν ένα μικρό κορίτσι θα αρχίσει να μαθαίνει ότι το να είναι ελεύθερο σημαίνει επίσης ότι είναι υπεύθυνο για αυτήν την ελευθερία», συνεχίζει η δήλωση.
Το να σπέρνεις χωρίς να θερίζεις, χωρίς να περιμένεις να απολαύσεις τους καρπούς όσων έσπειρες, είναι η μεγαλύτερη γνωστή ρήξη με τον παλιό τρόπο να κάνεις πολιτική και να αλλάζεις τον κόσμο. Είναι μια αντισυστημική πολιτική ηθική που μας παραδίδει ο ζαπατισμός, ένα δώρο που πρέπει να αποτιμηθεί σε όλη την τεράστια διάστασή του.
πηγή: https://comune-info.net
