Ένα από τα ευρείας κυκλοφορίας και αποδοχής αποφθεύγματα ορίζει πως «κουλτούρα είναι αυτό που μένει όταν τελειώνει κανείς ένα βιβλίο». Πάει να πει ότι κουλτούρα είναι η γνώση, η βελτίωση του εαυτού, η καλλιέργεια ανθρωπιστικών και αισθητικών αρχών, εργαλεία για την κατανόηση των γεγονότων και την εμβάθυνση σ’ αυτά, με δυό λόγια να γίνεσαι καλύτερος άνθρωπος. Είναι ασυμβίβαστο όμως να γίνεσαι καλύτερος χωρίς να διαμαρτύρεσαι για τα χειρότερα, όχι μόνο με πολεμική, πορείες και διαδηλώσεις, αν δεν σου πάνε, αλλά ακόμη και με την σιωπή, την αποχή ή την μοναστική απόσυρση. Αν δεν συμβαίνει κάτι τέτοιο τότε μάταια διαβάζεις βιβλία. Αποδεικνύεις ότι τα διάβασες για επίδειξη ή για να επιβεβαιώσεις μοναχά αυτά που ήδη ήξερες, τις αρχές με τις οποίες πορευόσουν στη ζωή. Εννοείται ότι το βιβλίο, ως αντικείμενο, δεν φέρει κάποιας μορφής «αγιότητα», είναι όμως το γενικής αποδοχής όχημα μεταφοράς κάποιου πνευματικού κόπου με συγκεκριμένες επιδιώξεις. Για την οικονομία του λόγου και μόνο ας καταφύγω στον μανιχαϊσμό λέγοντας ότι άλλα βιβλία υπερασπίζονται το Καλό και άλλα το Κακό. Αφήνω κατά μέρος τα αδιάφορα. Αν όμως είσαι με την πλευρά του Καλού και προτείνεις βιβλία τότε προφανώς προκρίνεις αυτά με ανάλογο περιεχόμενο ή κατεύθυνση. Με ιδέες, δηλαδή, που επιχειρηματολογούν ή συνηγορούν, ρητορικά ή ουσιαστικά με τις δικές σου.
Σε μία από τις συνεντεύξεις του ο πρύτανης του Πανεπιστημίου Αθηνών Θεόδωρος Φορτσάκης δήλωσε: «Διαβάζω ένα βιβλίο αυτή την εποχή γραμμένο από ένα Ιταλό τον Νούτσιο Όρντινε, την “Χρησιμότητα του άχρηστου” (εκδόσεις ΑΓΡΑ, μτφ. Ανταίος Χρυσοστομίδης, 2014). Είναι λοιπόν πολύ σημαντικό να συνειδητοποιήσουμε και να επανεντάξουμε στα πανεπιστήμιά μας, να δώσουμε προτεραιότητα σ’ αυτό το “άχρηστο”».
Συνηγορώ ανεπιφύλακτα. Το βιβλίο, είναι μια ωδή στο “άχρηστο”, στις γνώσεις δηλαδή που δεν παράγουν κέρδος και θεωρούνται “άχρηστες”, γνώσεις μακριά από κάθε εμπορική διαπραγμάτευση οι οποίες όμως παίζουν ρόλο στην διαμόρφωση της ουμανιστικής συνείδησης αλλά και της ουσιαστικής καλλιέργειας του ανθρώπου. Ο Όρντινε, βάλλει κατά του χυδαίου ωφελιμισμού και στέκεται στην έπαλξη των κλασικών γλωσσών, της ελεύθερης έρευνας, της τέχνης, της φαντασίας βαδίζει δηλαδή στο δρόμο που ανοίγει η παρατήρηση του Ρουσσώ «οι αρχαίοι πολιτικοί μιλούσαν αδιάκοπα για ήθη και αρετή, οι δικοί μας μιλούν μόνο για εμπόριο και χρήμα».
Έχει μάλιστα και ένα κεφάλαιο ειδικά για το πανεπιστήμιο στο οποίο γράφει: «Θα ήταν παράλογο να θέσει κανείς υπό συζήτηση τη σημασία της επαγγελματικής κατάρτισης στους στόχους των σχολείων και των πανεπιστημίων. Αλλά το καθήκον της διδαχής θα μπορούσε να συρρικνωθεί στη διαμόρφωση αποκλειστικά γιατρών μηχανικών ή δικηγόρων; Το να ευνοεί κανείς αποκλειστικά την επαγγελματική κατάρτιση των φοιτητών, σημαίνει ότι χάνει από τον ορίζοντά του την οικουμενική διάσταση της παιδείας: κανένα επάγγελμα δεν θα μπορούσε να ασκηθεί με συνειδητό τρόπο αν οι τεχνικές αρμοδιότητες που αυτό απαιτεί, δεν υποταχθούν σε μια ευρύτερη πολιτιστική διαμόρφωση, σε θέση να εμψυχώσουν τους μαθητές να καλλιεργήσουν αυτόνομα το πνεύμα τους και να αφήσουν ελεύθερο χώρο στην περιέργειά τους. Το να ταυτίζει κανείς το ανθρώπινο ον αποκλειστικά με το επάγγελμά του θα ήταν ένα πολύ σοβαρό λάθος: σε οποιονδήποτε άνθρωπο υπάρχει κάτι το ουσιαστικό που πάει πολύ πέρα από το επάγγελμά του. Χωρίς αυτή την παιδαγωγική διάσταση, η οποία απέχει από οποιαδήποτε μορφή ωφελιμισμού, θα ήταν εξαιρετικά δύσκολο, για το μέλλον, να συνεχίσουμε να φανταζόμαστε υπεύθυνους πολίτες, ικανούς να εγκαταλείψουν τους εγωισμούς τους για να αγκαλιάσουν το συλλογικό καλό, για να εκφράσουν αλληλεγγύη, για να υπερασπιστούν την ανοχή, για να διεκδικήσουν την ελευθερία, για να υπερασπιστούν τη φύση, για να στηρίξουν τη δικαιοσύνη. Σε μια παθιασμένη σελίδα των Στοχασμών του Μοντεσκιέ, είναι δυνατόν να ξαναβρούμε μια κλίμακα αξιών που ακούγεται ως αναγκαία πρόσκληση να ξεπεράσουμε κάθε στενή περίμετρο για να σηκωθούμε όλο και περισσότερο προς τα απεριόριστα μήκη του οικουμενικού: “Αν μάθαινα κάτι που θα μου ήταν χρήσιμο αλλά αποδεικνυόταν επιβλαβές για την οικογένειά μου, θα το έδιωχνα από το μυαλό μου.
Αν μάθαινα κάτι χρήσιμο για την πατρίδα μου αλλά βλαβερό για την Ευρώπη, ή χρήσιμο για την Ευρώπη αλλά βλαβερό για το ανθρώπινο γένος, θα το θεωρούσα έγκλημα”.» Ο Όρντινε, προτάσει ανάμεσα σε άλλες και μια πολεμική φράση του Ουγκό ο οποίος από το μακρινό 1848 κραύγαζε ότι «η κρίση ξεπερνιέται όχι κόβοντας τα κονδύλια για την κουλτούρα αλλά διπλασιάζοντάς τα».
Ας υποθέσω, για να μην φανώ κακόπιστος, ότι όταν ο κ. Φορτσάκης έκανε τις δηλώσεις δεν είχε φτάσει στο συγκεκριμένο σημείο του βιβλίου. Όταν διάβασε όμως αυτές τις γραμμές τι σκέφτηκε; Συμφωνεί ή διαφωνεί; Αν δεν συμφωνεί απολύτως, είναι σίγουρα, έστω κριτικά, αλλά φιλικά κείμενος σε αυτές τις απόψεις αφού συστήνει την ανάγνωση του βιβλίου. Οπότε, δικαιούμαστε να ρωτήσουμε: ποιάς αράδας το νόημα η κυβέρνηση που τόσο υποστηρίζει -και που τον χρησιμοποιεί σε πλείστες δημόσιες θέσεις- έχει κάνει πράξη ως τώρα; Το διακύβευμα ποιάς φράσης, έστω, έχει υπερασπιστεί με οιονδήποτε τρόπο; Ποιάς λέξης, έστω, το περιεχόμενο, έχει χρησιμοποιήσει αυτά τα χρόνια στην πρακτική της; Τι σχέση έχουν όλα τα παραπάνω με κλειδωνιές, σεκιούριτι, εισαγγελείς, ΜΑΤ, αυτόφωρα και διώξεις φοιτητών που υπερασπίζονται ακριβώς αυτές τις αρχές που θέλει να βάλει ο Όρντινε στα πανεπιστήμια και οι οποίες κυνηγιούνται αδυσώπητα και στα πανεπιστήμια, δυστυχώς, αλλά και έξω από αυτά; Πώς υπερασπίστηκε ο κ. Φορτσάκης όσους αντιμετωπίζουν την περιφρόνηση από τους κονδυλοφόρους που ειρωνεύονται και περιγελούν όσους βάζουν στο δημόσιο διάλογο τέτοιες αρχές κόντρα στον χυδαίο -επιεικής χαρακτηρισμός για την κτηνωδία- εμπορικό ωφελιμισμό; Πώς συμβαίνει και αυτοί οι κονδυλοφόροι να είναι αυτοί που υπερασπίζονται τον κ. Φορτσάκη και τις πρακτικές του; Μήπως πρέπει να τους δωρίσει το βιβλίο του Όρντινε; Μήπως και ο ίδιος θα άξιζε τον κόπο να αναρωτηθεί τι άφησε στον ίδιο το βιβλίο κλείνοντας το;
* Ο δημοσιογράφος του ρ/σ “Στο Κόκκινο 93,4” Απόστολος Λυκεσάς αρθρογραφεί καθημερινά στο alterthess.gr. Ακούστε ζωντανά στο “Κόκκινο 93,4” την εκπομπή “Ορθά- Κοφτά” με τον Απόστολο Λυκεσά Δευτέρα- Παρασκευή 11:00- 12:00.