Της Άννας Φρέις
Ξεκινώντας από τα χρόνια της Αναγέννησης παρατηρούμε ότι η έννοια του έρωτα έχει συνδεθεί με τη γυναίκα και συγκεκριμένα με το γυμνό της σώμα και το γλυκό πρόσωπο. Η απαγκίστρωση από τα κατάλοιπα του Μεσαίωνα τόσο στην τεχνοτροπία των καλλιτεχνών όσο και στη γενικότερη ιδεολογία της εποχής, η διάσπαση της Εκκλησίας και η διαφθορά της έδωσε την ώθηση στους καλλιτέχνες της εποχής για τη δική τους επανάσταση. Την εποχή αυτή το γυναικείο κορμί παρουσιάζεται βαρύ με εύπλαστες καμπύλες, λουσμένο στο φως και σε κάποια αισθησιακή στάση με μια ευδιάκριτη αγνότητα. Κινήσεις αισθησιακές μπροστά σε καθρέφτη ή στο λουτρό ή απλά χαλαρές ξαπλωμένες σε βαριά υφάσματα γεμάτα πτυχές. Γυμνογραφία και ηθογραφία είναι οι νέες μορφές της τέχνης προσπαθώντας ο καλλιτέχνης να σπάσει τα ταμπού και να δείξει στον άνθρωπο το δρόμο προς την ολοκλήρωσή του. Ξεκινά ο ορθολογισμός του ανθρώπου, η ανακάλυψη της φύσης του μα και η αναζήτηση του έρωτα βλέποντας μπροστά του γυμνά σώματα δηλαδή τον ίδιο τον έρωτα. Η ‘’Γέννηση της Αφροδίτης’’ του Μποτιτσέλι ως ορόσημο έργο και τα γυμνά του Τιτσιάνο είναι κάποια σχετικά παραδείγματα καθώς και η ‘’Γυμνή Μάγια’’ του Goya . Μια νεαρή γυναίκα ξαπλωμένη σε λευκά σεντόνια. Το φως λούζει μόνο το κορμί της και όλο το φόντο είναι σκοτεινό όπως κάθε έργο την εποχή αυτή και λίγο αργότερα στην εποχή του Μπαρόκ.
Το γυμνό εξελίσσεται. Η πρώτη του εμφάνιση γίνεται στο Σαλόν της Γαλλίας από το Μανέ με τον πίνακα ‘’Πρόγευμα στη χλόη’’, έργο που προκαλεί το χλευασμό των συναδέλφων του. Ο Μανέ προσπάθησε να ξεσκεπάσει μια πλευρά της κοινωνικής υποκρισίας παρουσιάζοντας, κάτι μη ρεαλιστικό, όπως άνδρες με κουστούμια (άνθρωποι του πνεύματος συγκεκριμένα) κ ανάμεσα τους ένα ολόγυμνο μοντέλο. Όλο αυτό με φόντο ένα λάντσκέιπ και συγκεκριμένα σε ένα δάσος.
Οι άντρες αναζητούν συνεχώς τον απαγορευμένο καρπό, που γίνεται όμως εύκολη λεία από τις πόρνες που το δίνουν απλόχερα έναντι ενός τσιγάρου ή ενός χαρτονομίσματος. Μεγάλα στήθη, γεμάτες καμπύλες, αφράτοι γλουτοί και βλέμμα αισθησιακό πολλά υποσχόμενο. Έφηβες ερωτεύσιμες με καλλίγραμμο σώμα, πόρνες με ηδονιστικό βλέμμα ή αρρωστημένες με καταβεβλημένο κορμί ,απλανές ύφος σε στάσεις περίεργες που κοιτούν το θεατή ζητώντας βοήθεια ή λύπηση. ‘’Η Σουζάνα ράβοντας’’ του Πωλ Γκογκέν, τα ‘’Γυμνά’’ του Λόβις Κορίνθ, το ‘’Λουλούδι του Διαβόλου’’, η Σπουδή για Βραζιλιάνικο Λουλούδι’’ του Αντόνια Παρέιρας, ‘’Το Κορίτσι με Μαύρα Μαλλιά’’ και το ‘’Καθιστό Γυμνό’’ του Έγκορ Σίλε είναι κάποια από τα έργα που μας δείχνουν ένα ρεαλιστικό γυμνό σώμα έτοιμα να προσφέρουν οργασμό τόσος στο νου όσο και στο σώμα.
Από το 1905, όμως, με το κίνημα του Φωβισμού οι χρωματικές εντάσεις αλλάζουν και η γυμνή γυναίκα παίρνει μία άλλη μορφή. Ο Βλάμινκ μας παρουσιάζει ‘’το κορίτσι στο μπαρ’’ με μια μικρή κατάθλιψη στο βλέμμα κ ένα ταλαιπωρημένο από έντονο σεξ και κούραση σώμα δείχνοντας μόνο τα στήθη της κοπέλας ενώ ο Ρουάλτ προσπαθεί να το εξισορροπήσει με ένα σχεδόν αδιάφορο γυμνό την ‘’Κοπέλα στον Καθρέφτη’’. Ο Ματίζ (σημαντική προσωπικότητα του Φωβισμού) εισάγει την έννοια του γυμνού με τα δικά του χαρακτηριστικά. Αφαιρεί την έννοια του πρόστυχου διότι αυτό που ενδιαφέρει στην παρούσα κατάσταση είναι η η αίσθηση που προκαλούν τα αντικείμενα και όχι αυτά καθαυτά. Η ‘’Χλιδή, ηρεμία ηδονή’’, ‘’Το Γαλάζιο Γυμνό’’ και η ‘’Χαρά της Ζωής’’ είναι κάποια από τα έργα του Γάλλου Ματίζ που δείχουν πολύ φανερά πως η ελευθερία του χρώματος και το γυμνό μπορούν να γίνουν ο απόλυτος συνδυασμός της αίσθησης, του έρωτα και της ηρεμίας. Παρόλα αυτά υπάρχει και ο ‘’Χορός’’, ένα έργο με έντονα χρώματα, ανδροπρεπείς γυναικείες μορφές με καμπύλες γραμμές χωρίς καμία αίσθηση γυμνού μιας και τα χρώματα πνίγουν τα ίδια τα αντικείμενα γεγονός που δεν επιτρέπει στο θεατή να κοιτάξει ηθικά το έργο και τη γύμνια του.
Το κίνημα του Μετα-Εμπρεσιονισμού, του Εξπρεσιονισμού, και ειδικά του Αφαιρετικού Εξπρεσιονισμού προσπαθούν να αποδώσουν τη γυναίκα όχι ως έρωτα ή ως αντικείμενο ηδονής αλλά να δείξουν στο κοινό μια έντονη συναισθηματική αγωνία, μια τάση για παραμόρφωση της πραγματικότητας ακόμα και αγχώδεις υστερικές καταστάσεις, όπως είναι η ‘’Έφηβη’’ του Μούνχ, η ‘’Μισόγυμνη Γυναίκα’’ του Κίρχνερ, έργα που απεικονίζουν όχι το στιγμιαίο αλλά καταστάσεις με έντονο συναισθηματικό περιεχόμενο, σώματα ως μέρη της φύσης που παίζουν σημαντικό ιδεολογικό ρόλο και αισθητικό παράλληλα.
Ενώ μέχρι τώρα όλα τα χαρακτηριστικά του γυμνού σώματος είναι ευδιάκριτα από το κοινό και η ταύτιση το έρωτα γίνεται άμεσα, έρχεται ο Κυβισμός και η Αφαίρεση να αναιρέσει όλα τα προηγούμενα. Σώματα αποδομένα με γεωμετρικά σχήματα, αφηρημένες γραμμές , έντονα περιγράμματα χωρίς αρχή και τέλος, απλά χρώματα χωρίς κανένα προκλητικό ύφος ή ερωτικό-ηθικό στοιχείο και η σωληνομορφία των σωμάτων αλλάζουν όλα τα δεδομένα της ζωγραφικής. Η αυτονομία και η αμεσότητα του πίνακα ως προς την πραγματικότητα χάνει, ίσως, το συναισθηματικό της ρόλο και περνά σε άλλη διάσταση. Τα ‘’Γυμνά στο Δάσος’’ του Λέγκερ, ‘’Η Γυάλινη Μέρα’’ του Χέκελ που προηγήθηκε σαν έργο και δεν ανήκει στον Κυβισμό αλλά έχει πολλά του χαρακτηριστικά και ‘’Τα Κορίτσια της Αβινιόν’’ του Πικάσο (έργο που θα μπορούσε να αναλυθεί σε ένα ολόκληρο κείμενο από μόνο του) είναι κάποια απλά παραδείγματα του μη ερωτισμού των γυναικείων γυμνών αλλά της έντασης του συναισθηματισμού που αφορά την πραγματικότητα, τον προβληματισμό και τον πόνο. Πλέον, τον καλλιτέχνη τον ενδιαφέρει να αποδώσει την πραγματικότητα και όχι το συναίσθημα. Η Βιομηχανία έχει επηρεάσει την τέχνη και ο καλλιτέχνης γίνεται πιο πρακτικός και πιο σκληρός με τον ίδιο τον πίνακα που προσπαθεί να του δώσει την απαιτούμενη αυτονομία. Αναφερόμενοι πιο πάνω στον Πικάσο δε θα μπορούσαμε να παραλείψουμε τη Γαλάζια Περίοδο, όπου τα γυμνά της περιόδου αυτής είναι σε γαλάζιο καταθλιπτικό χρώμα, με γυρισμένη την πλάτη ντροπιασμένα για το ίδιο τους το σώμα φοβισμένα να αντικρίσουν την πραγματικότητα. Την εποχή αυτή το κολάζ κάνει πιο έντονη την εμφάνισή του, πέρα από το ‘’Γαλάζιο Γυμνό’’ του Ματίζ, φυσικά, που είναι ο αμεσότερος τρόπος απόδοσης της πραγματικότητας.
Μέχρι αυτό το σημείο το χρονικό του γυμνού επηρεάζεται από τα κοινωνικά πρότυπα της εκάστοτε εποχής που οι καλλιτέχνες προσπαθούν να σπάσουν. Αξιοπερίεργο είναι πως συνηθίζεται το γυμνό να είναι γυναίκα και όχι άνδρας. Το καλλίγραμμο ταυτίζεται με το θηλυκό ενώ οι γυναίκες ζωγράφοι δεν κάνουν έντονη την εμφάνισή τους πόσο μάλλον με ανδρικά γυμνά είδωλα. Πλέον, το 2013, ελπίζουμε αυτά τα ταμπού να σπάσουν από τους σημερινούς καλλιτέχνες. Οι ερωτικές σκηνές και οι ερωτικές πράξεις γίνονται όλο και πιο αφαιρετικές αποφεύγοντας κάθε χαρακτηριστικό προσώπου και σώματος αφήνοντας ελεύθερη τη φαντασία του θεατή.
*To κείμενο αυτό αποτελεί το πρώτο μιας σειράς από κείμενα βασισμένα στην τέχνη για την τέχνη και στην τέχνη σε σχέση με την κοινωνική και πολιτική δομή. Θα ακολουθήσουν άρθρα στα οποία θα σχολιάζονται εικαστικά δρώμενα της πόλης, ρεύματα τέχνης και αφιερώματα σε σημαντικές προσωπικότητες του εικαστικού κύκλου.
Εικ.1 ‘’Η Γέννηση της Αφροδίτης’’, Βotticelli
Εικ.2 ‘’Η Γυμνή Μάγια’’, Γκόγια
Εικ.3 “Η χαρά της ζωής” Matisse
Εικ.4 ‘’Οι Δεσποινίδες της Αβινιόν’’ Πικάσσο
Εικ.5. “Εφηβεία” Μουνκ