Μεσοστρατίς του καλοκαιριού βρεθήκαμε στις Ακυβέρνητες Πολιτείες σε μια πολύ ενδιαφέρουσα συζήτηση με αφορμή τη φιλοξενία της έκθεσης του εικαστικού Χρήστου Αλαβέρα με τίτλο «Τοτέμ και Σπαρτιάτες». Το απόγευμα εκείνο, παρά το ότι έτρεχαν πολλά πολιτισμικά γεγονότα στην πόλη, οι άνθρωποι οι οποίοι βρέθηκαν στο αγαπημένο στέκι στη Σβώλου, χάρισαν ο καθένας ένα πολύτιμο λιθαράκι τόσο στο σύνολο έργο του σημαντικού ζωγράφου της πόλης μας, όσο και να γνωρίσουμε την προσωπικότητά του.
Με βασικό συνομιλητή τον Γιάννη Μήτρου, περιπλανηθήκαμε γύρω από τους σύγχρονους Καιάδες, διαβάσαμε τις μορφές που γεννήθηκαν στον καμβά με θάρρος και διακαή πόθο δικαιοσύνης και που εκείνες με τη σειρά τους γέννησαν τις διεκδικούμενες αδιαπραγμάτευτες κοινωνικές αξίες. Μια σειρά έργων με φροϋδικές αναφορές, που έρχεται να μιλήσει για τα ταμπού που μας κρατούν δέσμιους, φράζοντας τον δρόμο προς την ελευθερία, την αποδοχή και την συνύπαρξη. Για όλα αυτά μιλήσαμε νωρίτερα, στο εργαστήριο του Χρήστου Αλαβέρα και ήρθε η ώρα να τα μοιραστούμε.
Πώς ξεκίνησε η ιδέα της συγκεκριμένης έκθεσης;
«Η ιδέα διαμορφώθηκε σταδιακά. Είχα την πρόταση να κάνω κάτι στον συγκεκριμένο χώρο περίπου ενάμιση χρόνο πριν. Περαστικός ακόμη, βλέποντας την αισθητική, το περιεχόμενο, τις δραστηριότητες των παιδιών, τον βρήκα πολύ ενδιαφέρων. Άρχισα να δουλεύω στο μυαλό μου πώς θα μπορούσε να γίνει αυτό, γιατί είναι σχετικά μικρός. Ωστόσο υπάρχει ένα μεγάλος τοίχος ο οποίος φαίνεται και από έξω καθώς περνάς. Έτσι αρχικά σκέφτηκα ένα έργο γι’ αυτόν τον τοίχο κι επικεντρώθηκα στο θέμα της ιδρυματοποίησης και του κοινωνικού αποκλεισμού, τον «Καιάδα» δηλαδή όπως το ονομάζω.
Με αυτό είχα ασχοληθεί και στο παρελθόν, όταν ήμουν στην Ολλανδία, σε ένα μεταπτυχιακό. Τότε ήταν η περίοδος που είχαν δημοσιευθεί οι φωτογραφίες από την Λέρο, οι οποίες συμπεριλήφθηκαν και στον ξένο τύπο και τα θέματα που είχα ζωγραφίσει ήταν από κει. Η έκφραση, το δραματικό στοιχείο και η συνάντηση με το αναπάντεχο με ενδιαφέρει πάντα. Όπως μπορεί κανείς να πει για τον εξπρεσιονισμό, η θανατηφόρα συνάντηση, είναι που με απασχολεί και με ελκύει στα θέματά μου.
Αν κάτι μπορώ ταπεινά να επισημάνω, είναι ότι σε όλα σου τα έργα υπάρχει μια ενιαία νόρμα, ένας κεντρομόλος άξονας που καθιστά τα πορτραίτα να έχουν έντονη αυτή τη δραματικότητα, να αποτυπώνουν μια υπαρξιακή κραυγή αγωνίας την οποία μάλιστα μοιάζει να επιδιώκουν και να επικοινωνήσουν. Φωνάζουν, μιλάνε για το δράμα τους.
Ωραία… σε ευχαριστώ, αυτό είναι η επιδίωξή μου είναι η αλήθεια. Να μένει ζωντανό κάτι το οποίο φεύγει. Όλα είναι στιγμιαία, όλα φεύγουν, ίσως όμως μπορεί να μείνουν ζωντανά σε μία επιφάνεια. Και ίσως οι πιο ζωντανές στιγμές είναι οι πιο ακραίες, οι στιγμές που συναντάς το τέλος, το αναπάντεχο.
Το αναπάντεχο είναι ο θάνατος;
Ο θάνατος, ακόμη και η τρέλα. Οι αντιθέσεις… Τώρα βέβαια στα έργα αυτά μπαίνει και η διαμαρτυρία, η αδικία του ανθρώπου πάνω σε άλλον άνθρωπο. Τότε στην Ολλανδία δεν το είχα ακριβώς συνειδητοποιήσει, όταν έκανα αυτή τη σειρά των έργων που είχε να κάνει με τον σύγχρονο Καιάδα. Με τα ιδρύματα, τα ψυχιατρεία, την απομόνωση. Από τότε ασχολήθηκα ξανά με αυτά τα θέματα, όπως και τώρα στα έργα που είναι στις Ακυβέρνητες Πολιτείες.
Ο τίτλος του μεγαλύτερου σε διάσταση έργου, είναι Σπαρτιάτες VS Παιδιά του Καιάδα. Ο Καιάδας είναι κάτι που με κατατρέχει κατά κάποιο τρόπο, σαν εφιάλτης που έχει να κάνει με όλα τα παραπάνω αλλά και με τη διαφορετικότητα, η οποία δεν είναι βέβαια πάθηση, αντιθέτως μπορεί να είναι μια ευλογία, μια αρετή, ένα χάρισμα που όμως, μπορεί να σε οδηγήσει στον Καιάδα. Γιατί απλά δεν είναι μέσα στις κοινωνικές νόρμες. Θεώρησα λοιπόν, ότι αυτή η λατρεία για τους Σπαρτιάτες, αποκαλύπτει και την λατρεία για τον Καιάδα, ότι πρέπει να αποκλειστεί οποιοσδήποτε και οτιδήποτε χαλά την ομοιομορφία, την «μανέστρα» της κοινωνίας, η οποία πρέπει να είναι ομοιογενής και «καθαρή». Επίσης οι Σπαρτιάτες βγάζουν κι ένα μιλιταριστικό ιδεώδες.
Το οποίο στην εποχή μας φουντώνει κι εκφράζεται πολιτικά επικίνδυνα. Τα έργα σου επίσης είναι πολιτικά, μπορεί κάποιος άνετα να τα χαρακτηρίσει ως τέτοια.
Θυμάμαι στη σχολή Καλών Τεχνών ένας καθηγητής μου, ο Δημητρέας είχε κάνει ένα έργο κι ανέφερε αυτό που λέει ο Γκράμσι πως όλα είναι πολιτική. Ακόμη το να μην έχεις πολιτική θέση είναι κι αυτό πολιτική. Επέμενε πολύ σε αυτό κι ίσως με επηρέασε. Και πριν βέβαια είχα αυτή τη διάθεση διαμαρτυρίας στα έργα μου.
Είναι στοιχείο του χαρακτήρα σου αυτό;
Πιθανόν, ναι…
Από παιδί;
Ίσως από παιδί να είχα βιωμένη την αίσθηση του παιδιού του Καιάδα… Δεν ξέρω σε σχέση με τι… Με τους συνομηλίκους, με το σχολείο… Ταυτίστηκα αρκετά πιο εύκολα συναισθηματικά με άτομα τα οποία ήταν κατατρεγμένα.
Ένιωθες ως παιδί ελεύθερος να εκφραστείς όπως εκφράζεσαι τώρα έχοντας ως μέσο έκφρασης την τέχνη;
Νομίζω ναι… Δεν είχα κάποιο οικογενειακό περιβάλλον που να με περιορίζει. Ίσα ίσα ήταν άνθρωποι που εντόπισαν την κλίση μου και με στήριξαν.
Πότε έπιασες πινέλα ή κάρβουνο κι άρχισες να δημιουργείς;
Από την παιδική ηλικία.
Και ζωγράφιζες συστηματικά;
Υπήρχαν εποχές που είχα σταματήσει. Γενικά η ζωγραφική ήταν ένα παράθυρο διαφυγής για μένα. Όποτε αντιμετώπιζα μια δυσκολία κατέφευγα σε αυτή.
Είναι η τέχνη διέξοδος τόσο για τον πομπό αυτής όσο και για τον δέκτη;
Το πιστεύω πάρα πολύ ότι η τέχνη θα μπορούσε να είναι η λύση για τα προβλήματα που έχουμε. Αυτό το αδιέξοδο που ζει η ανθρωπότητα θα μπορούσε να βρει το δρόμο του. Εάν δηλαδή τα ιδανικά ήταν αυτά που προβάλλει η τέχνη, κι όχι τα χρήματα ή οι αριθμοί και ο αγώνας για αυτά. Η τέχνη αγωνίζεται για το πέρα από τη ζωή. Έχει κάτι που είναι πέρα από το φυσικό κόσμο. Είναι ο κόσμος των ιδεών, ίσως να είναι και κάτι σαν μαγεία, έχει κάτι από δακτυλουργία. Όταν βλέπουμε έργα που δημιουργήθηκαν πριν από χίλια ή τριάντα χιλιάδες χρόνια δεν ξέρουμε τον δημιουργό τους, υπάρχει η αίσθηση του μεταφυσικού. Η κοινωνία βασίζεται στους αριθμούς, θέλει στατιστική, για να αποδεχθεί κάτι πρέπει να έχει ένα νούμερο επάνω, ίσως και να ανταγωνιζόμαστε και μεταξύ μας. Όλα αυτά όμως έχουν ως συνέπεια τον αυτοεγκλωβισμό της. Υπάρχει μια αυτοπαγίδευση, η οποία είναι μαζική.
Κάτι τέτοιο μας επιβάλλεται κι άνωθεν;
Ναι φυσικά. Που βέβαια δεν είναι και τόσο άνωθεν, δεν αποφασίστηκε από κάποιους θεούς αλλά από την παράκρουση κάποιων προνομιακών ομάδων.
Πώς ένιωθες όταν ζωγράφιζες όλους αυτούς τους εισβολείς της ζωής μας; Τον Σόιμπλε, τον Τραμπ κλπ.
Δεν ξέρω, με κάποιο τρόπο με πικάρει να κάνω αυτά τα πρόσωπα που συμβολίζουν την εξουσία αντιστοιχώντας τα με τα τοτεμικά πρόσωπα. Σε κάποια από αυτά, τα οποία δεν είναι απαραίτητα φρικτά αλλά εν δυνάμει μπορεί να γίνουν αναλόγως πώς θα λειτουργήσουν. Ξεκίνησα τους Σπαρτιάτες εναντίον των Παιδιών του Καιάδα συγκεκριμένα για τον χώρο αυτό ο οποίος επέδρασε στη διαδικασία της δημιουργίας που υπήρχε μέσα μου. Με «τρώει» το άδικο στον κόσμο, την κοινωνία και κανονικά θα έπρεπε όλους να μας «τρώει» ειδικά τώρα. Το φοβερότερο των αδίκων είναι ότι το άδικο βαφτίζεται δίκαιο και όλοι το προσκυνούν ως τέτοιο. Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα, αυτό που γίνεται τώρα στην Μέση Ανατολή. Μα πώς είναι δυνατόν.
Δικαίωμα στην αυτοάμυνα βαφτίστηκε η γενοκτονία χιλιάδων παιδιών…
Μα πώς γίνεται να μην καταλαβαίνουμε την στόχευση όλων όσων μας ταϊζουν ως ειδήσεις.
Να σε ρωτήσω για την νέα γενιά. Είσαι δάσκαλος σε σχολείο, πώς βλέπεις τα πράγματα; Εγώ ελπίζω στα νέα παιδιά, πως θα καταφέρουν να απεγκλωβιστούν από τη μαζοποιημένη κατάσταση του ύπνου και της αδιαφορίας και να διεκδικήσουν περισσότερα από όσα μας προσφέρονται σήμερα.
Εγώ δεν είμαι τόσο αισιόδοξος. Τα παιδιά είναι οι πομποί των όσων συμβαίνουν τόσο στην κοινωνία, στο διαδίκτυο αλλά και στην οικογένεια. Δυστυχώς βλέπω σε ορισμένες περιπτώσεις πολλή βιαιότητα μεταξύ των ανηλίκων και όλο αυτό δεν ευνοείται από το σύστημα παιδείας το οποίο πάσχει γενικότερα και φυσικά σημαντικό ύψωμά του, είναι το σχολείο. Νομίζω πως βασικός τους στόχος δεν είναι μόνο να χτυπήσουν για παράδειγμα τα εργασιακά των εκπαιδευτικών, που σίγουρα το θέλουν κι αυτό όπως σε όλους τους τομείς εργασίας, αλλά κυρίως να ελέγχουν και να χειραγωγούν την παιδεία. Εξ αρχής τα σχολικά μαθήματα που είναι διαγωνιστικά, εξετασιοκεντρικά είναι φτιαγμένα για τη χειραγώγηση. Να νιώθει το παιδί μονίμως ότι υπάρχει ένας μπαμπούλας, εξετάσεις και να κινείται μέσα σε συγκεκριμένα όρια. Μια λέξη, που χρησιμοποιείται κατά κόρον και θεωρείται αστοχία για κάποιον ο οποίος δεν βάζει «όρια». Εν τέλει τα όρια που μπαίνουν δεν έχουν όρια και παντού, μπαίνουν όρια. Αλλά ποιοι είναι αυτοί που τα βάζουν; Είναι αυτοί που έχουν εξουσία. Και η λαγνεία στην τεχνολογία που καλλιεργείται έχει μια στόχευση. Τον έλεγχο μέσω αυτής και την υποβάθμιση του ανθρώπου. Δεν πέρασαν οι κάμερες στα σχολεία, αλλά σιγά σιγά θα περάσουν. Δίνουν προτεραιότητα σε πράγματα δευτερεύοντα, όταν δεν υπάρχουν στοιχειώδεις υποδομές, κτίρια, αξιοπρεπείς συνθήκες για μαθητές κι εκπαιδευτικούς. Όπως στην υγεία έτσι και στην παιδεία. Στην υγεία έχουν καταφέρει να περάσουν ότι όποιος έχει λεφτά έχει και υγεία, στο σχολείο ίσως δεν είναι τόσο εύκολο.
Για να κάνουμε και τη σύνδεση με το έργο σου αν δεν υπήρχε όλη αυτή η συγκεκριμένη στόχευση, η διαφορετικότητα θα ήταν περισσότερο εφικτή στην κοινωνία.
Ο Άντριου Γουάιαθ, ο οποίος είναι παραστατικός ζωγράφος, παρόλ’ αυτά εγκωμιάζει το τυχαίο λέγοντας, ότι τυχαίο είναι η δημιουργία. Συμπληρώνει όμως λέγοντας, ότι τέχνη είναι ποιο τυχαίο θα επιλέξεις. Αυτές λοιπόν, οι διαφορετικές προσωπικότητες αλλά και αυτές που δεν θέλουν ακόμη να αναγνωρίσουν τον εαυτό τους ως διαφορετικές, συνιστούν τη δημιουργία και φτιάχνουν ή μπορούν να φτιάξουν ένα κόσμο αποδοχής και διαφορετικότητας, δίχως ψυχαναγκασμούς. Κι αυτό είναι ελευθερία. Από την άλλη πλευρά, είναι ο Καιάδας όπου μέσα του παίρνει οτιδήποτε θεωρείται μιαρό. Έβλεπα κάποιες εικόνες που μοιάζουν με Καιάδα στα κατεχόμενα του Ισραήλ σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, όπου στρατιώτες κλείνουν τα μάτια σε Παλαιστίνιους, τους βγάζουν τα ρούχα και τους ξεφτιλίζουν. Συμβολίζει όλα αυτά ο Καιάδας και ήθελα να το συνδυάσω με το Τοτέμ που είναι κάτι που λατρεύεται. Οι θρησκείες, οι δοξασίες, που μας κάνουν να ελπίζουμε αλλά μας κατατρέχουν κιόλας.
Πώς είναι όταν σχεδιάζεις στο δρόμο και στην κινηματική σου δράση; Όλοι σε φέρνουμε στο μυαλό μας να είσαι πάντα κάπου κοντά και να ζωγραφίζεις ασταμάτητα με μια ροή σχεδόν ταυτόχρονη με τα γεγονότα που συμβαίνουν. Ας πούμε σε μια συναυλία όπως σε θυμάμαι, έμοιαζες να χάνεσαι από τη μουσική και να κινείσαι με πάθος στο δικό σου κόσμο.
Κάθε περίσταση είναι διαφορετική. Για παράδειγμα στις συναυλίες συμβαίνει το εξής… Έτσι όπως καταλαβαίνω τον εαυτό μου δεν έχω την αίσθηση του ρυθμού. Μπαίνω, ζωγραφίζοντας, στη διαδικασία να ακούω, να βλέπω καλύτερα κι αυτό δεν φαίνεται στους άλλους. Μοιάζει να χάνομαι αλλά δεν είναι καθόλου έτσι. Όσο μεγαλώνω ασχολούμαι περισσότερο με την σύνθεση. Έχει να κάνει με το στάδιο της ζωής μου τώρα. Δεν ξέρω αν ισχύει σε όλους αλλά μεγαλώνοντας οι περισσότεροι ξεκινάμε με το πάθος για τη ζωή και καταλήγουμε να μας ενδιαφέρουν περισσότερο οι ισορροπίες των σχέσεων, να εμβαθύνουμε στο σεβασμό του ενός στοιχείου με το άλλο.
Πώς μεταβολίζεται αυτό σε έναν τωρινό σου πίνακα και τι διαφορετικό θα έχει με ένα παλαιότερο των περασμένων περιόδων;
Με ενδιαφέρει πιο πολύ να μην ασχοληθώ απλώς με επικαιρικά τεκταινόμενα αλλά η σύνδεση τους με το διαχρονικό και άρα το οικουμενικό. Να εστιάζω στην αξία που έχει στο συνολικό γίγνεσθαι, μιλώντας ακόμη και για ανοιχτές πληγές γιατί η τέχνη σε βοηθά να γνωρίσεις καλύτερα ακόμη κι αυτά που φοβάσαι, να τα ξορκίσεις. Το μεγαλύτερο ζητούμενο είναι το υπαρξιακό. Δεν εννοώ ότι σίγουρα θα το λύσει κανείς, ωστόσο πρέπει να μας απασχολεί. Η ζωγραφική έχει να κάνει με το θάνατο. Κρατάς παγωμένη τη ζωή που κάθε λεπτό που γεννιέται πεθαίνει κιόλας.
Το νιώθεις αυτό όσο ζωγραφίζεις;
Ναι, το σκέφτομαι συνέχεια, θέλω να κρατήσω τη μοναδικότητα της στιγμής, γι’ αυτό μου αρέσει και το ζωντανό, εννοώ να ζωγραφίζω σε πραγματικό χρόνο, αυτό που λέγαμε πριν. Η φωτογραφία που ασχολείσαι εσύ δεν μου βγαίνει, ίσως γιατί δεν νιώθω ότι έχω αυτή την δυνατότητα. Δεν νιώθω ότι έχω την οργανική συμμετοχή σε αυτό που γίνεται. Ενώ η κάθε γραμμή που σχεδιάζω έχει την οργανικότητα που αναζητώ.
Ζωγραφίζεις ποτέ κάτι που δεν θέλεις να το δείξεις;
Η αλήθεια είναι πως ό, τι ζωγραφίζω θέλω να το δείξω, να το μοιραστώ. Δεν είμαι από αυτούς που πετούν τα έργα τους. Κάποιοι τα σκίζουν, εγώ τα πονάω. Έχω κάποια «κακά» έργα αλλά τα λυπάμαι, μπορεί να μην τα φρόντισα πολύ αλλά δεν μου κάνει καρδιά να τα πετάξω!
Η συζήτηση, που κράτησε πολλή ώρα και η επίσκεψη στο εργαστήρι, ήταν μια έντονη εμπειρία που πολλαπλασιάστηκε στην παρουσίαση των έργων και στη συζήτηση που έγινε στις Ακυβέρνητες Πολιτείες οι οποίες την πρώτη εβδομάδα του Οκτώβρη γιορτάζουν τα έντεκα χρόνια ζωής στην πόλη μας. Έτσι για λίγες μόνο ακόμη μέρες τα έργα θα εκτίθενται στο βιβλιοπωλείο. Θα ακολουθήσει το φθινόπωρο νέα συλλογική έκθεση, στο επίσης συνεργατικό βιβλιοπωλείο – καφέ Poeta που θα αφορά τον κοινωνικό κανιβαλισμό. Η σφαγή της Γάζας και η μαζική γενοκτονία του Παλαιστινιακού λαού θα είναι σημείο αναφοράς στο έργο του Χρήστου Αλαβέρα.
