Maurizio Lazzarato, Αδιέξοδα της δυτικής κριτικής σκέψης -πόλεμος, πάλη των τάξεων, φασισμός, μετάφραση: Κίμων Σχοινάς, πότλατς 2025, σελ. 228
[Ζούμε σε ένα] σύστημα, στο οποίο ο πόλεμος δεν είναι ένα συμβάν αλλά θεσμός, δεν είναι μια κρίση αλλά μια λειτουργία, δεν είναι μια ρήξη αλλά ο θεμέλιος λίθος του συστήματος
Κλάουντιο Ναπολεόνι
Τα λόγια του Ναπολεόνι, από το μακρινό 1986, συνοψίζουν, σε μεγάλο βαθμό, την κεντρική θεματική των κειμένων, που συγκροτούν το βιβλίο του Lazzarato. Ο οποίος έγινε ευρέως γνωστός από την πραγματεία του σχετικά με την Κατασκευή του χρεωμένου ανθρώπου (Αλεξάνδρεια 2014), από τις καλύτερες αναλύσεις του νεοφιλελευθερισμού και της καταλυτικής κρίσης του, από το 2008 και μετά.
Η θεμελιώδης ιδέα του Λατσαράτο είναι πως βρισκόμαστε ήδη μέσα στον Παγκόσμιο Πόλεμο. Διαδικασία που δεν είναι δυνατόν να αναστραφεί ή να ματαιωθεί, στο μέτρο που αντιστοιχεί σε μια δομική τροπικότητα του καπιταλισμού, η οποία είναι απολύτως μη υπερβάσιμη.
Ο καπιταλισμός είναι καταστατικά δεμένος με τον πόλεμο, τη σφαγή, την γενοκτονία. Στη σημερινή περίοδο, μια περίοδο μετάβασης σε ένα νέο μοντέλο συσσώρευσης, που διαταράσσει θεμελιωδώς τις μέχρι πρότινος αναμφισβήτητες ισορροπίες -οικονομικές και γεωπολιτικές- ο πόλεμος είναι αναπόφευκτος. Αυτό που είναι, σε μια τέτοια συνθήκη, καθήκον της παγκόσμιας Αριστεράς είναι να διαμορφώσει μια νέα λενινιστική στιγμή, που σημαίνει να “αξιοποιήσει” την χαοτική αποδιάρθρωση της τάξης των πραγμάτων για να προωθήσει μιαν επαναστατική διέξοδο.
Ο Λατσαράτο ξέρει καλά πόσο μακριά βρισκόμαστε από μια τέτοια εξέλιξη. Όπως καλά ξέρει, όμως, και πόσο αποτελεί τη μοναδική ελπίδα για μια σωτήρια για την ανθρωπότητα και τον πλανήτη διέξοδο.
Να πώς το θέτει ο ίδιος:
«Υπήρξε ποτέ στην ιστορία του καπιταλισμού ένα τόσο αδύναμο προλεταριάτο όσο σήμερα; Δεν νομίζω. Ο Μαρξ αξιολογούσε τη δύναμη του εργατικού κινήματος με βάση τον χρόνο εργασίας. Όταν αυτήν τη στιγμή παραχωρούμε εφτά χρόνια εργασίας με τη μεταρρύθμιση των συντάξεων, αυτό είναι σύμπτωμα μεγάλης αδυναμίας. Εφτά χρόνια είναι σκέτο ντελίριο. Για πρώτη φορά στην ιστορία, αντί να μειώνουμε τον χρόνο εργασίας τον αυξάνουμε και πολύ μάλιστα […] Με τον εξοπλισμό της Ευρώπης, θα χάσουμε όλες τις κοινωνικές διεκδικήσεις που κατακτήθηκαν μέσα σε έναν αιώνα αγώνων. Σύντομα θα επιστρέψουμε όχι στην εποχή πριν από τη Σοβιετική Επανάσταση, αλλά στην εποχή πριν από τη Γαλλική Επανάσταση». Γιατί, «[ο] εικοστός αιώνας υπήρξε ο αιώνας των επαναστάσεων. Ποτέ δεν υπήρξαν τόσο πολλές μέσα σε έναν αιώνα. Αυτή η επαναστατική ακολουθία φτάνει μέχρι τη δεκαετία του 1960. Επομένως, το πρόβλημα των καπιταλιστών ήταν ακριβώς πώς θα διακόψουν αυτήν τη συνέχεια, αυτήν τη παγκόσμια επανάσταση. Από τα τέλη της δεκαετίας του 1960 διαμορφώνεται μια αντεπαναστατική στρατηγική»(σελ. 24).
Στιγμές, που καθόρισαν την αστική αντεπανάσταση διαμορφώθηκαν από τον Νίξον, τον Βόλκερ, τη Θάτσερ και τον Ρίγκαν. Το όνομα αυτής της αντεπανάστασης ήταν νεοφιλελευθερισμός. Και, όπως πάντα, βασίστηκε αρχικά σε ένα εκτεταμένο ανοιχτό πόλεμο εναντίον των λαών και στην αξιοποίηση του φασισμού, που, ιστορικά, υπήρξε πιο φιλελεύθερος από τους φιλελεύθερους. Ο φιλελευθερισμός εξαρτά την ελευθερία από την ατομική ιδιοκτησία. Η υπεράσπισή της μπορεί, όποτε χρειαστεί, να περνάει πάνω από την βίαιη κατάργηση όλων των αληθινών ελευθεριών, των καθολικών και διαφορετικών ελευθεριών.
Έρχονται στιγμές, λοιπόν, και δεν είναι λίγες, όπου ο φασισμός, με τις ποικίλες μορφές του, είναι “η συνέχιση του φιλελευθερισμού με άλλα μέσα”. Δεν είναι τυχαία η θαρραλέα (sic) τοποθέτηση του Χάγεκ ότι ο ναζισμός προσέφερε ανεκτίμητη υπηρεσία στον ευρωπαϊκό πολιτισμό, στο μέτρο που εμπόδισε τον κομμουνισμό να επικρατήσει στη Γερμανία. Ούτε είναι τυχαία η ολόψυχη βοήθεια, που πρόσφεραν ο ίδιος, όπως και ο Φρίντμαν και τα Chicago Boys του, στη Χιλιανή χούντα -και σε όλες τις χούντες του κόσμου-, οι οποίες ακολούθησαν ατόφιες φιλελεύθερες πολιτικές.
Οι μεγάλες στροφές του καπιταλισμού χαρακτηρίζονται πάντα από τον πόλεμο και τον φασισμό. Η νεοφιλελεύθερη επικράτηση βασίστηκε στην στρατιωτική καταστολή των επικίνδυνων τάξεων και λαών πολύ πριν “δημοσιονομικά”. Η εκτέλεση του Αλιέντε υπήρξε η ιδρυτική πράξη της νεοφιλελεύθερης αντεπανάστασης.
Η συνάφεια του φιλελευθερισμού με τον φασισμό είναι εξίσου ισχυρή σήμερα. Άλλωστε, ο Μιλέι, ο Μπολσονάρο, η Μελόνι και όλος ο σημερινός φασιστικός εσμός είναι ελάχιστα «εθνικοσοσιαλιστικός». Είναι πούρος εθνικοφιλελεύθερος.
Η χρήση του όρου ακροδεξιά, στην πραγματικότητα, συνιστά ευφημισμό για τους φασίστες του καιρού μας. Η επιμονή του Λατσαράτο να μιλάει για φασισμό -ο όρος ακροδεξιά, νομίζω, δεν εμφανίζεται καθόλου στο βιβλίο- είναι πολιτικά αναγκαία. Κι αυτό συμβαίνει στο μέτρο που ο πόλεμος, πάντοτε συνδεδεμένος με μια παροξυσμική ριζοσπαστικοποίηση των αντιδραστικών τεράτων, θέλει τον φασισμό του. Όπως το θέτει ο Πίτερ Τιλ της PayPal, «δεν πιστεύω πλέον ότι η ελευθερία -η “φιλελευθερία”, εννοεί, Χ.Λ.- και η δημοκρατία είναι συμβατές» (σελ. 97).
Οι φασιστοκαπιταλιστές -σύμφωνα με το λεξιλόγιο του Λατσαράτο- Μασκ, Τιλ κτό, οι πλουτοφασίστες, που είναι έτοιμοι ακόμη και να «αποσχιστούν» από τη υπόλοιπη ανθρωπότητα -σε κορυφές βουνών, σε σήραγγες βαθειά μέσα στη γη, σε διαστημικούς σταθμούς, στον Άρη, όπου ο Μασκ θα εγκαταστήσει τη βάση του το 2024 -δεν είμαι σίγουρος ότι κατάλαβε πως το ’24 πέρασε-, θα πάνε στον πόλεμο με βεβαιότητα, σύμφωνα με τον συγγραφέα. Ο Τραμπ, ο Μασκ, ο Στουμπ, αλλά και ο Μερτς, ο Μακρόν και το σύνολο των ευρωενωσιακών προχωρούν με τρόπους, που εκπλήσσουν με την ανοησία τους, αλλά υλοποιούν, με απολύτως ορθολογικό τρόπο, το πολεμικό τους σχέδιο αντίδρασης σε μια συνθήκη, που, γεωπολιτικά και οικονομικά, τους ξεπερνάει.
Είναι χαρακτηριστικό το κάλεσμα για “ολική κινητοποίηση”, έννοια που εισήγαγε ο πρωτο-φασίστας Ernst Junger, πριν από τον Χίτλερ, το οποίο έκανε, πρόσφατα, η Επιτροπή για την Εθνική Αμυντική Στρατηγική του αμερικανικού Κογκρέσου, διατυπώνοντας με σαφήνεια την ανάγκη οι ΗΠΑ να προετοιμαστούν για τον “μεγάλο πόλεμο” εναντίον του παγκόσμιου Νότου:
«Το αμερικανικό κοινό αγνοεί σε μεγάλο βαθμό τους κινδύνους που αντιμετωπίζουν οι ΗΠΑ, και το κόστος (οικονομικό και όχι μόνο) που απαιτείται για την κατάλληλη προετοιμασία. Δεν αντιλαμβάνεται τη δύναμη της Κίνας και των συμμάχων της, ούτε τις επιπτώσεις στην καθημερινή ζωή […] Δεν σκέπτονται τις διακοπές στην ηλεκτροδότηση, στο δίκτυο παροχής πόσιμου νερού ή στην πρόσβαση σε όλα τα αγαθά στα οποία βασίζονται. Δεν έχουν συνειδητοποιήσει το κόστος που συνεπάγεται η απώλεια της θέσης των ΗΠΑ ως παγκόσμιας υπερδύναμης. Χρειάζεται επειγόντως ένα διακομματικό “κάλεσμα στα όπλα”, ώστε οι ΗΠΑ να μπορέσουν να κάνουν πιο σημαντικές αλλαγές και επενδύσεις, αντί να περιμένουν το επόμενο Περλ Χάρμπορ ή την επόμενη 11η Σεπτεμβρίου. Η υποστήριξη και η αυτοπεποίθηση της αμερικανικής κοινής γνώμης είναι απαραίτητες» (σελ. 125).
Ο πόλεμος βρίσκεται στις απαρχές του καπιταλισμού. Βρίσκεται και σε κάθε στιγμή θεμελιωδών αλλαγών των καθεστώτων συσσώρευσης. Όπως πολύ σωστά το έθεσε ο ναζιστής νομικός Carl Schmit, «πριν παραγάγει κανείς πρέπει να πάρει, να οικειοποιηθεί, να απαλλοτριώσει (γη, ανθρώπους, πόρους, μέσα παραγωγής, πλούτο κ.λπ.) και να συγκροτήσει τον διαχωρισμό μεταξύ ιδιοκτητών και μη ιδιοκτητών» (σελ. 135). Η πρωταρχική πράξη του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής υπήρξε μια ασύλληπτα βίαιη απαλλοτρίωση, η πρωταρχική πράξη κάθε ουσιώδους καμπής στην καπιταλιστική ιστορία είναι και θα είναι μια ασύλληπτα βίαιη απαλλοτρίωση.
Η πρωταρχική συσσώρευση -όρος που εισήγαγε ο Μαρξ- υπήρξε η εισαγωγή στην κεφαλαιοκρατική εποχή. Με πρωταγωνιστές απαγωγείς και δουλεμπόρους, τυχοδιώκτες, πειρατές, κερδοσκόπους, χρηματιστές, καπιταλιστές, αγρότες, στρατιώτες, εμπόρους. Με μια πολυμορφία τρόπων εκμετάλλευσης, δουλεία, δουλοκτητικό καθεστώς εργασίας, μισθωτή εργασία, χρηματοοικονομική και πιστωτική εκμετάλλευση. Με μια πολλαπλότητα μορφών βίας, τη γενοκτονία των ιθαγενών πληθυσμών, την απαλλοτρίωση της κοινής γης στην Ευρώπη και της “ελεύθερης” γης στο Νέο Κόσμο, πολέμους κατάκτησης, υποδούλωσης, πολέμους μεταξύ ιμπεριαλισμών.
Σύμφωνα με τον Λατσαράτο, η πρωταρχική συσσώρευση επαναλαμβάνεται ξανά και ξανά. Ο πόλεμος, από αυτήν την άποψη, φτιάχνει τις συνθήκες χωρίς τις οποίες ο καπιταλισμός δεν είναι δυνατόν να ζήσει ούτε για ένα χρόνο.
Εδώ βρισκόμαστε. Ο ορίζοντας είναι ήδη σκοτεινός. Και χρειαζόμαστε γρήγορη σκέψη και γρήγορη δράση. Σε αυτό δεν μας βοηθάει καθόλου η τροπή που πήρε η αριστερή θεωρία τις τελευταίες δεκαετίες. Η ιδέα πως ο νεοφιλελευθερισμός συνιστά τομή στο μέτρο που δεν βασίζεται πια στην «αρνητική» παρέμβαση, αλλά στην θετικότητα της κυβερνολογικής, η εγκατάλειψη όλων των καταστατικών στοιχείων του, που είναι βία, αρπαγή πόλεμος, η πρόταση να ασχοληθούμε με τις “μικρές πολιτικές”, την επιμέλεια εαυτού, την υπεράσπιση της πολιτικής της διαφοράς ευνούχισε κυριολεκτικά τη δυνατότητα καθολικών απαντήσεων, την ώρα που όλα παίζονται στους χώρους της ολοποίησης, στη μεγάλη πολιτική. Που είναι, άλλωστε, η μόνη διέξοδος, για να έχουν τύχη και οι “μικρές πολιτικές”.
Κατά την άποψη του συγγραφέα, ο Φουκώ, ο Ντελέζ, ο Λακάν, ο Ντεριντά, οι Νέγκρι και Χαρντ, ο Ρανσιέρ και ο Αγκάμπεν συσκότισαν τα ουσιώδη. Η “άυλη εργασία”, η “αυτοκρατορία”, η “απεδαφικοποίηση”, το “πλήθος”, μια παράδοξη σύλληψη της “εμμένειας”, μεταξύ άλλων, έκαναν τον κόσμο “αγνώριστο”, και την επαναστατική κοινωνική θεωρία … πολιτισμικές σπουδές.
«Οι έννοιες αυτές έχουν κριθεί από την ίδια την πραγματικότητα του ιμπεριαλισμού, της γενοκτονίας, των χρηματιστικών μονοπωλίων, του πολέμου και των εμφυλίων πολέμων -την αδυναμία των νέων κινημάτων που, χωρίς “όπλα”, “χρήμα” και “αυτονομία”, χάνουν το ένα μετά το άλλο -αλλά κυριολεκτικά όλα- τα κοινωνικά και πολιτικά δικαιώματα που κατακτήθηκαν μέσα σε δύο αιώνες αγώνων και επαναστάσεων. Η πολλαπλότητα των κινημάτων αποδεικνύεται αφασική, ασυνάρτητη και αποπροσανατολισμένη λόγω του ξεσπάσματος του πολέμου, ένα ενδεχόμενο που δεν προβλέπεται στις θεωρίες και τα προγράμματά τους» (σελ. 193). Επιστροφή, λοιπόν, στην πεποίθηση πως η κοινωνική τάξη και η ταξική πάλη είναι η μοναδική ανεξάρτητη μεταβλητή ή ενασχόληση με την επιμέλεια ενός εαυτού, που, αν διασωθεί, καθόλου δεν θα μας ανήκει.
***
Πρόκειται για σπουδαία προσφορά των εκδόσεων πότλατς στην ελληνική Αριστερά. Το αν αυτή θα την δεξιωθεί είναι, δυστυχώς, αμφίβολο.
Με τον Λατσαράτο δεν υπάρχει λόγος να συμφωνήσει κανείς σε όλα -ούτε καν σε όλα τα σημαντικά. Τα κείμενά του είναι εξαιρετικά αποδοτικές μηχανές σκέψης, που βοηθούν να συγκροτήσεις ακόμη και αντίπαλα επιχειρήματα.
Θα πρέπει να επισημάνω την πολύ καλή μετάφραση του Κίμωνα Σχοινά και τη συνέντευξή του με τον Λατσαράτο, η οποία συνοψίζει τα ουσιώδη της προβληματικής του.
***
Μιλάνε για του έθνους ξανά την τιμή.
Καιρός να πάρουμε τα μέτρα μας, αν δεν είναι ήδη αργά. Καιρός να αγωνιστούμε για τη νέα λενινιστική στιγμή, όσο κι αν τα πράγματα είναι δυσκολότερα από ποτέ.
