Στην Ισπανία, το φάντασμα του δεξιού λαϊκισμού στοιχειώνει και τις αγροτικές περιοχές. Στη Χώρα των Βάσκων, οι πολιτικές διατροφικής αυτάρκειας που βασίζονται στην “αλληλεγγύη από τα κάτω” βοηθούν -τόσο στις πόλεις όσο και στην επαρχία- την καλλιέργεια και την ευρεία διάδοση αριστερών πολιτικών που εμποδίζουν την ανάπτυξη χώρων πολιτικού αποκλεισμού και τη διαμόρφωση ταυτοτήτων κεντρικών στον δεξιό λαϊκισμό.
Των Rita Calvário, Annette Aurélie Desmarais και Joseba Azkarraga-Etxagibel
(μετάφραση: Μαρία Παπαδοπούλου, επιμέλεια: Δημοσθένης Παπαδάτος- Αναγνωστόπουλος)
Σε πολλές χώρες, ο δεξιός λαϊκισμός αναπτύσσει τα προπύργιά του στην επαρχία. Αυτό το φαινόμενο αποδίδεται στην αυξημένη ανισότητα στις αγροτικές περιοχές, στον οικονομικό αποκλεισμό και την αποστέρηση, μεταξύ άλλων λόγω της υφαρπαγής πόρων, που συνοδεύεται από το αίσθημα της απώλειας της κοινωνικής και πολιτισμικής ταυτότητας, της πολιτικής αναγνώρισης και τη συνακόλουθη δυσαρέσκεια όσων ζουν στην επαρχία. Τα παραπάνω είναι συμπτώματα μιας εδραιωμένης κρίσης του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού. Πολλοί που ανησυχούν για την κοινωνική και περιβαλλοντική δικαιοσύνη, ρωτάνε “τι μπορεί να γίνει”; Ποιες είναι οι στρατηγικές και οι δράσεις που θα μας βγάλουν από αυτή την κατάσταση;
Μια απάντηση μπορεί να είναι το κάλεσμα του Φιλιππινέζου πολιτικού ακτιβιστή και ακαδημαϊκού Γιουν Μπόρας (Jun Borras) για ένα παγκόσμιο, ταξικά συνειδητοποιημένο [και] σοσιαλιστικά προσανατολισμένο κίνημα, που να εδράζεται σε ταξικές συμμαχίες, και να διασχίζει οριζόντια περίπλοκες κοινωνικές ταυτότητες και διαχωρισμούς γενεών, φύλου, φυλής, εθνικισμού και διεθνισμού. Ο Μπόρας ισχυρίζεται ότι τα αγροτικά κοινωνικά κινήματα που παλεύουν για διατροφική αυτάρκεια -όπως ο εκδημοκρατισμός των αγροτο-διατροφικών συστημάτων- είναι πιο αποτελεσματικά όταν δημιουργούν συμμαχίες με περιθωριοποιημένες αστικές ομάδες όπως οι εργάτες, οι μετανάστες, οι φυλετικές κοινότητες και τα άτομα με χαμηλό εισόδημα.
Συμφωνούμε μαζί του και θα προσθέταμε ότι η οικοδόμηση της “αλληλεγγύης από τα κάτω” είναι αναγκαία αν θέλουμε να δημιουργήσουμε ισχυρά, τοπικά και παγκόσμια κινήματα για να αντιμετωπίσουμε τις οπισθοδρομικές πολιτικές εθνικιστικού/σεξιστικού/φυλετικού αποκλεισμού των δεξιών λαϊκιστικών δυνάμεων. Εδώ παρουσιάζουμε το επιχείρημα αυτό εξετάζοντας τις πολιτικές διατροφικής αυτάρκειας της EHNE-Bizkaia, ενός μικρού συνδικάτου αγροτών, μέλους της Vía Campesina και ηγετικής φιγούρας του Βασκικού κινήματος για τη διατροφική αυτάρκεια.
Η αλληλεγγύη από τα κάτω, όπως αυτή νοηματοδοτείται από τον Ντέιβιντ Φέδερστόουν (David Featherstone), είναι η δημιουργία πολιτικών δεσμών μεταξύ εκμεταλλευόμενων, περιθωριοποιημένων και καταπιεσμένων κοινωνικών ομάδων με τρόπους που να μετασχηματίζουν και να διαμορφώνουν ταυτότητες προς την κατεύθυνση μιας ριζοσπαστικής και χειραφετητικής αριστερής πολιτικής. Είναι η ενεργοποίηση μορφών πολιτικής δράσης που επιδιώκει την αντιμετώπιση, την αμφισβήτηση και την κατάργηση σχέσεων άνισης εξουσίας και γεωγραφιών.
Η αλληλεγγύη δεν είναι δεδομένη, αλλά πρέπει να χτιστει ενεργητικά. Η συγκρότησή της περιλαμβάνει, επίσης, τη διαπραγμάτευση κοινωνικών διαφορών. Αυτό μπορεί να γίνει με τρόπους που εδραιώνουν ή διαπερνούν, αντιμετωπίζουν και αμφισβητούν τις κοινωνικές προκαταλήψεις που προκύπτουν από τους ισχυρές ταξικές, έμφυλες, εθνικές/φυλετικές και ηλικιακές διαιρέσεις. Για να υπερβούμε τον κατακερματισμό μεταξύ των “από κάτω”, είναι απαραίτητο να συνδυάσουμε και να περιπλεξουμε την ταξική πολιτική με φεμινιστικούς, αντιρατσιστικούς και άλλους αγώνες ενάντια σε κοινωνικές ανισότητες. Η αλληλεγγύη, λοιπόν, εμπεριέχει μια παραγωγική διαδικασία αναδιαμόρφωσης και μετασχηματισμού αξιών, ταυτοτήτων, σχέσεων, ιδεών και γνώσεων, ώστε μέσα από αυτές να ξανα-ανακαλύψουμε μορφές πολιτικού ακτιβισμού και συλλογικού αγώνα.
Η οικοδόμηση της αλληλεγγύης έχει και χωρικές διαστάσεις. Εμπνευσμένος από την προσέγγιση της Ντορίν Μάσεϊ (Doreen Massey) για την κατανόηση του χώρου και του τόπου, ο Φέδερστόουν μάς καλεί να δούμε τους τοπικούς αγώνες (και ταυτότητες) ως διαμορφούμενες και μετασχηματιζόμενους ενεργά καθώς συνδέονται με άλλους κοινωνικούς φορείς, τόπους και αγώνες – αυτό που ο ίδιος ονομάζει “γεωγραφίες σύνδεσης από τα κάτω”.
Στη Χώρα των Βάσκων, οι πολιτικές διατροφικής αυτάρκειας που βασίζονται στην “αλληλεγγύη από τα κάτω” βοηθούν -τόσο στις πόλεις όσο και στην επαρχία- την καλλιέργεια και την ευρεία διάδοση αριστερών πολιτικών που εμποδίζουν την ανάπτυξη χώρων πολιτικού αποκλεισμού και τη διαμόρφωση ταυτοτήτων κεντρικών στον δεξιό λαϊκισμό
Από την αρχή της ύπαρξής του (το 1976), το EHNE-Bizkaia υιοθέτησε μια “εξωστρεφή εμφάνιση”, για να χρησιμοποιήσουμε τη φράση της Μάσεϊ. Συνέβαλε στη ανοικοδόμηση του κινήματος, με το να φέρνει κοντά (σε πλατφόρμες, οργανισμούς, συνομοσπονδίες κλπ.) τοπικούς αγώνες απεγνωσμένων γεωργών, οικογενειακών αγροκτημάτων και αγροτών μικρής σε όλη τη Χώρα των Βάσκων (Γαλλική και Ισπανική), στην Ισπανία, την Ευρώπη και διεθνώς. Με τον τρόπο αυτό, συνέβαλε στο να κινηθούν [οι αγρότες] πέρα από τους τοπικούς, διασκορπισμενους αγώνες, αυξάνοντας την απήχηση και τη δύναμή τους, καθώς και την επιρροή τους στις κοινωνικές αλλαγές. Για παράδειγμα, το EHNE-Bizkaia έπαιξε έναν ηγετικό ρόλο-κλειδί στην καθιέρωση της Vía Campesina και του πολιτικού προγράμματος της διατροφικής αυτάρκειας. Μέσα από αυτή τη δουλειά, συνέβη ένα σημαντικό “αλληλο-μπόλιασμα” μεταξύ διαφορετικών κοινωνικών πραγματικοτήτων, αντιλήψεων και οπτικών.
Αυτές οι προσπάθειες βοήθησαν και τις πολιτικές του EHNE-Bizkaia στο εσωτερικό. Σε ένα πλαίσιο δημογραφικής συρρίκνωσης, γήρανσης των οικογενειακών αγροκτημάτων, καθώς και γενικής αδιαφορίας της κοινωνίας και των αστικών φορέων για τα προβλήματα του κλάδου, το EHNE-Bizkaia έθεσε ως προτεραιότητα την προσέλκυση καινούριων και νεαρών σε ηλικία χωρικών. Επίσης, εστίασε στην αγροοικολογία ως εναλλακτική στα βιομηχανικά συστήματα καλλιέργειας και διατροφής. Και ανέπτυξε, τέλος, ένα δίκτυο κοινοτικά υποστηριζόμενης γεωργίας (Nekasarea), ώστε να συνδεθεί με τους καταναλωτές των πόλεων (σε προσιτές τιμές) και να οικοδομήσει εναλλακτικές στην εμπορευματοποίηση.
[https://undisciplinedenvironments.org/wp-content/uploads/2019/10/Pic-2.jpg Αφίσα του EHNE-Bizkaia για τη 2η Συνάντηση Νέων Χωρικών και Αγροοικολογίας στη Χώρα των Βάσκων το 2012 (πηγή: https://zuribeltz.wordpress.com)].
Αυτές οι ντόπιες πρακτικές εναλλακτικές βοήθησαν στην αναζωογόνηση της γεωργίας και έφεραν καινούριες δυνάμεις στον κλάδο και -δυνητικά- στα κινήματα. Βοήθησαν, επίσης, να καλλιεργηθεί η αλληλεγγύη ανάμεσα σε διαφορετικούς κλάδους και σε όλο το φάσμα της διαίρεσης πόλης-υπαίθρου, ανασυγκροτώντας το κοινό συμφέρον καταναλωτών και παραγωγών τροφίμων. Μέσα από αυτές τις προσπάθειες αναδύθηκε η Etxalde, ένα νέο κοινωνικό κίνημα για την διατροφική αυτάρκεια, συνδέοντας διαφορετικές τοπικές εμπειρίες και κοινωνικούς φορείς.
Για το EHNE-Bizkaia η διατροφική αυτάρκεια περιλαμβάνει επίσης την καθιέρωση σχέσεων αλληλεγγύης με άλλες οργανώσεις, όπως ΜΚΟ, συνδικάτα και κοινωνικά κινήματα. Οι συνδικαλιστικές οργανώσεις θεωρούνται σύμμαχοι-κλειδί, καθώς τόσο οι εργάτες όσο και τα οικογενειακά, μικρής κλίμακας αγροκτήματα, μοιράζονται τη μάχη ενάντια στον νεοφιλελευθερισμό (και τον καπιταλισμό εν γένει), και είναι πρωτοπόροι στην υπόθεση της κοινωνικής αλλαγής. Ακόμη, το EHNE-Bizkaia απευθύνεται στο ευρύ κοινό μέσω εκπαίδευσης και πληροφόρησης σχετικά με τη γεωργία και τα τρόφιμα. Έτσι καλλιεργεί την αλληλεγγύη με τον κόσμο της υπαίθρου και της γεωργίας και πέρα από την άμεση κοινωνική του βάση.
Αυτή η αναβάθμιση της διατροφικής αυτάρκειας μέσω των “γεωγραφιών σύνδεσης από τα κάτω” αποτελεί μια από τις προσπάθειες επαναπροσδιορισμού των πολιτικών ταυτοτήτων με ορίζοντα την κοινωνική δικαιοσύνη και τα αριστερά, προοδευτικά και ριζοσπαστικά ιδανικά της κοινωνικής αλλαγής. Το EHNE-Bizkaia δίνει προσοχή στην πολιτικοποίηση των παραγωγών και των καταναλωτών, αλλα και όσων άλλων προσεγγίζουν το συνδικάτο. Αυτό γίνεται ρητά, για παράδειγμα με τη συμπερίληψη της ιδεολογικής διάστασης στην αγρο-οικολογική εκπαίδευση των νέων αγροτών, και έμμεσα, με τον τρόπο που δουλεύουν εναλλακτικές όπως η Nekasarea. Εδώ, η παρακίνηση σε κριτική σκέψη και ο δημόσιος διάλογος αποτελούν κρίσιμα στοιχεία.
Τελικά, για το EHNE-Bizkaia, η διατροφική αυτάρκεια σημαίνει την αντιμετώπιση της καταπίεσης λόγω φύλου, του ρατσισμού και της ξενοφοβίας, αλλά και απόπειρες να οικοδομηθούν εκδοχές της διατροφικής αυτάρκειας που δεν περιλαμβάνουν αποκλεισμούς. Στις προσπάθειές του να εξαλείψει τις αδικίες και τις ανισότητες που προκύπτουν στον αγροτικό τομέα λόγω φύλου, το συνδικάτο εργάζεται σε τοπικό και διεθνές επίπεδο με φεμινιστικά κινήματα και οργανώσεις.
Το EHNE-Bizkaia υποστηρίζει επίσης μια πολιτική καλωσορίσματος των προσφύγων και των μεταναστών, ενώ επισημαίνει ότι στις μεταναστευτικές ροές συμμετέχουν και πολλοί αγρότες που έχουν εκδιωχθεί από την παγκόσμια δυναμική του αγροτικού καπιταλισμού. Καθώς πρόκειται για κατάσταση που αντιμετωπίζουν και οι ντόπιοι αγρότες, αυτή η προσέγγιση καλλιεργεί δυνατότητες εμπλοκής σε πολιτικές αλληλεγγύης μεταξύ ντόπιων και μεταναστών.
Το EHNE-Bizkaia αντιλαμβάνεται επίσης την έννοια της κυριαρχίας ως να περιλαμβάνει οποιονδήποτε ζει στη Χώρα των Βάσκων. Αυτό σημαίνει ότι η κυριαρχία δεν βασίζεται σε ταυτότητες αποκλεισμού, κάτι ιδιαίτερα σημαντικό στη Χώρα των Βάσκων όπου οι αγώνες για αυτοδιαθεση βρίσκονται εν εξελίξει.
Παρότι η περίπτωση τη Χώρας των Βάσκων είναι ιδιάζουσα, η ίδια μπορεί να εμπνεύσει και άλλα αγροτικά κινήματα σε άλλα μέρη του κόσμου. Η εμπειρία του EHNE-Bizkaia δείχνει ότι η διασταύρωση αγροτικών ταυτοτήτων και κινημάτων με την εργατική τάξη, τα εργατικά κινήματα, τον φεμινισμό και τον αντιρατσισμό, βοηθά την καλλιέργεια αριστερών πολιτικών αλληλεγγύης ανάμεσα στα κατώτερα στρώματα, που χτίζονται πάνω σε έννοιες της αυτάρκειας χωρίς αποκλεισμούς, περιορίζοντας το χώρο ανάπτυξης οπισθοδρομικών πολιτικών. Με άλλα λόγια, η εμπλοκή σε πολιτικές αλληλεγγύης από τα κάτω ως τρόπος μετασχηματισμού ταυτοτήτων και σχέσεων είναι καταλυτική για την ανάσχεση του δεξιού λαϊκισμού.
Παρόλα αυτά, η συνεχής δουλειά του EHNE-Bizkaia για την οικοδόμηση της αλληλεγγύης από τα κάτω δεν είναι δεδομένη. Εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την ικανότητά του να αντιμετωπίζει αποτελεσματικά σημαντικές και εξελισσόμενες δυσκολίες, αντιφάσεις και προκλήσεις που προκύπτουν από τα δομικά χαρακτηριστικά, τις εν κινήσει κοινωνικές ταυτότητες και τις διαπροσωπικές σχέσεις.
* Το κείμενο είναι προϊόν του τελευταίου επιστημονικού άρθρου μας με τίτλο “Solidarities from Below in the Making of Emancipatory Rural Politics: Insights from Food Sovereignty Struggles in the Basque Country” (ελεύθερη πρόσβαση: https://onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.1111/soru.12264)
Η Rita Calvário είναι μεταδιδακτορική ερευνήτρια στο πρόγραμμα JUSTFOOD, στο Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών του Πανεπιστημίου της Κοΐμπρα. Είναι επίσης συντάκτρια της πλατφόρμας Undisciplined Environments.
Η Annette Aurélie Desmarais κατέχει την έδρα ερευνήτριας Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, Κοινωνικής Δικαιοσύνης και Διατροφικής Αυτάρκειας στο Πανεπιστήμιο της Μονιτόμπα του Καναδά. Είναι η συγγραφέα τους La Vía Campesina: Globalization and the Power of Peasants (2007), και συν-εκδότρια των Food Sovereignty: Reconnecting Food, Nature and Community (2010), Food Sovereignty in Canada: Creating Just and Sustainable Food Systems (2011), και Public Policies for Food Sovereignty: Social Movements and the State (2017)
Ο Joseba Azkarraga Etxagibel είναι διδάκτωρ Κοινωνιολογίας. Ζει στη Χώρα των Βάσκων και διδάσκει στο Τμήμα Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου της Χώρας των Βάσκων (UPV/EHU). Τα κύριά ακαδημαϊκά του ενδιαφέροντα εστιάζονται στην ανάλυση της κοινωνικής αλληλέγγυας οικονομίας, και σε συναφή κοινωνικοοικονομικά ζητήματα.
Πρώτη δημοσίευση στα Αγγλικά: https://undisciplinedenvironments.org/2019/10/17/countering-right-wing-populism-through-food-sovereignty-and-solidarity-from-below-an-example-from-the-basque-country/