Του Γιάννη Γκλαρνέτατζη
«Γενικός διοικητής Τραπεζούντος διωρίσθη η Α. Εξ. ο γενικός διοικητής της νομαρχίας Θεσσαλονίκης Εσρέφ πασσάς· γενικός δε διοικητής Θεσσαλονίκης ο τέως εν Τραπεζούντι νομάρχης Εξ. Αχμέτ Ρασήμ πασσάς», αναφέρει το πρωτοσέλιδο του «Ερμού» την 1.4.1877, ενώ στην επόμενη σελίδα υπάρχει η διόρθωση ότι: «Γενικός διοικητής του νομού Θεσσαλονίκης διωρίσθη ο Δερβίς πασσάς, αρχηγός του γ΄ στρατιωτικού σώματος και ουχί ο πρώην νομάρχης Τραπεζούντος Αχμέτ Ρασήμ πασσάς».[1] Οι όροι «γενικός διοικητής» και «νομάρχης» που χρησιμοποιεί η εφημερίδα αντιστοιχούν στον τίτλο του βαλή και ως «νομαρχία» ή «νομός» νοείται το βιλαέτι της Θεσσαλονίκης που είχε πολύ μεγαλύτερη έκταση από τον σημερινό νομό Θεσσαλονίκης καθώς αποτελούνταν από τρία σαντζάκια: της Θεσσαλονίκης που αντιστοιχούσε χοντρικά στους νομούς Πιερίας, Ημαθίας, Πέλλας, Χαλκιδικής, Θεσσαλονίκης, Κιλκίς και την περιοχή της Γευγελής στη σημερινή Δημοκρατία της Μακεδονίας· το σαντζάκι Σερρών, δηλ. ο νομός Σερρών και το σημερινό βουλγαρικό τμήμα της Μακεδονίας (Πιρίν)· το σαντζάκι Δράμας, τέλος, που περιελάμβανε τους νομούς Δράμας και Καβάλας. Ο πληθυσμός όλης αυτής της περιοχής σύμφωνα με την οθωμανική απογραφή του 1882 έφθανε σχεδόν το ένα εκατομμύριο κατοίκους (989.844 για την ακρίβεια).[2]
Ο θεσμός του βαλή αποτελεί έναν από τους νεωτερισμούς των Τανζιμάτ, δηλ. των μεταρρυθμίσεων που λαμβάνουν χώρα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία στη διάρκεια του 19ου αιώνα. Διάταγμα του 1852 αφαιρούσε τη διοίκηση του στρατού κάθε επαρχίας από τις αρμοδιότητες του βαλή, διαχωρίζοντας τη στρατιωτική από την πολιτική διοίκηση ενώ το 1864 ένας «πειραματικός» κανονισμός για την επαρχιακή διοίκηση εφαρμόστηκε στο βιλαέτι του Δούναβη από τον Μιντάτ πασά (από τους πιο γνωστούς υπέρμαχους των μεταρρυθμίσεων και της συνταγματικής διοίκησης). Μετά την επιτυχία της δοκιμαστικής εφαρμογής εκδόθηκε, στα 1871, ένα «γενικός διοικητικός κανονισμός των βιλαετιών» για όλες τις επαρχίες της αυτοκρατορίας.[3]
Βέβαια, η Υψηλή Πύλη άλλαζε συχνά τους βαλήδες για να τους ελέγχει καλύτερα και να μην αποκτούν ιδιαίτερη σύνδεση με την επαρχία που διοικούσαν. Τα παραδείγματα του Μεχμέτ Αλή στην Αίγυπτο και του Αλή πασά στην Ήπειρο αποτελούσαν μόνιμη πηγή άγχους για τους σουλτάνους. Έτσι, ο πιο διάσημος από τους βαλήδες της Θεσσαλονίκης, ο Μιντά πασάς, που αναφέρθηκε και παραπάνω, άσκησε τη διοίκηση του βιλαετίου για διάστημα μικρότερο των τεσσάρων μηνών (αρχές Νοεμβρίου 1873 – τέλη Φεβρουαρίου 1874),[4] ενώ αρκετά διαφωτιστικός –για τον ρυθμό αλλαγής των βαλήδων– είναι κι ο πίνακας που παραθέτει η Καραδήμου-Γερολύμπου και ο οποίος δείχνει 35 αλλαγές σε περίπου πενήντα χρόνια (1850-1903).[5] Κι ο Εσρέφ πασάς, άλλωστε, δεν είχε κλείσει καν χρόνο στη θέση του βαλή Θεσσαλονίκης αφού, όπως αναφέρει το δημοσίευμα της εφημερίδας «εύρε την πόλιν ημών εις ανώμαλον κατάστασιν, προελθούσαν τότε ως γνωστόν εκ της σφαγής των προξένων».[6] Όπως είναι γνωστό η σφαγή των προξένων έγινε τέλη Απριλίου του 1876 (π.η.), δίπλα μάλιστα στην έδρα του βαλή, το Κονάκι που τότε ήταν ένα (μάλλον ταπεινό) διώροφο κτίριο στη θέση του οποίου το 1891 κτίστηκε το σημερινό Διοικητήριο. Ο Εσρέφ πρέπει να ανέλαβε λίγες μέρες αργότερα, καθώς υπάρχει αναφορά του ονόματός του στον «Ερμή» στις 7.5.1876.[7]
Ο προηγούμενος βαλής, Μεχμέτ Ρεφέτ (ή Ριφάτ) πασάς, είχε τιμωρηθεί με καθαίρεση και φυλάκιση ενός έτους επειδή δεν μπόρεσε να εμποδίσει τον φόνο των διπλωματών.[8] Αντιθέτως, ο Εσρέφ πασάς –σύμφωνα τουλάχιστον με τον Γκαρμπολά– «δια της εξιδιασμένης όμως ικανότητός του κατώρθωσε και την ησυχίαν να επαναφέρη και τους αιτίους τους διαπράξαντας το τοιούτον ανοσιούργημα ν’ ανακαλύψη και αυστηρώς να τιμωρήση. Προσέτι δε συνεισφοράς διαφόρους ενήργησε δια τε τον πόλεμον και δια τον στρατόν, προς δε έδειξε ικανήν δραστηριότητα εις το ν’ αποστέλλη τα χρειώδη τω στρατώ και τέλος μέγαν ζήλον εδείκνυεν εις την εκτέλεσιην των μεγάλων Αυτού καθηκόντων, διότι τοσαύτα επί της διοικήσεώς του κατόρθωσε προσελκύσας ούτω την εύνοιαν όλων των πολιτών, ώστε η μετάθεσις Αυτού μεγάλην λύπην επροξένησεν αυτοίς».[9] Ο Τύπος μπορεί να τα βάζει ενίοτε με τον δήμαρχο, όπως έχουμε δει σε προηγούμενο σημείωμα,[10] αλλά το «γλείψιμο» του κεντρικού διοικητικού μηχανισμού αποτελούσε, μάλλον, όρο ύπαρξής του καθώς πάντοτε επικρεμόταν η δαμόκλειος σπάθη της λογοκρισίας που μπορούσε να διατάζει την αναστολή έκδοσης των εφημερίδων.
Μ’ αυτή τη συγκεκριμένη δραστηριότητα της εξουσίας φαίνεται να έχει σχέση η επόμενη είδηση της εφημερίδας την ίδια ημέρα καθώς ανακοινώνει κι άλλη αλλαγή στον διοικητικό μηχανισμό. «Μεκτουπτζής του νέου βιλαετίου Κόσοβας διωρίσθη ο τέως μεκτουπτζής της νομαρχίας ημών Ενδ. Μουσταφά Ρουκνιδίν βέης, μεκτουπτζής δε Θεσσαλονίκης ο εκ των μελών του Γραφείου των μεταφραστών της Υψ. Πύλης Ρασίτ εφέντης. Ο ρηθείς Μουσταφά βέης καλώς μέχρι σήμερον εξεπλήρωσε τα καθήκοντά του, εφελκύσας ούτω την εύνοιαν απάντων των πολιτών, ώστε η μετάθεσις αυτού μεγίστην λύπην ενεποίησεν εις την πόλιν ημών».[11] Τώρα τι στο καλό ήταν αυτός ο μεκτουπτζής; Καθώς mektup στα τουρκικά σημαίνει επιστολή πρέπει να ήταν, μάλλον, ο γραμματέας του βιλαετιού που όμως είχε και τη θέση του λογοκριτή, θέση που ενέπνεε φόβο σε εκδότες και δημοσιογράφους.[12]
Παραπομπές:
[1] Ερμής, 1.4.1877.
[2] Ρένα Μόλχο, Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης, 1856-1919: Μια ιδιαίτερη κοινότητα, Θεμέλιο, Αθήνα 2006, σ. 32.
[3] Ilber Ortayli, Ο πιο μακρύς αιώνας της αυτοκρατορίας: Ο οθωμανικός 19ος αιώνας – Η πορεία προς τον εκσυγχρονισμό, μτφρ. Κατ. Στάθη, Παπαζήσης, Αθήνα 2004, σ. 270-271.
[4] Μερόπη Αναστασιάδου, Θεσσαλονίκη 1830-1912: Μια μητρόπολη την εποχή των οθωμανικών μεταρρυθμίσεων, μτφρ. Βασ. Πατσογιάννης, Εστία, Αθήνα 2008, σ. 202.
[5] Αλέκα Καραδήμου-Γερολύμπου, Μεταξύ Ανατολής και Δύσης: Βορειοελλαδικές πόλεις στην περίοδο των οθωμανικών μεταρρυθμίσεων, Τροχαλία, Αθήνα 1997, σ. 177-178.
[6] Ερμής, 1.4.1877.
[7] Αλ. Καραδήμου-Γερολύμπου, Μεταξύ Ανατολής και Δύσης…, ό.π., σ. 177.
[8] Κώστας Τομανάς, Χρονικό της Θεσσαλονίκης (1875-1920), Νησίδες, Θεσσαλονίκη 1995, σ. 16.
[9] Ερμής, 1.4.1877.
[10] http://calendar.alterthess.gr/content/ο-αρίφ-μπεής-αναλαμβάνει-δήμαρχος-1878.
[11] Ερμής, 1.4.1877.
[12] Ilham Khuri-Makdisi, The Eastern Mediterranean and the Making of Global Radicalism, 1860-1914, University of California Press, Μπέρκλεϋ – Λος Άντζελες 2010, σ, 47.