Το βιβλίο της Σίσσυς Βωβού «Πατριαρχική Δικαιοσύνη και Φεμινιστικές Αντιστάσεις» μου θύμισε το βιβλίο του Δημήτρη Ψαρρά: Η Μαύρη Βίβλος της Χ.Α. Ο συγγραφέας παρουσιάζει τις εμφανίσεις της Χρυσής Αυγής και των συναφών μορφωμάτων από την Μεταπολίτευση μέχρι το 2013, δηλ. μέχρι την εποχή που οι μαύρες μπλούζες κυριαρχούσαν στην οθόνη της τηλεόρασης. Μέχρι την εποχή που η ΧΑ με την κάλυψη της εξουσίας έγινε κίνημα. Οι εικόνες αυτές βοήθησαν στη δημιουργία των παθητικών οπαδών, οι οποίοι ανέθεταν την αντιμετώπιση των κακώς κείμενων στους ενεργούς οπαδούς. Όπως κάνουν βέβαια και οι οπαδοί του ποδοσφαίρου.
Θυμάμαι πως διαβάζοντας τότε το βιβλίο του Ψαρρά ξαφνιάστηκα με την πληθώρα των “μικρών περιστατικών” από οπαδούς της ΧΑ ή παρακείμενες οργανώσεις κατά τη διάρκεια της πρώιμης μεταπολίτευσης. Η περιγραφή τους με έκανε να φέρω στη μνήμη μου τι σκεφτόμουν τότε, στην πρώιμη Μεταπολίτευση για τα περιστατικά αυτά: τα θεωρούσα ως φρικιαστικά μεν αλλά αδύναμα, ως αναφορά στην επιρροή τους στον κοινωνικό χώρο.
Το 2013, μια εποχή που η παρουσία της Χρυσής Αυγής ήταν αισθητή στον ευρύτερο κοινωνικό χώρο με πολλά βίαια επεισόδια, ξαφνικά τα σποραδικά περιστατικά της πρώιμης μεταπολίτευσης έμοιαζαν ως οι ρίζες ενός πολύ σημαντικού φαινομένου. Τότε κατάλαβα πως η έμφαση σε μια δημοκρατική ρητορική στον δημόσιο λόγο που επικρατούσε τότε παρέσυρε την προσοχή μου και με εμπόδιζε να δω την σοβαρότητα του φαινομένου.
Η δε πρόσφατη καταδίκη από τα δικαστήρια της ΧΑ ως εγκληματικής οργάνωσης άλλαξε την γενική εικόνα της στο πλατύ κοινό.
Διαβάζοντας το βιβλίο της ΣΒ με σόκαρε για πολλοστή φορά η πληθώρα των περιπτώσεων βίας κατά των γυναικών. Αν και στα δικαστήρια φτάνουν ελάχιστες. Όπως και με την περίπτωση της ΧΑ, διαπίστωσα ότι κάτω από την επιρροή ενός εκλαϊκευμένου φεμινιστικού λόγου, έβλεπα αυτά τα περιστατικά κάπως ως εξαιρέσεις και όχι ως συμπτώματα μιας κουλτούρας που αποδίδει έναν ορισμένο ρόλο στις γυναίκες.
Οι δίκες που περιγράφει η συγγραφέας και οι αντίστοιχες παρεμβάσεις του φεμινιστικού κινήματος αφορούν σχεδόν το ίδιο χρονικό διάστημα αλλά της ύστερης μεταπολιτευτικής περιόδου. Μια περίοδος όπου πολύς λόγος γίνεται για τη Δημοκρατία και τα Δικαιώματα του πολίτη.
Οι περιγραφές παρουσιάζουν ένα δικαστικό σύστημα που λειτουργεί κάθε άλλο παρά δίκαια και κάτω από την επήρεια του ρατσισμού. Τα δικαιώματα του πολίτη και η απονομή δικαίου δεν είναι η βάση των κριτηρίων στα οποία στηρίζονται οι αποφάσεις.
Στις περιπτώσεις διακίνησης γυναικών (τραφικινγκ) οι γυναίκες που καταφέρνουν να φτάσουν στο δικαστήριο ή στην αστυνομία αντιμετωπίζονται ως εμπόρευμα – ως “αγαθό” ενός εμπορικού κυκλώματος. Αυτόματα μπαίνουν σε λειτουργία μηχανισμοί προστασίας αυτού του κυκλώματος. Ο διακινητής έχει δίκαιο… οι γυναίκες, ως διακινούμενο “αγαθό” δηλ., ως αντικείμενο, δεν έχουν λόγο. Είναι σαν να λένε: θέλαν να είναι σε αυτή τη θέση και στο βάθος- βάθος δεν είναι και στη φύση των γυναικών;
Ως αγαθό σημαίνει ότι μπορούν άνετα να προσφερθούν με πολλαπλούς τρόπους τόσο προς τους “κοινούς πελάτες” αλλά και προς τους αστυνομικούς.
Ποιοι είναι οι κοινοί πελάτες;
Μια έρευνα της Γερμανίδας φεμινίστριας Alice Schwarzer και των συνεργατών της αποδεικνύει ότι είναι οι άνδρες της διπλανής πόρτας. Η στάση τους μοιάζει λίγο με τη στάση των παθητικών οπαδών της ΧΑ. Αφήνουν σε άλλους τη διακίνηση, για να απολαύσουν αυτοί το “αγαθό”. Στηρίζουν όμως το δουλεμπόριο με τη στάση τους.
Σε όλα τα περιστατικά, η στάση των αρχών και των συμμετεχόντων στη δίκη δείχνει πως οι γυναίκες πάντα είναι ένοχες γιατί στο βάθος – βάθος είναι και πόρνες ή έχουν αυτό το κάτι κακό μέσα τους. Σε όλα τα περιστατικά οι παρευρισκόμενες φεμινίστριες έπρεπε να θυμίσουν, δηλ., να διδάξουν σε δικαστικές αρχές και κοινό, ότι οι γυναίκες έχουν υποστεί βία και ως πολίτες χρήζουν προστασίας.
Ας πάρουμε την περίπτωση των οροθετικών γυναικών: τιμωρήθηκαν επειδή έκαναν σεξ χωρίς προφυλακτικό και έτσι εξέθεταν στον κίνδυνο να μεταδώσουν AIDS στους πελάτες. Άρα το κράτος επεμβαίνει για να προστατεύσει τους άνδρες. Αδιαφορεί όμως για την διαπόμπευση, την παραβίαση προσωπικών δεδομένων μιας άλλης κατηγορίας πολιτών. Αλλά μάλλον η άλλη κατηγορία δεν είναι ακόμα πολίτες!;
Η ιδεολογία του κράτους δικαίου μας θέλει να πιστεύουμε πως ο δικαστικός μηχανισμός είναι ανεξάρτητος. Κρίνει με τα κριτήρια των νόμων. Οι νόμοι δε, είναι φτιαγμένοι έτσι ώστε να προστατεύουν τον πολίτη. Πολλές φορές προσθέτουν και το ότι το κράτος προστατεύει την ελευθερία του ατόμου.
Το βιβλίο της ΣΒ αποδεικνύει ότι κάθε άλλο παρά ανεξάρτητο είναι. Οι δικαστές καθώς και οι ένορκοι έρχονται με απόψεις που αντανακλούν αυτές του κοινωνικού περίγυρου. Σε πάρα πολλές από αυτές τις περιπτώσεις υπάρχει η υπόνοια πως οι γυναίκες είναι πόρνες, όταν δεν είναι μητέρες. Και αυτό το κάτι προκαλεί τον αθώο κατά τεκμήριο άνδρα.
Η αποδοχή της ύπαρξης του επαγγέλματος της πορνείας και της εμπορίας γυναικών, έμμεσα αντανακλά αυτήν την άποψη.
Apropos πορνεία: η εμπορία γυναικών είναι μετά τα ναρκωτικά μια από της μεγαλύτερες επιχειρήσεις. Άρα οι επιχειρηματίες απολαμβάνουν τον μεγάλο σεβασμό του κρατικού μηχανισμού και άρα του δικαστικού συστήματος.
Θυμηθείτε το περιστατικό της Ρόδου πριν λίγα χρόνια: Η νέα γυναίκα είχε πάει στη Ρόδο ως τουρίστρια με φίλες. Η παρουσίαση του περιστατικού στις τηλεοράσεις έδειχναν εικόνες οι οποίες τόνιζαν πως μια νέα γυναίκα διασκεδάζει πολύ ελεύθερα και άφηναν να εννοηθεί πως προκαλούσε.
Οι γονείς της κοπέλας έκαναν αγώνα για να αντιστρέψουν την εικόνα και να πουν πως ήταν ένας νέος άνθρωπος που ήταν διακοπές.
Στο βιβλίο καταγράφονται πολλές περιπτώσεις βιασμού γυναικών από αστυνομικά όργανα στην προσπάθειά τους να αποδράσουν από το κύκλωμα δουλεμπορείας. Το ουδέτερο δικαστικό σύστημα με μεγάλη ευκολία δέχεται τις υπεκφυγές των ανδρών και μεγαλεμπόρων απ’ ότι τις γυναικείες μαρτυρίες.
Έμμεσα από τις περιγραφές των περιστατικών που δίνονται στο βιβλίο αναδύεται μια εικόνα του δικαστηρίου ως ένα θέατρο.
Σε αυτό το θέατρο βέβαια προβάλλεται και ο κρατικός μηχανισμός που διδάσκει ήθη και στάσεις ζωής, “ηθική στάση”. Συγχρόνως, με τις αποφάσεις του ενισχύει τους ρόλους που αποδίδονται συνήθως σε διαφορετικές κατηγορίες πολιτών.
Η δικαιοσύνη λάμπει όταν οι κατηγορούμενοι είναι αλλοδαποί. Στο βιβλίο αναφέρεται η δίκη που αφορούσε διακίνηση Νιγηριανών γυναικών από Νιγηριανούς. Όταν όμως οι διακινητές είναι ημεδαποί, τότε ο μηχανισμός της δικαιοσύνης αλλάζει ρυθμό, και λειτουργεί ανάλογα με τις ομάδες που μπορούν να ασκούν την μεγαλύτερη πίεση. Τότε οι γυναίκες είναι αυτές που είτε τα θέλανε (σε περίπτωση βιασμού) ή ότι επέλεξαν (από ελευθερία μεγάλη) το επάγγελμα της πορνείας.
Άρα τα δικαστήρια αντανακλούν τους κοινωνικούς ρόλους και τους ξαναπροβάλλουν ενισχυμένους στον κοινωνικό περίγυρο.
Οι δικαστικές αποφάσεις διδάσκουν στους πολίτες απόψεις όπως: οι γυναίκες είναι κατά βάθος πόρνες και άρα φταίνε. Ότι αυτοί που στην ουσία αποφασίζουν είναι οι “επιχειρηματίες” γιατί έχουν λεφτά. Γιατί τα αγαθά των επιχειρήσεών τους τα απολαμβάνουν και οι αθώοι άνδρες πολίτες. Γιατί τα λεφτά είναι η πραγματική εξουσία.
Εντυπωσιακή ήταν η περίπτωση της δολοφονίας της νοσοκόμας από τον Ν. Σερρών. Η μητέρα της νοσοκόμας υπερασπίζονταν τον δολοφόνο σύζυγο της κόρης της για να μη χαλάσει η οικογένεια.
Και έτσι έχουμε τα βασικά χαρακτηριστικά που συνοδεύουν την Ελληνίδα γυναίκα! Η γυναίκα μητέρα και η γυναίκα πόρνη.
Απ’ αυτή την άποψη ο αγώνας να βρουν το δίκαιο οι γυναίκες στο δικαστήριο είναι σημαντικός. Είναι ένας τρόπος να επιβάλλει το φεμινιστικό κίνημα την άλλη εικόνα για τις γυναίκες: ότι δηλαδή, δεν είναι πόρνες, και να αναγκάσουν όλους να θέσουν το ερώτημα: τι πράγματι συμβαίνει με το θέμα “γυναίκα”.
Στα πρώτα κινήματα οι γυναίκες ξεκίνησαν διεκδικώντας το δικαίωμα ψήφου. Απαίτησαν δηλαδή, την ιδιότητα του πολίτη σε ένα επίπεδο που είχε οριστεί από τη Γαλλική επανάσταση αλλά δεν είχε δοθεί στις γυναίκες. Ακολούθησε το αίτημα της ισότητας στο χώρο εργασίας.
Όλα αυτά τα κινήματα πρόσθεσαν νέα χαρακτηριστικά στην “κοινή” εικόνα για την γυναίκα.
Η φάση του “me too” πήγε πιο βαθιά. Απαιτούσε αλλαγή στον τρόπο που αντιμετωπίζεται η γυναίκα στην καθημερινότητά της.
Τα κινήματα αυτά αλλάζουν σταδιακά την εικόνα της γυναίκας και άρα και τον τρόπο που βλέπει και η ίδια τον εαυτό της. Η απεμπλοκή από τον τρόπο που σε θέλουν ή σε βλέπουν οι άλλοι είναι μια επίπονη και μακρόχρονη διαδικασία.
Για παράδειγμα: μου έκανε εντύπωση η αντίδραση κάποιων επώνυμων γυναικών στο κίνημα “me too” . Η Κατριν Ντενεβρ βρήκε υπερβολική ως αφύσικη την αντίδραση των νέων γυναικών. Δεν θυμάμαι την ακριβή έκφραση αλλά αυτό που μου έμεινε ήταν το ξάφνιασμα της, και το ερώτημά της συγχρόνως “μα πώς θα φλερτάρει ένας άνδρας μια γυναίκα”. Αργότερα διαπίστωσα πως και άλλες γυναίκες είχαν αυτό το ερώτημα.
Ότι τέθηκε το θέμα της “ιδιωτικής” συμπεριφοράς και ότι απαίτησαν οι νέες γυναίκες μια άλλη, είναι κατά τη γνώμη μου ένα μεγάλο βήμα στην “κατασκευή” της νέας κοινωνικής εικόνας για τη γυναίκα.
Με αυτό θέλω να πω πως δεν λύνονται μόνο στα δικαστήρια τα προβλήματα, αλλά και έξω απ’ αυτά.
Όταν βγήκε το βιβλίο του Ψαρά το 2013, η ΧΑ είχε μια έντονη κοινωνική παρουσία. Τα ΜΜΕ βοήθησαν σε αυτό. Η δικαιοσύνη τότε δεν έβρισκε το λόγο να επέμβει. Άρα παρείχε στήριξη ή ασυλία στη βία που πρόβαλλε το κόμμα.
Το κίνημα που αναπτύχθηκε γύρω από την μακρόχρονη δίκη που ξεκίνησε με αφορμή τη δολοφονία του Φύσσα μπόρεσε να λειτουργήσει ως πρόκληση για την ανάπτυξη ενός κινήματος που επέμενε πως η ΧΑ δεν είναι ενάντια στην εξουσία, αλλά το δεξί της χέρι και σκορπάει τον θάνατο και τον φόβο. Η δίκη λειτούργησε ως ένας “χώρος” όπου δημιουργήθηκε ένας άλλος “κοινός λόγος”.
Τα κινήματα των γυναικών διείσδυσαν στις προσωπικές σχέσεις και ως ένα βαθμό έχουν καταφέρει να μεταβάλλουν την εικόνα της γυναίκας που προτείνει η πατριαρχική κοινωνία και που είχαν αναγκαστικά υιοθετήσει οι ίδιες οι γυναίκες για τον εαυτό τους.
Όπως δείχνουν και οι δίκες που περιγράφονται στο βιβλίο, οι κακοποιημένες γυναίκες έπρεπε πρώτα να απαλλαγούν οι ίδιες από την αίσθηση ενοχής για να πάνε μετά στα δικαστήρια.
Η Αμερικανίδα ποιήτρια Louise Glück που φέτος πήρε το βραβείο Νόμπελ λογοτεχνίας σε ένα ποίημα της περιγράφει αυτή τη διαδικασία κατασκευής της εικόνας.
Το ποίημα:
*ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ του ποιήματος της
Louise Glück – 1943-
Ο Μύθος της αθωότητας
Ένα καλοκαίρι πάει στο λιβάδι ως συνήθως σταματώντας καθ οδόν για λίγο στη λιμνούλα όπου συχνά εξετάζει τον εαυτό της, για να δει αν θα ανακαλύψει κάποιες αλλαγές. Βλέπει το ίδιο άτομο, το απαίσιο πανωφόρι της θυγατρότητας να είναι ακόμα κολλημένο επάνω της. Στο νερό ο ήλιος μοιάζει, πολύ κοντά. Να αυτός πρέπει να είναι ο θείος μου που πάλι με κατασκοπεύει, σκέφτεται- Το κάθε τι από τη φύση μοιάζει κατά κάποιο τρόπο να είναι ο συγγενής της. Δεν είμαι ποτέ μόνη, σκέφτεται, μετατρέποντας την σκέψη σε προσευχή. Μετά εμφανίζεται ο θάνατος, ως απάντηση στην προσευχή. Κανένας δεν καταλαβαίνει πια πόσο όμορφος ήταν. Αλλά η Περσεφόνη θυμάται. Επίσης και το ότι την αγκαλιάζει, ακριβώς εδώ, με τον θείο της να παρακολουθεί. Θυμάται το φως του ήλιου να κάνει τα γυμνά του μπράτσα να λάμπουν. Αυτή είναι η τελευταία στιγμή που θυμάται καθαρά. Μετά ο σκοτεινός θεός την πήρε μακριά. Επίσης θυμάται, αλλά όχι τόσο καθαρά, την ψυχρή επίγνωση ότι απ’ αυτή τη στιγμή δεν θα μπορούσε να ζήσει ξανά χωρίς αυτόν. Το κορίτσι που εξαφανίζεται από τη λίμνη δεν θα επιστρέψει ποτέ. Ως γυναίκα θα επιστρέψει, ψάχνοντας για το κορίτσι που ήταν. Στέκεται δίπλα στη λίμνη λέγοντας, πότε-πότε, ήμουν θύμα απαγωγής, αλλά δεν της ακούγεται καλά, δεν ήταν αυτό που αισθανόταν. Μετά λέει, Δεν ήμουν θύμα απαγωγής. Μετά λέει, Πρόσφερα τον εαυτό μου, ήθελα να αποδράσω από το σώμα μου. Ακόμα-ακόμα, μερικές φορές, το ήθελα. Αλλά η άγνοια δεν την μπορεί την γνώση. Η άγνοια θέλει κάτι φανταστικό, που να πιστεύει ότι υπάρχει. Όλα τα διαφορετικά ονόματα - τα προφέρει εκ περιτροπής. Θάνατος, σύζυγος, θεός, ξένος. Όλα ακούγονται τόσο απλά, τόσο συμβατικά. Ίσως ήμουν, σκέφτεται, μια απλή κοπέλα. Δεν μπορεί να θυμηθεί τον εαυτό της ως αυτό το άτομο αλλά συνέχεια σκέφτεται πως η λίμνη θα θυμάται και θα της εξηγήσει το νόημα της προσευχής ώστε να μπορεί να καταλάβει αν απαντήθηκε ή όχι.
Οι εικόνες που δίνει το ποίημα ενθαρρύνουν μια ψυχολογική ανάλυση.
Ο θάνατος μπορεί να ερμηνευθεί ως μια διαδικασία αποστασιοποίησης από το σώμα που έχει βιαστεί, κακοποιηθεί. Φίλη ψυχοθεραπεύτρια με την οποία συζήτησα το ποίημα και η οποία έχει δουλέψει με κακοποιημένες γυναίκες έβρισκε ότι το ποίημα περιγράφει την αποστασιοποίηση από το σώμα τους που αναπτύσσουν οι γυναίκες, ως ένα μηχανισμό επιβίωσης.
Εγώ θέλω να το βλέπω λίγο διαφορετικά. Το κορίτσι που παρατηρεί την εικόνα της, που αναλογίζεται την εικόνα της (θυμηθείτε τον Νάρκισσο) κοντά στο νερό, αντίθετα από τον Νάρκισσο, βλέπει το βαρύ, άσχημο φορτίο που κουβαλάει: το άσχημο πανωφόρι. Η ποιήτρια το ονομάζει “το φορτίο της θυγατρότητας”. Είναι η εικόνα των άλλων για αυτήν. Όλοι συνηγορούν σε αυτή την εικόνα. Όλη η φύση είναι συγγενείς που την παρακολουθούνε.
Ο Θάνατος, η σχέση με τον Άδη είναι μια διαδικασία απαλλαγής από το φορτίο. Θάνατος γιατί το “άλλο” δεν υπάρχει ακόμα ή είναι υπό κατασκευή.
Η γυναίκα επανέρχεται στο νερό, στη λίμνη, στη μνήμη, για να ψάξει την παλιά της εικόνα, να μελετήσει τα στοιχεία της εικόνας αυτής.
Οι αντιπαραθέσεις του φεμινιστικού κινήματος με το δικαστικό σύστημα που περιγράφει στο βιβλίο της η Σ. Βωβού είναι μέρος αυτού του αγώνα που αφορά την αναγνώριση των γυναικών. Είναι ένας αγώνας που βοηθάει στο να αναλύσουμε την εικόνα της θυγατρότητας, “της απλής κοπέλας” που αναφέρει η ποιήτρια και να καταλάβουμε το βάρος αυτής της εικόνας.
Η αλλαγή της εικόνας της γυναίκας αφορά και τους άνδρες.
* Η μετάφραση του ποιήματος είναι δική μου. Δεν έχουν ακόμα εκδοθεί ποίηματά της στα ελληνικά.