Ο Σαρλ Μπετελέμ ήταν ένας άνθρωπος του εικοστού αιώνα – μιας εποχής που δεν θυμόταν, αλλά ανέπνεε πολέμους και επαναστάσεις. Γιος Αυστριακού εβραϊκής καταγωγής, στα είκοσί του, όταν δηλαδή ο Χίτλερ ανέβαινε στην καγκελαρία, έμπαινε στο γαλλικό Κομμουνιστικό Κόμμα και άρχιζε (χρόνια στράτευσης χωρίς οικονομία δυνάμεων…) να μαθαίνει ρωσικά. Το 1936 είδε από κοντά τις ουρές που έκαναν στα περίπτερα οι Μοσχοβίτες για να διαβάσουν τα πρακτικά των φρικαλέων Δικών της Μόσχας. Και στα χρόνια της δικής μας μεταπολίτευσης, όταν δηλαδή κυκλοφορούσε στη Γαλλία ο πρώτος τόμος των Ταξικών αγώνων στην ΕΣΣΔ από τον οίκο Μaspero, ο Μπετελέμ είχε πια πίσω του σαράντα χρόνια μελέτης της ρωσικής κοινωνίας – χώρια τα ταξίδια στην Ανατολική Ευρώπη, την Κίνα, την Κούβα και την Αίγυπτο.
Γενιές ανθρώπων που πίστεψαν στην ανάγκη μιας επαναστατικής αλλαγής, όχι μόνο στις χώρες του δυτικού καπιταλιστικού κόσμου αλλά και του «αναπτυσσόμενου», έβρισκαν στους Ταξικούς αγώνες μια συνεκτική εξήγηση γιατί η «σοσιαλιστική» Ρωσία του Στάλιν έφτασε να δίνει κάρβουνο στον Φράνκο. Και κυρίως, γιατί η ίδια, δεκαπέντε χρόνια μετά την αποασταλινοποίηση, έμπαινε με τανκς στην Πράγα, κλιμακώνοντας, μέσα μάλιστα στον Ψυχρό Πόλεμο, τις σχέσεις με την Κίνα και την Αλβανία. Το θέμα, εξηγούσε ο Μπετελέμ απέναντι στις αναλύσεις του Ζαν Ελενστάιν και του ΚΚ Γαλλίας, δεν ήταν μόνο ο Στάλιν – όπως δεν είναι μόνο, ποτέ, καμιά ηγετική φυσιογνωμία. Το θέμα ήταν πώς μια επαναστατική διαδικασία είχε εκφυλιστεί σε κρατικό καπιταλισμό. Πώς δηλαδή, στο όνομα του «σοσιαλισμού», που έφτασε να θεωρείται εσφαλμένα τρόπος παραγωγής μετά τον καπιταλισμό, επιβίωσαν οικονομικές, πολιτικές και ιδεολογικές σχέσεις που, αντί να αφαιρούν έδαφος από τον τελευταίο, τον εδραίωναν υπό κρατική σιδηρά πυγμή. Αυτή η μελέτη βρισκόταν σε αλληλεπίδραση με την προσέγγιση του Αλτουσέρ στη Γαλλία, και ο Μπετελέμ συνεργάστηκε στενά με τον κομμουνιστή γάλλο φιλόσοφο.
Πριν από τη σύγκρουση ΕΣΣΔ-Κίνας, μια τέτοια προσέγγιση ήταν υπερβολικά «κατανοητική» και «αντικειμενιστική»: ψυχρή, όσο τα στρατόπεδα, και «επιστημονική», όσο ένας κρατικά στρεβλωμένος μαρξισμός που, στο όνομα της επιστήμης, έδινε άλλοθι στη φρίκη. Στο κλίμα, λοιπόν, της εποχής, το διάβημα του Μπετελέμ έμοιαζε για πολλούς, όχι ακατανόητα, απολογία και συγχωροχάρτι στον σταλινισμό. Σήμερα, σε άλλο πια κλίμα, πρόκειται για μια σπουδαία συμβολή στην κατανόηση της ιστορίας της ρωσικής επανάστασης, στο πλαίσιο του λεγόμενου θεωρητικού (μεθοδολογικου) αντιανθρωπισμού: «Οι άνθρωποι», θύμιζε ο Μαρξ, «φτιάχνουν την ιστορία τους, σε συνθήκες που όμως δεν διάλεξαν οι ίδιοι» – κι αυτό ισχύει και για τις πλέον απεχθείς ιστορικές προσωπικότητες.
Δίνοντας έμφαση στις συνθήκες που «παρήγαν ανθρώπους», το έργο του Μπετελέμ εξηγεί τι δεν διάλεξε ένας μόνο άνθρωπος στη Ρωσία, και τι δεν μπορούσε να εξηγηθεί παρά μόνο με βάση σχέσεις: τις οικονομικές και τις πολιτικές, ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις και τα στρώματα της ρωσικής κοινωνίας· τις πολιτικές και τις ιδεολογικές σχέσεις στο εσωτερικό των μπολσεβίκων· τις σχέσεις μεταξύ πόλης και υπαίθρου. Απορρίπτοντας την ορθόδοξη τροτσκιστική ανάλυση περί γραφειοκρατικού εκφυλισμού του επαναστατικού κράτους (ο Μπετελέμ ανήκει στο παράδειγμα της μαοϊκής πολιτιστικής επανάστασης), οι Ταξικοί αγώνες υπογραμμίζουν τις παραχωρήσεις των μπολσεβίκων ήδη από το 1918, επί Λένιν, σε τμήματα της ρωσικής αστικής τάξης που δέχτηκαν να συνεργαστούν με τη «νέα κατάσταση», και των οποίων η συμβολή στη ρωσική οικονομία κρίθηκε καίριας σημασίας.
Ο Μπετελέμ εξηγεί ότι η Νέα Οικονομική Πολιτική των μπολσεβίκων, που για να αντιμετωπίσει την πείνα μεταξύ 1921 και 1928 έδωσε περισσότερη ελευθερία στο εμπόριο και πρωτοβουλίες στους αγρότες, δεν ήταν γενικώς «υποχώρηση». Αντίθετα, επρόκειτο για το επαναστατικό πρόγραμμα στη φάση μετά το εμφύλιο, την καταστροφή και την πείνα: μια πολιτική για τη συμμαχία εργατών-αγροτών κρίσιμη, καθώς το 1917 δεν ήταν 1905, κι αυτό οφειλόταν στην κινητοποίηση του αγροτικού κόσμου. Είναι η εποχή που η κρατική συγκέντρωση των σιτηρών συνιστά απόλυτη προϋπόθεση για τις εξαγωγές· οι εξαγωγές προϋπόθεση για το συνάλλαγμα· και το συνάλλαγμα αναγκαίο μέσο για να εισαχθούν βιομηχανικά προϊόντα, που δεν μπορούσαν να παραχθούν στη Ρωσία. Ο Λένιν έλεγε κάπου πως χρειαζόταν μια «πολιτιστική επανάσταση», δηλαδή η ιδεολογική ηγεμονία, ώστε οι αγρότες να ενταχθούν οικειοθελώς σε συνεταιρισμούς. Ό,τι λοιπόν τσακίστηκε μετά το 1928, εξηγεί ο Μπετελέμ, ήταν ακριβώς η πολιτική που μεριμνούσε γι’ αυτές τις κοινωνικές σχέσεις – αν και στην πραγματικότητα η μέριμνα αυτή ατονούσε διαρκώς. Μετά, λοιπόν το 1928, στη θέση της ΝΕΠ επιβλήθηκε μια φονική πολιτική βίαιης κολεκτιβοποίησης και εκβιομηχάνισης. Και η πολιτική αυτή, με τον Στάλιν προεξάρχοντα, πάνω από τις σχέσεις που προαναφέραμε επέβαλε (στις κομματικές συζητήσεις, στον κρατικό σχεδιασμό και «στην πράξη») την ανάπτυξη των «παραγωγικών δυνάμεων». Όμως η κύρια παραγωγική δύναμη, σχολιάζει ο Μπετελέμ, αποτελούνταν από τους ίδιους τους παραγωγούς – από τον «προλετάριο δικτάτορα». Ο μαρξισμός, προσθέτει ο ίδιος ανατρέχοντας στον Λένιν του 1902, δεν ήταν ένας οικονομισμός – απλά δηλαδή οικονομική θεωρία, που μπορούσε δήθεν να εξηγεί και να προωθεί κοινωνικές αλλαγές με βάση αποκλειστικά την οικονομία. Το αντίθετο: στο όνομα των «αναπόφευκτων» της οικονομίας, στη Ρωσία χρειάστηκε να εκτοπιστούν (και με φυσικούς όρους) οι μαρξιστές της πρώτης περιόδου της επανάστασης – για να καταλήξουμε στις εσωκομματικές εκκαθαρίσεις, το σταλινικό Σύνταγμα-τερατούργημα του 1936 και την κατάργηση των τάξεων με διάταγμα. Ως εάν, κόντρα σε ό,τι έγραφαν δεκαετίες οι Μαρξ και Λένιν, το κράτος, το ρωσικό κράτος, να μπορούσε ποτέ να γίνει στ’ αλήθεια «όλου του λαού». Κι ως εάν ο σοσιαλισμός, στο όνομα του οποίου εκγαταστάθηκε η φρίκη, να μην αποτελεί ένας καθεστώς μετάβασης μέσα στον καπιταλισμό και προς τον κομμουνισμό – αλλά τρόπος παραγωγής από μόνος του.
Περιττό να το πει κανείς: όλα αυτά που συνέβησαν δεν προβλέπονταν από κανένα «μοντέλο» που δήθεν εφαρμόστηκε και απέτυχε. Δεν είχαμε να κάνουμε, εξηγεί ο Μπετελέμ, με καμιά απολύτως «εφαρμογή ιδεών» (του Μαρξ, του Λένιν κ.ο.κ.). Ούτε η ίδια η ΕΣΣΔ ήταν προϊόν «αποφάσεων» (των μπολσεβίκων ή προσωπικά των Λένιν και Στάλιν) – μολονότι πάρα πολλές τέτοιες αποφάσεις υπήρξαν δείκτες, και μαζί μέσα, για την εμπέδωση του κρατικού καπιταλισμού. Όλα αυτά ήταν αποτελέσματα αγώνων, σε όλα τα επίπεδα της ρωσικής κοινωνίας: αγώνων στην οικονομία, την πολιτική και την ιδεολογία. Εξού και η ιστορία της ΕΣΣΔ από το χέρι ενός μαρξιστή, όπως ο Μπετελέμ, είναι ιστορία Ταξικών αγώνων. Οι αγώνες προϋποθέτουν, δεν αναιρούν, προσωπικότητες· όμως είναι προφανές πως επίσης τις διαμορφώνουν και τις ξεπερνούν. Αν τελικά προέχουν οι αγώνες, όχι οι προσωπικότητες, αυτό κάτι καλό μπορεί να σημαίνει και για εμάς, σήμερα.
***
Χάρη σε σημαντικούς εκδοτικούς οίκους της Μεταπολίτευσης –τον Στοχαστή, τον Μπουκουμάνη, τον Κέδρο, αλλά και τον ελληνικό κύκλο του Monthly Review–, ο Μπετελέμ διαβάστηκε στην Ελλάδα, μαζί με νεομαρξιστές όπως ο Πολ Σουήζυ και ο Σαμίρ Αμίν. Οι καλές εκδόσεις Κουκκίδα, του Δημήτρη Δημόπουλου, επανεκδίδουν τώρα το μνημειώδες έργο Οι ταξικοί αγώνες στην ΕΣΣΔ – και το έργο αυτό παρουσιάζεται την ερχόμενη Τετάρτη στο καφέ-μπαρ Manifesto. Όχι, προφανώς, χάριν μόνο της εκδοτικής επικαιρότητας. Η επιστροφή στον Μπετελέμ είναι αναγνώριση μιας οφειλής: σε μια κοπιαστική δουλειά δεκαετιών, σε μια αφοσίωση δηλαδή που δεν περισσεύει στις μέρες μας, οφείλουμε το υλικό και τη μέθοδο για να καταλάβουμε τι έγινε μεταξύ 1917 και 1941· τι καθόρισε την πορεία της πρώτης νικηφόρας σοσιαλιστικής επανάστασης ως την κατάρρευση του εκφυλισμένου καθεστώτος του 1989.
φ
Την οφειλή αυτή δεν την αναιρεί η ιδεολογική «στροφή» του Μπετελέμ, στις αρχές πια του ‘80. Γιατί στροφή; Γιατί αν οι δύο πρώτοι τόμοι των Ταξικών αγώνων εκδόθηκαν στη Γαλλία (και) ως απάντηση στα χρόνια της ανόδου του «αντι-‘68» –την περίοδο που, στο όνομα του αντισταλινισμού και της τερατωδίας των γκούλαγκ, το Παρίσι γινόταν πρωτεύουσα του ευρωπαϊκού αντικομμουνισμού, αποθεώνοντας Καίσλερ, Σολζενίτσιν και «Νέους Φιλοσόφους»–, στις αρχές του ’80, ο τρίτος τόμος των Ταξικών αγώνων (1930-1941), μαρτυρά τη μετατόπιση του Μπετελέμ από τον μαοϊσμό στο αντιολοκληρωτικό ιδεολογικό «σύμπαν» που αντιμαχόταν. Όμως, ακόμα κι αν στο βιβλίο αυτό τον διαβάζουμε να μιλά σαν Φυρέ ή Γκλυκσμάν, να βρίσκει δηλαδή στον κόκκινο Οκτώβρη «τις ρίζες αυτού που θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε τη μεγάλη αυταπάτη του εικοστού αιώνα» (ακόμα και ομοιότητες με τον φασισμό…), αξίζει να σκεφτούμε όπως ο Έρικ Χόμπσμπάουμ: να είσαι επιστήμονας δεν σημαίνει να είσαι αντικειμενικός. Ολόκληρη η ζωή του Μπετελέμ, σε έναν αιώνα πολέμων και επαναστάσεων, ήταν μια ζωή από συγκεκριμένη σκοπιά: ενάντια στους «ειδικούς» και τους αντικειμενικούς, και υπό το φως συγκεκριμένων αξιών. Αυτή λοιπόν η μεροληψία, αν και άλλου είδους στα στερνά του, χαρακτηρίζει επίσης τη «στροφή» ενός σημαντικού μαρξιστή. Παρά τις αντιφάσεις του όμως, αν όχι ακριβώς εξαιτίας τους, ο Σαρλ Μπετελέμ δικαιούται απολύτως το ενδιαφέρον μας.
Η παρουσίαση των Ταξικών αγώνων στην ΕΣΣΔ γίνεται την Τετάρτη 20 Δεκεμβρίου, στις 7:30 μ.μ., στο Manifesto (Γούναρη 51, Ροτόντα), με την υποστήριξη των Ακυβέρνητων Πολιτειών (η σελίδα της εκδήλωσης εδώ). Για το βιβλίο μιλούν οι Χρήστος Λάσκος και Ανέστης Ταρπάγκος. Για περισσότερα γύρο από το έργο του Μπετελέμ και την αποτίμηση του ρωσικού 1917-1989, δείτε:
Σαρλ Μπετελέμ, Οι ταξικοί αγώνες στην ΕΣΣΔ, 1η περίοδος (1917-1923) (μτφρ.: Κώστας Μαλεβός), Κέδρος 1974· 2η περίοδος (1923-1930) (μτφρ: Γιάννης Κρητικός), Κέδρος 1977.
Σαρλ Μπετελέμ, Οι ταξικοί αγώνες στην ΕΣΣΔ, 3η περίοδος (1931-1940) (μτφρ.: Σπύρος Κακουριώτης), Κουκκίδα 2017.
Μαρξισμός και ΕΣΣΔ. Για τη φύση των σοβιετικών καθεστώτων. Μαρξιστικές προσεγγίσεις, αναλύσεις, κριτικές και ερμηνείες [https://marxismandussr.wordpress.com]
Δημήτρης Μπελαντής, «Οι πολιτικές συνέπειες του οικονομισμού», Θέσεις τ. 101, Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2007 [http://www.theseis.com/index.php?option=com_content&task=view&id=996&Ite…
Μάρτα Χάρνεκερ, «Ο Αλτουσέρ και ο ‘θεωρητικός αντιανθρωπισμός’ του Μαρξ», Θέσεις τ. 87, περίοδος: Απρίλιος – Ιούνιος 2004 [http://www.theseis.com/index.php?option=com_content&task=view&id=850&Ite…
Ralph Miliband, “Bettelheim and Soviet Experience”, New Left Review I/91, May-June 1975
Τόνι Κλιφ, Κρατικός καπιταλισμός στη Ρωσία. Μια μαρξιστική ανάλυση των σταλινικών καθεστώτων (μτφρ.: Λέανδρος Μπόλαρης), Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο 2017.