Τα χρόνια που ακολούθησαν το ξέσπασμα της ελληνικής Μεγάλης Κρίσης πολλές ερμηνείες επιστρατεύτηκαν, προκειμένου να την εξηγήσουν.
Γιατί, άραγε, η ελληνική Κρίση «ξέφυγε» τόσο πολύ; Γιατί μετεξελίχθηκε σε οιονεί κατάρρευση; Γιατί το ελληνικό κράτος αποδείχτηκε, σε τέτοιο βαθμό, «αποτυχημένο», ώστε να είναι βάσιμο το ερώτημα του κατά πόσο θα μπορεί να ικανοποιεί τις στοιχειώδεις ανάγκες κοινωνικής αναπαραγωγής στο άμεσο μέλλον;
Η δεξιά απάντηση είναι πως το ελληνικό κράτος με τις «παροχές» του και την πελατειακή του δόμηση, ιδίως μετά το ΄80 βρίσκεται στη ρίζα του κακού. Επαναλαμβάνοντας τις κοινές νεοφιλελεύθερες παπάντζες αποδίδει την ευθύνη στο «δημόσιο», το οποίο, εμποδίζοντας την υγιή επιχειρηματικότητα και, ταυτόχρονα, παρασιτώντας πάνω της έφερε τα πράγματα στο μη περαιτέρω που βιώνουμε.
Από την άλλη, μια, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, πλειοψηφική παράδοση «ριζοσπαστικής» ανάλυσης ισχυρίζεται πως η «αποτυχία» του ελληνικού καπιταλισμού οφείλεται, εν πολλοίς, στον εξαρτημένο χαρακτήρα του. Φταίνε οι ξένοι ιμπεριαλιστές, φταίει η ΕΟΚ, φταίει το ευρώ για το χάλι μας. Και αν σε κάτι φταίει και το ελληνικό κεφάλαιο, η ελληνική άρχουσα τάξη, αυτό είναι, κατά βάση, ο «μεταπρατικός» της χαρακτήρας, το γεγονός, δηλαδή, πως υπήρξε διαχρονικά και πρόσφατα υπηρέτης ξένων αφεντάδων, που έπαιρνε κάτι από τα ψίχουλα που περίσσευαν.
Η σχετική συζήτηση διαρκεί πολύ –όσο και το μέλλον, προφανώς- και τα επιχειρήματα έχουν διατυπωθεί πολλές φορές, ξανά και ξανά. Δεν πρόκειται να την επαναλάβω εδώ. Μια περιεκτική προσέγγιση, η οποία διατηρεί, νομίζω, την αξία της, είναι αυτή που υπάρχει στο βιβλίο Χωρίς Επιστροφή[1], όπου σημειώνεται «το μεγαλείο και η αθλιότητα» του ελληνικού καπιταλισμού και αποδομείται η ιδέα μιας κάποιας στρεβλότητάς του, μιας ορισμένης κρίσιμης ιδιοτυπίας του. Εκτός κι αν εννοούμε πως ο ελληνικός καπιταλισμός είναι ιδιότυπος με την έννοια, που όλοι οι καπιταλισμοί είναι «ιδιότυποι».
Αν, πάντως, θέλουμε να αξιοποιήσουμε αναλυτικά κάποια ιδιοτυπία του καλό θα ήταν να σημειώσουμε το γεγονός πως, από «καπιταλιστική άποψη», πρόκειται για εξαιρετικά πετυχημένο παράδειγμα. Ο βαθμός εκμετάλλευσης της εργασίας υπήρξε από τους μεγαλύτερους στον ευρωπαϊκό –και όχι μόνο- χώρο, η διανομή του εισοδήματος υπέρ των πλουσίων είναι διαρκώς πραγματικά εντυπωσιακή, το φορολογικό σύστημα είναι πρωτοφανώς ταξικά μεροληπτικό σε βάρος των μισθωτών και των συνταξιούχων.
Η νίκη του ελληνικού αστισμού τη δεκαετία του ΄40 διαμόρφωσε μια εξαιρετική συνθήκη για το ελληνικό κεφάλαιο και τους συμμάχους του –μεγάλα τμήματα της παραδοσιακής, αλλά και της νέας μικροαστικής τάξης.
Χαρακτηριστικά είναι τα συμπεράσματα μιας πρόσφατης εργασίας σχετικά την κερδοφορία σε αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες, του Ιβάν Τροφίμοφ (Ivan Trofimov, Profit rates in developed capitalist countries: a time series investigation, PSL Quarterly Review, vol. 70 n. 280 (June, 2017), 85-128), που αναδεικνύει την διαχρονικά εντυπωσιακή πρωτιά του ελληνικού καπιταλισμού, σε ό,τι αφορά τα ποσοστά κέρδους, ανάμεσα στις αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες. Παρατηρείστε την παρακάτω εικόνα και προσέξτε πως στο διάγραμμα, όπου αποτυπώνονται τα ελληνικά στοιχεία, απαιτείται στον αριστερό άξονα το μεγαλύτερο εύρος –μέχρι και 45%, για να περιληφθούν οι επιδόσεις του ελληνικού καπιταλισμού.
Η επιτυχία του ελληνικού καπιταλισμού είναι αδιαμφισβήτητη.
Νομίζω, λοιπόν, πως η κατάρρευση είναι σε μεγάλο βαθμό συνδεδεμένη με αυτήν τη διαχρονική επιτυχία του. Η ταξική του ισχύς αποδείχτηκε, τελικά, ως μια από τις διαλεκτικές ειρωνίες στις οποίες μας συνηθίζει η ιστορία, αίτιο «αδυναμίας».
Όλοι, πλέον, ξέρουμε, για παράδειγμα, έστω κι αν τόσο οι δεξιοί όσο και οι ανεξαρτησιακοί ριζοσπάστες το αποκρύπτουν, πως το δημόσιο χρέος είναι αποτέλεσμα της διαρκούς και μεγάλης υστέρησης των εσόδων σε σχέση με τις δαπάνες. Πράγμα που σημαίνει πως η ελληνική καπιταλιστική τάξη και οι τάξεις-στηρίγματα, μέσα από τις φοροαπαλλαγές, τη φοροδιαφυγή και τη φοροκλοπή, και με τις δαπάνες επίσης προς όφελός τους σε μεγάλη έκταση –προμήθειες, μίζες, υπερτιμολογήσεις και όλα τα γνωστά- οδήγησαν στην έκρηξη του χρέους, η οποία στη συγκεκριμένη συγκυρία του 2009 λειτούργησε με τον τρόπο που ξέρουμε. Αυτό που παίζεται έκτοτε είναι κατά πόσο η κρίση θα ξαναγινόταν ευκαιρία για το ελληνικό κεφάλαιο ή η ταξική πάλη, που κορυφώθηκε στα χρόνια 2010-2013, θα οδηγούσε σε μια εντελώς διαφορετική πορεία, που θα άλλαζε τη -σταθερή σχεδόν μεταπολεμικά- ρότα του ελληνικού καπιταλισμού προς όφελος, για πρώτη φορά, του κόσμου της εργασίας.
Δυστυχώς, αυτό, ιδίως μετά τον Ιούλιο του 2015, κρίθηκε μάλλον κατά πολύ σε βάρος μας. Έχει σημασία, τουλάχιστον, να κατανοήσουμε τι μας έχει συμβεί. Και, κυρίως, να συνειδητοποιήσουμε ποιος είναι ο κύριος εχθρός –που είναι πολύ περισσότερο, νομίζω, «μέσα» παρά «έξω».
Οποιαδήποτε πολιτική απάντηση δεν μπορεί παρά να ξεκινάει από αυτό. Γιατί η μετατροπή μας σε λευκούς κινέζους εργαζόμενους ευνοεί περισσότερο τους «μέσα» παρά τους «έξω».
[1] Χρήστος Λάσκος –Ευκλείδης Τσακαλώτος, Χωρίς Επιστροφή, ΚΨΜ, 2011. Βλ. και των ίδιων, 22 πράγματα που μας λένε για την ελληνική κρίση και δεν είναι έτσι, ΚΨΜ, 2012