Τριάντα συναπτά χρόνια κουβεντολόι, διαπραγματεύσεις και κοπτοραπτική ευγενών προθέσεων χρειάσθηκαν για να φτάσουν από το Λούβρο στη Θεσσαλονίκη τα αντίγραφα των μνημειακών γλυπτών με την εμβληματική ονομασία «Μαγεμένες». Τα πρωτότυπα δεν υπήρχε περίπτωση να επιστραφούν, τόσος κόπος και συνωμοσία ενός γάλλου κοντραμπαντιέρη με το σεράι του σουλτάνου κατά το 1864 δεν μπορούσε να πάει έτσι, στο βρόντο, στο όνομα όποιας ελληνογαλλικής φιλίας. Κι έτσι αποδείχθηκε ότι λιγότερος κόπος και χρόνος χρειάζεται για να βουτήξεις τα πρωτότυπα έργα, από τους απαιτούμενους για να εορτασθεί η παλλινόστηση έστω των ρεπροντιξιόν. Χθες λοιπόν ανακοινώθηκε από την Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης ότι έναντι του ποσού των 150 χιλιάδων ευρώ καταφέραμε να αγοράσουμε επιτέλους τα αντίγραφα (και τις μήτρες τους άραγε;) τα οποία θα αποτελέσουν και δικαίως την ατραξιόν της φετινής διοργάνωσης.
Πάντως, θα άξιζε να καταγραφεί παράλληλα σε ένα αναλυτικό χρονικό κάθε στιγμή της προσπάθειας αυτής που κατέτρωγε τα σωθικά της πόλης και σπίθιζε από καιρού εις καιρό στα μυαλά τόσων και τόσων ανθρώπων. Διότι φαίνεται ότι το έχει το ριζικό μας, συχνά, σαν των Τρώων, να είναι οι προσπάθειες και οι ανακοινώσεις αλλά συνήθως κολλάμε και δεν λέμε να πάμε βήμα παρακάτω. Βοηθάνε, είναι η αλήθεια, και οι θρύλοι που κατασκευάζονται όταν τα στοιχεία της πραγματικότητας εξαερώνονται στην ιστορική διαδρομή. ΄Έτσι και με τις «Μαγεμένες» που ως έργο των ρωμαϊκών χρόνων* διεκδίκησαν και επέτυχαν μια μυθική επένδυση η οποία με την σειρά της μετατράπηκε σε παγίδα για τις νεώτερες γενιές, τις μαγεμένες από την απόκοσμη δόξα των προπατόρων.
Διότι, διδακτικός και για τα σύγχρονα, ο μύθος για τα ανωτέρω γλυπτά. Τα οποία κατά τον παραμυθητικό λόγο, δεν είναι παρά μια βασίλισσα και η ακολουθία της παγιδευμένες στους πόθους της σάρκας, στα κελεύσματα του έρωτα, στα σχέδια που προσκρούουν μέσα στην επαναστατική τους αθωότητα πάνω στις εξουσιαστικές προτεραιότητες. Και τι σχέδια καταστρώθηκαν για αυτές τις προτεραιότητες! Ο Μεγαλέξανδρος, λέει ο μύθος, ετοίμαζε την εκστρατεία στην ανατολή. Μάζευε συμμάχους κι ένας από αυτούς, θραξ βασιλεύς κατέφθασε μετά τις συζύγου του για να τα βρεί και να τα συμφωνήσει με τον Μεγάλο Στρατηγό. Ο οποίος, την είδε την βασίλισσα και την λιγουρεύτηκε. Έπεσε κι αυτή με τη σειρά της στην καψούρα, τι να συγκρίνεις τώρα τα χωριά της Θράκης με τα παλάτια της Πέλλας, όσο να πεις ήτανε και μπάνικος ο Μεγάλος, το κλείσανε το ραντεβουδάκι το κρυφό αλλά, δούλευε η κατασκοπεία του άντρα της, του πήγανε τα νέα, βουρλίστηκε κι έριξε μάγια άλυτα στο δρόμο για τα δώματα της γυναίκας του. Αν όμως αυτουνού δούλευε η κατασκοπεία, του Αλέξανδρου είχε ήδη προκόψει η αντικατασκοπεία, του πήγαν τα μηνύματα για την παγίδα, κορόιδο δεν ήτανε, δεν πήγε ποτέ στο ραντεβού. Μόνο που δεν ειδοποίησε και την βασίλισσα, σιγά μην τον έκοφτε. Αυτήν όμως την έτρωγε η πεθυμιά, βγήκε με τις συνοδούς της να δει μπας κι έχασε τον δρόμο ο Μεγάλος, κι αυτό ήτανε, πέσανε στα μάγια και πετρώσανε στους αιώνες, αμήν.
Ηθικόν δίδαγμα; -που θα έλεγε και ο συγχωρέμενος ο Τσιφόρος- «πρόσεχε με ποιούς κλείνεις ραντεβού, καθότι όποιοι σου κάνουνε τα γλυκά μάτια δεν σημαίνει ότι το εννοούν τόσο όσο εσύ επιθυμείς και, μπορεί να σε ξεχάσουνε στο πιτς φυτίλι, κι όλα αυτά εις το τετράγωνο, αν η υπόθεση σχετίζεται και με την εξουσία».
Στα καθ’ ημάς και σε ότι αφορά την αγορά των αντιγράφων, δεν έφταναν τα γαλίφικα γλυκοβλεφαρίσματα της εξουσίας, προστέθηκαν και οι υποσχέσεις των ιδιωτών που κοκορεύονται ότι δεν έχουνε το μυαλουδάκι τους μόνο στο καζάντισμα. Κι έτσι μπήκανε ονόματα που ανακοινώνανε χορηγίες για τα αντίγραφα αλλά θέλανε και εισιτήριο στο κατόπι για να βλέπουνε οι σύγχρονοι πώς πιάνουνε οι αρχαίες καταδεσιές. Κι επειδή η σχετική προσπάθεια δεν είχε καρποφορήσει ο δήμαρχος της πόλης είχε ανακοινώσει πριν δυό χρόνια ότι θα βρει πέντε δέκα άλλους ιδιώτες που δεν θα έχουνε το νου τους μόνο στο μούχτι, θα βάλουνε δέκα είκοσι ψωροχιλιάρικα ο καθείς και θα λυνόταν ως και τα μάγια. Αλλά, φευ, που θάλεγαν και οι αρχαίοι πρόγονοι. Κανένας δεν έβαλε το χέρι στην τσέπη κι έπρεπε να βρεθεί η ΔΕΘ, το Λιμάνι και η ΕΥΑΘ, κάτι τσοντάρανε και τα επιμελητήρια (πόσα ακριβώς άραγε ο καθείς;), πάει να πει κυρίως επιχορήγηση του δημοσίου. Άρα …δεηθώμεν, στο δημόσιο ταμείο, οι ιδιώτες σε στήνουνε διαρκώς στο ραντεβού.
ΥΓ. Ύστερα μαθαίνεις ότι πήρε, στο πιτς φυτίλι το Μέγαρο Μουσικής Αθηνών 600 χιλιάρικα για ένα εξάμηνο, από το δημόσιο ταμείο-κι εμείς χωλοσκάγαμε για 150- , και βλέπεις ότι κρατάνε ακόμη τα αρχαία μάγια της εξουσίας.
*Αρχαιολογική και ιστορική προσέγγιση
Έτσι προέκυψαν οι Γητεμένες του παραμυθιού, οι Incantadas για τους Ισπανοεβραίους ή τα Σχήματα των Αγγέλων για τους Τούρκους της πόλης.
Η ονομασία τους πάντως ήταν το μοναδικό στοιχείο που ανταποκρινόταν στην αλήθεια καθώς οι απεικονίσεις των μορφών σε φυσικό μέγεθος και τα χρώματα με τα οποία είχαν βαφεί ήταν τέτοιας κομψότητας που ακόμη και σχεδόν εκατό χρόνια μετά την μεταφορά τους στη Γαλλία, το 1932, ο καθηγητής Πεντριζέ αντικρίζοντας τα στο Λούβρο είχε έντονη την εντύπωση «ότι απογειωνόταν ως τον καταγάλανο ουρανό».
Η σύνθεση των γλυπτών έγινε κατά την ύστερη ελληνιστική περίοδο, μάλλον κατά το τέλος του 2ου αιώνα μ.Χ. την εποχή των Σεβήρων, Ρωμαίων αυτοκρατόρων και είναι μια ευθεία αναφορά στον θεό Διόνυσο. Οκτώ μυθολογικές μορφές ήταν ο κύριος διάκοσμος μιας κιονοστοιχίας κορινθιακού ρυθμού ενώ στις δύο πλευρές των πεσσών του άνω τμήματος της στοάς υπήρχαν οι ανάγλυφες παραστάσεις μυθολογικών προσώπων.
Στη μία πλευρά καταγράφονται οι μορφές της Λήδας (με τον Δία μεταμορφωμένο σύμφωνα με τον γνωστό μύθο σε κύκνο), της Αριάδνης (στεφανωμένης με φύλλα κληματαριάς, της Μαινάδας και του Διόνυσου (δίπλα σε ένα πάνθηρα). Στην άλλη, όπου υπήρχε και ελληνική επιγραφή -στο επιστύλιο της κιονοστοιχίας υπάρχει η κτητορική επιγραφή: …Ν ΓΕΓΕΝΗΜΕΝΟΝ ΥΠΟ… = (έργο)ν γεγενημένον υπό (όνομα χρηματοδότη)-, αποτυπώνονταν οι μορφές της Νίκης (έτοιμης να ανοίξει τα φτερά για να πετάξει), της Αύρας με το χαρακτηριστικό πέπλο, ένας Διόσκουρος( με άλογο στα πόδια του και μια Μαινάδα που παίζει διπλό φλάουτο) και του Γανυμήδη (με το Δία μεταμορφωμένο σε αετό).
Η Στοά των Ειδώλων –όπως ονομάστηκε πολύ μετά την κατασκευή της- ήταν ουσιαστικά ο διάκοσμος της νότιας εισόδου του Forum, από την πλευρά δηλαδή της σημερινής Εγνατίας. Δεν είναι καν γνωστός ο μύθος που διηγούνται τα ανάγλυφα αν και η σύνθεση παραπέμπει ευθέως στην αναπαράσταση του γάμου του Διόνυσου με την κόρη του Μίνωα και σίγουρα στο οργιαστικό μέρος της λατρείας του στον μακεδονικό χώρο.
Το 1866 έγινε η πρώτη καταγραφή των Ειδώλων από τους ξένους περιηγητές που περνούσαν κατά κύματα από το λιμάνι της πόλης. Ωστόσο, η πρώτη αποτύπωσή τους έγινε το 1753 σε χαρακτικό που επιχρωματίστηκε από τον βρετανό ζωγράφο James Stuart ο οποίος είχε επισκεφθεί το σπίτι με τον αρχιτέκτονα Nicolas Revett κατόπιν μεσολάβησης του βρετανού προξένου.
Την περίοδο κατά την οποία τα γλυπτά αποκολλήθηκαν και μεταφέρθηκαν στη Γαλλία ότι είχε απομείνει από την αρχική σύνθεση βρισκόταν ενσωματωμένο στο σπίτι ενός πλούσιου εβραίου υφασματέμπορου του Λιάτσι Αρδίτη στην εβραϊκή γειτονιά Rogos η οποία εκτεινόταν από την Παναγία Χαλκέων (Κόκκινη Εκκλησία) μέχρι τα τουρκικά λουτρά «ο Παράδεισος». Το ρωμαϊκό Forum εξάλλου είχε καταχωθεί από την εποχή του Θεοδόσιου του Β’.
Η διαρπαγή των ανάγλυφων πεσσών και τμήματος του υπόλοιπου μνημείου έγινε στις 12 Νοεμβρίου 1864 από τον παλαιογράφο Emmanuel Miller, ο οποίος εξασφάλισε την άδεια των τουρκικών αρχών, διέλυσε το μνημείο και μετέφερε τα μέλη του με το πλοίο “La Mouette” στο νησί των Κύκνων. Το 1869, με διαταγή του αυτοκράτορα Ναπολέοντα Γ΄, οι 4 “Καρυάτιδες”, τα 5 κιονόκρανα και τμήματα του διαζώματος μεταφέρθηκαν στο μουσείο του Λούβρου, όπου και φυλάσσονται μέχρι σήμερα, έχοντας επάξια κερδίσει την ονομασία «Ελγίνεια της Θεσσαλονίκης».
* Ο δημοσιογράφος του ρ/σ “Στο Κόκκινο 93,4” Απόστολος Λυκεσάς αρθρογραφεί καθημερινά στο alterthess.gr. Ακούστε ζωντανά στο “Κόκκινο 93,4” την εκπομπή “Ορθά- Κοφτά” με τον Απόστολο Λυκεσά Δευτέρα- Παρασκευή 10:00-11:00. Επικοινωνία με τον Απόστολο Λυκεσά στο [email protected].