Του Σπύρου Νιάκα
Η Ρόζα γεννήθηκε στην Πολωνία το 1871. Από την εφηβεία της εντάχθηκε στο επαναστατικό κίνημα της Πολωνίας, την ομάδα «Προλεταριάτο», που το 1894 έγινε το πολωνικό Σοσιαλδημοκρατικό κόμμα. Το 1889 πήγε για σπουδές στη Ζυρίχη, κέντρο των επαναστατών εμιγκρέδων της Ευρώπης. Παρά τη νεαρή της ηλικία, θα αναδειχθεί στους ηγετικούς κύκλους, χάρη στη θεωρητική της δεινότητα, αλλά και τις οργανωτικές αρετές που επέδειξε.
Μεταρρύθμιση ή επανάσταση
Το πιο «διάσημο» πολιτικό βιβλίο της Ρόζας αναμφίβολα είναι τοΚοινωνική μεταρρύθμιση ή επανάσταση, που γράφτηκε το 1899. Το βιβλίο αυτό αποτελεί τη θεωρητική συμβολή της Ρόζας στη διαμάχη που είχε ξεσπάσει στο Σοσιαλδημοκρατικό κόμμα της Γερμανίας με αφορμή τη δημοσίευση των άρθρων του Έντουαρντ Μπέρνστάιν στα 1896 και 1898. Ο Μπερνστάιν υποστήριζε ότι η ταξική πάλη αμβλυνόναν αντί να οξυνόταν, και ότι τα καρτέλ και οι κοινοπραξίες επιχειρήσεων έκαναν ομαλότερη την εξέλιξη του καπιταλισμού. Ως εκ τούτου, ο Μαρξ ήταν ουσιαστικά ξεπερασμένος και ο σοσιαλισμός σε κράτη με υψηλό επίπεδο εκβιομηχάνισης θα μπορούσε να επιτευχθεί μέσω μιας σταδιακής προσέγγισης, με κοινοβουλευτική και συνδικαλιστική πίεση στο κατεστημένο.
Η Ρόζα απέρριψε κατηγορηματικά αυτή τη θέση με το βιβλίο της, όπου υποστήριξε την «ορθόδοξη» θέση και την αναγκαιότητα της επανάστασης, προβάλλοντας το επιχείρημα ότι ο κοινοβουλευτισμός δεν είναι τίποτα άλλο παρά μια αστική απάτη. Οι αντιφάσεις του καπιταλισμού δεν παύουν να οξύνονται με την πρόοδο του χρηματιστικού κεφαλαίου και με την εκμετάλλευση των αποικιών και αυτές οι αντιθέσεις θα οδηγούσαν σε έναν πόλεμο που θα έδινε την ευκαιρία στο προλεταριάτο να καταλάβει την εξουσία με επαναστατικό τρόπο.
Η οξεία επίθεση της Ρόζας στον Μπερνστάιν «διευκόλυνε» και τον Καρλ Κάουτσκι, θεωρητικό ηγέτη τότε της Διεθνούς, να επιτεθεί και αυτός στον αναθεωρητισμό, ο οποίος για κάποια χρόνια στιγματίστικε σαν αίρεση – γεγονός που όμως δεν τον εμπόδισε να επεκτείνει την επιρροή του στο εργατικό κίνημα, με ολέθρια αποτελέσματα.
Μαζική απεργία, κόμμα, συνδικάτα
Στο βιβλίο της Μαζική απεργία, κόμμα, συνδικάτα, που γράφτηκε το 1906, συμπυκνώνονται τα συμπεράσματα της Ρόζας από τη Ρωσική Επανάσταση του 1905. Σε αυτό το βιβλίο η Ρόζα αναπτύσσει μια συνεκτική θεωρία για την επαναστατική μαζική δράση και τακτική. Η μαζική απεργία παρουσιάζεται ως το σημαντικότερο όπλο του προλεταριάτου, του δυτικού καθώς και του ρωσικού, για την επίτευξη μιας σοσιαλιστικής νίκης. Η μαζική απεργία, το αυθόρμητο αποτέλεσμα «αντικειμενικών συνθηκών», θα μπορούσε να ριζοσπαστικοποιήσει τους εργάτες και να οδηγήσει προς τα εμπρός την επανάσταση.
Σε αντίθεση με τον Λένιν, υποτιμούσε την ανάγκη της συμπαγούς κομματικής δομής, πιστεύοντας ότι η οργάνωση μπορεί να προκύψει κατά φυσικό τρόπο από τον αγώνα, στεκόμενη κριτικά προς την αντίληψη του Λένιν περί δημοκρατικού συγκεντρωτισμού. Στην πραγματικότητα, όσον αφορά τα οργανωτικά, και για τους δύο πρέπει να αντιπαραβάλουμε τα γραπτά τους στην πραγματική τους δράση. Ούτε ο Λένιν ήταν το αντιδημοκρατικό, συγκεντρωτικό τέρας που αρέσκονται να παρουσιάζουν οι αντίπαλοί του (οι φράξιες στους μπολσεβίκους συγκροτούνταν σε καθεστώς ελευθερίας ανήκουστο για τα περισσότερα άλλα κόμματα της εποχής) ούτε η Ρόζα ήταν «πνεύμα διάλυσης» (ίσα ίσα στο Πολωνικό κόμμα η ίδια ήταν πολύ ικανή και δραστήρια στο να προωθεί την κομματική πειθαρχία). Ο Φρέλιχ, βιογράφος της Ρόζας, συμπεραίνει: «Η Ρόζα αισθανόταν τον εαυτό της πιο ισχυρά δεμένο με το ιστορικό προτσές και από αυτό έβγαζε τις πολιτικές της αποφάσεις, ενώ ο Λένιν προσήλωνε το βλέμα του στο σκοπό και αναζητούσε τα μέσα για να τον φτάσει». Απλοποιώντας ίσως τα πράγματα, αναγκάζεται κανείς να διαπιστώσει ότι όσον αφορά το σκοπό, ο Λένιν ήρθε πολύ πιο κοντά.
Η συσσώρευση του κεφαλαίου
Η κύρια θεωρητική της συμβολή στην πολιτική οικονομία είναι το κλασικό έργο της Η Συσσώρευση του Κεφαλαίου. Βασική καινοτομία στη μαρξιστική θεωρία που προσφέρει το βιβλίο είναι η περιγραφή του ιμπεριαλισμού και του αποτελέσματος της δυναμικής επέκτασης του καπιταλισμού στις υποανάπτυκτες περιοχές του κόσμου, σαν μια προσπάθεια να λυθεί η (φαινομενική) αντίφαση του Μαρξ σχετικά με ένα καπιταλισμό που που αναπτύσσεται εν δυνάμει απεριόριστα ενώ από την άλλη οι αντιθέσεις του συστήματος προκαλούν ολοένα και πιο βίαιες οικονομικές κρίσεις, που αναπόφευκτα θα σαρώσουν τον καπιταλισμό. Η Ρόζα υποστήριξε ότι αν αυξηθεί η παραγωγή, η ισορροπία ανάμεσα σε καπιταλιστές και εργάτες γίνεται αδύνατη. για να διατηρήσει ο καπιταλισμός το δυναμισμό του πρέπει να βρει νέες αγορές σε μη καπιταλιστικές σφαίρες, είτε ανάμεσα σε αγρότες και τεχνίτες είτε αποικίες και υποανάπτυκτες χώρες. Ο καπιταλισμός θα καταρρεύσει όταν φτάσει σε οριακό σημείο η εκμετάλλευση του κόσμου που βρίσκεται έξω από αυτόν (αγροτιάς, αποικιών κ.λπ.).
1914: η μεγάλη προδοσία
Στις 4 Αυγούστου του 1914, η ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία έζησε την πιο μαύρη στιγμή της, όταν σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες, τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα πρόδοσαν τα συμφέροντα της εργατικής τάξης και τάχτηκαν υπέρ του πολέμου, με τους βουλευτές τους να ψηφίζουν μαζικά στα εθνικά Κοινοβούλια υπέρ των πολεμικών πιστώσεων, στέλνοντας τους νέους της εργατικής τάξης πανευρωπαϊκά να αλληλοσφαχτούν για να βγάλουν τους καπιταλιστές από το αδιέξοδό τους. Η Διεθνής κηρύχτηκε νεκρή, σαν ένα όργανο «χρήσιμο σε καιρό ειρήνης, άχρηστο σε καιρό πολέμου»! Στη Γερμανία την τιμή του εργατικού και σοσιαλιστικού κινήματος έσωσε μόνο μια μικρή ομάδα, μειοψηφική μέσα στο κόμμα, υπό την ηγεσία της Ρόζας και του Καρλ Λίμπκνεχτ, του μοναδικού βουλευτή που καταψήφισε τις πολεμικές πιστώσεις, σπάζοντας, μετά από ένα χρονικό διάστημα, την «αγία κομματική πειθαρχία». Μαζί με άλλους ομοϊδεάτες, σχημάτισαν την ένωση Σπάρτακος (Spartakusbund), που είχε σκοπό να θέσει τέλος στον πόλεμο με σοσιαλιστική επανάσταση και να εγκαθυδρίσει προλεταριακή κυβέρνηση. Το θεωρητικό θεμέλιο της οργάνωσης ήταν η μπροσούρα της Ρόζας Η κρίση της Σοσιαλδημοκρατίας, γραμμένο στη φυλακή με το ψευδώνυμο Γιούνιους. Στο κείμενο αυτό συμφωνούσε με τον Λένιν, υποστηρίζοντας την ανατροπή της κυβέρνησης και το σχηματισμό μιας νέας Διεθνούς, ισχυρής και ικανής να σταματήσει τη σφαγή.
Υποστήριξη αλλά και κριτική στη Ρωσική Επανάσταση
Τον Οκτώβρη του 17, όταν η Ρωσική Επανάσταση πήρε την εξουσία υπό την ηγεσία των μπολσεβίκων, η Ρόζα στάθηκε μια από τις πιο ενθουσιώδεις της υποστηρίκτριες. Ταυτόχρονα, δεν άφησε τον ενθουσιασμό της από τη νίκη του ρωσικού προλεταριάτου να θολώσει την κρίση της. Η μπροσούρα της Η Ρωσική Επανάσταση, χωρίς να στερείται επαίνων για τους εργάτες της Ρωσίας και τους μπολσεβίκους, προχωράει σε οξεία κριτική της διακυβέρνησής τους. Αυτή εστιάζεται σε 4 θέματα: Την αγροτική πολιτική, το ζήτημα της αυτοδιάθεσης των εθνών, τη διάλυση από πλευράς μπολσεβίκων της συντακτικής συνέλευσης και το ζήτημα της εργατικής δημοκρατίας.
Συνοπτικά για τα δύο πρώτα, η Ρόζα διαφώνησε με τη μέθοδο της απαλλοτρίωσης της γης που εφάρμοσαν οι μπολσεβίκοι, πιστεύοντας ότι η απαλλοτρίωση δεν έπρεπε να γίνει σε όφελος της ατομικής ιδιοκτησίας από πλευράς αγροτών, γιατί έτσι ο καπιταλισμός ριζώνει γερά, ειδικά σε μια μισοφεουδαρχική χώρα όπως η Ρωσία. Αντίθετα, εμμένει στην ορθόδοξη μαρξιστική θέση περί πλήρους εθνικοποίησης της γης. Η επιχειρηματολογία της σε αυτό το ζήτημα από άποψη αρχών παρότι είναι απολύτως σωστή, παραγνωρίζει όμως τους πραγματικούς συσχετισμούς μέσα στη Ρωσία, που έκαναν μονόδρομο την υιοθέτηση της πολιτικής αυτής από τους Μπολσεβίκους για να επιβιώσει η επανάσταση. Όσον αφορά το ζήτημα των εθνοτήτων, στάθηκε αντίθετη στην παραχώρηση δικαιώματος αυτοδιάθεσης στους λαούς της Ρωσίας – ίσως το πιο εξόφθαλμο λάθος της κριτκής της στον Λένιν.
Η Ρόζα στάθηκε κριτική απέναντι στην διάλυση της Συντακτικής Συνέλευσης από τους Μπολσεβίκους. Πίστευε ότι η επαναστατική δημοκρατία μπορούσε να εφαμοστεί συνδυάζοντας και σοβιέτ και κοινοβούλιο. Οι μπολσεβίκοι όμως δεν διέλυσαν τη Συντακτική επειδή μειοψήφησαν, αλλά επειδή οι αποφάσεις της έρχονταν σε αντίθεση με εκείνες των σοβιέτ. Το να την αφήσουν να λειτουργεί θα σήμαινε να συντηρήσουν μια κατάσταση δυαδικής εξουσίας που θα υπονόμευε την ήδη δύσκολη πορεία της επανάστασης.
Άλλωστε, όταν και η ίδια η Ρόζα ήρθε αντιμέτωπη με το ίδιο πρόβλημα, στην πορεία της Γερμανικής Επανάστασης, δεν δίαστασε να καλέσει για διάλυση της Εθνοσυνέλευσης, καταγγέλλοντάς την ως προπύργιο των αστών. Έγραφε στην Rotte Fahne: «Εκείνος που σήμερα προσφεύγει στην Εθνοσυνέλευση μεταφέρει συνειδητά ή ασυνείδητα την επανάσταση στο ιστορικό στάδιο των αστικών επαναστάσεων. Είναι ένας μεταμφιεσμένος πράκτορας της μπουρζουαζίας ή ένας ασυνείδητος ιδεολόγος της μικρομπουρζουαζίας»… Και αλλού: «(…) δεν υπάρχει δημοκρατία εκεί που οι μισθωτοί σκλάβοι και οι καπιταλιστές συυνεδριάζουν εν πνεύματι ισότητος για να συζητήσουν τα κοινά συμφέροντα με κοινοβουλευτικό τρόπο, αλλά εκεί που οι προλεταριακές μάζες, εκατομμύρια άτομα, παίρνουν οι ίδιες μέσα στα ροζιασμένα χέρια τους όλη την κρατική εξουσία, όπως ο θεός Θωρ το σφυρί του, για να συντρίψουν το κεφάλι των κυρίαρχων τάξεων».
Η πιο πολυσυζητημένη πτυχή της κριτικής της είναι φυσικά αυτή του μαρασμού της εργατικής δημοκρατίας. Παρότι η ίδια αναθεώρησε την κριτική της, βλέποντας στην πορεία πως παραγνωρισε πολλές από τις συνθήκες στην Ρωσία όπως την οικονομική και βιομηχανική κατάρρευση, την διάλυση της κοινωνικής βάσης της επανάστασης δηλαδή της εργατικής τάξης, τον εμφύλιο πόλεμο και την ιμπεριαλιστική εισβολή, οι γραμμές που έχει γράψει παραμένουν οι κλασικότερες ίσως αράδες για να συζητήσει κανείς το τι σημαίνει δημοκρατία: «η ελευθερία για τους οπαδούς της κυβέρνησης και για μόνα τα μέλη ενός κόμματος – όσο πολυάριθμα και να είναι αυτά – δεν είναι ελευθερία. Η ελευθερία νοείται πάντα ελευθερία για εκείνον που σκέφτεται διαφορετικά».
Ακόμα και τις στιγμές της κριτικής της, η Ρόζα δεν παραγνωρίζει την τεράστια σημασία της ρώσικης επανάστασης. “Όποιος ονειρεύεται μια επανάσταση-πρότυπο κατά τα γραπτά, κοιμάται το ύπνο του δικαίου. Οι μπολσεβίκοι, με το θάρρος τους και την αποφασιστικότητά τους να τραβήξουν την επανάσταση ως το τέλος, έχουν την τιμή να ισχυρίζονται ότι βάδισαν πρώτοι το δρόμο, σε εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες αφάνταστης πίεσης”. Τα όποια λάθη τούς καταλογίζει, πέρα από το ότι δικαιολογούνται (στο βαθμό που δεν θεωρητικοποιούνται σαν καθολικά εφαρμοζόμενη γραμμή) από τις αφόρητες συνθήκες, δεν μπορεί παρά να βαρύνουν καταρχήν όχι τους Ρώσους εργάτες και τους μπολσεβίκους, αλλά τους προλετάριους και τα κόμματά τους στην υπόλοιπη Ευρώπη, που στάθηκαν αδρανείς και διστακτικοί απέναντι στο ιστορικό τους καθήκον. Η Ρόζα δεν σχολιάζει απλά και αποτιμά τα γεγονότα: προτρέπει το γερμανικό προλεταριάτο σε δράση!
Η γερμανική επανάσταση
Η δράση αυτή πήρε την μορφή της ένοπλης εξέγερσης στις 5 Γενάρη του 1919. Η γερμανική κυβέρνηση, στην οποία συμμετείχαν οι σοσιαλδημοκράτες καθαίρεσε τον διευθυντή της αστυνομίας του Βερολίνου Άιχορν, διορισμένο σε αυτή την κομβική θέση από τα εργατικά συμβούλια. Ο Άιχορν ήταν μέλος των Ανεξάρτητων Σοσιαλδημοκρατών (αριστερή διάσπαση των σοσιαλδημοκρατών) και καταξιωμένη προσωπικότητα σε όλη την αριστερά. Αυτή η κίνηση από πλευράς κυβέρνησης ήταν μια πρώτης τάξεως πρόκληση στα εργατικά συμβούλια. Η διαδήλωση που καλέστηκε την επόμενη μέρα ενάντια σε αυτή την απόφαση ήταν τεράστια, και κατέληξε στην σύλληψη του διορισμένου από την κυβέρνηση σοσιαλδημοκράτη αντικαταστάτη του Άιχορν, την κύρηξη γενικής απεργίας και στο κάλεσμα για παραίτηση της κυβέρνησης.
Η Ρόζα είναι η μόνη στην ηγεσία του ΚΚΓ που αναλύει σωστά την κατάσταση.
Καταλαβαίνει ότι η εξέγερση είναι πρόωρη, ότι η γερμανική γερμανική τάξη είναι γεμάτη αυταπάτες και εμπιστεύεται ακόμα το σοσιαλδημοκρατικό κόμμα. Βλέπει πως η κυβέρνηση σχεδιάζει να σύρει την αριστερά σε μια εξέγερση, ώστε να απομονωθεί, να ηττηθεί στρατιωτικά και να ξεμπερδέψει μαζί της. Κατσαδιάζει τον Λίμπκνεχτ που κύρηξε την εξέγερση εγκαλώντας τον γιατί παραβίασε το πρόγραμμα του Κομμουνιστικού κόμματος που είχε ψηφιστεί στο ιδρυτικό συνέδριο πριν από λίγες μόλις μέρες.
Την ίδια στιγμή, έχει πλήρη συνείδηση του ότι ένα κάλεσμα για αυτοσυγκράτηση δεν θα είχε κανένα αποτέλεσμα, αναγνωρίζοντας παρράλληλα ότι το ΚΚΓ συγκροτήθηκε πολύ αργά και είναι πια πολύ μικρό και οργανωτικά αδύναμο ώστε να μπορέσει να τεθεί αποτελεσματικά στην ηγεσία της εξέγερσης, να καθοδηγήσει και τις τακτικές επελάσεις και τις τακτικές υποχωρήσεις του κινήματος. Έτσι, παρά το ότι διαφωνεί με την κύρηξη της εξέγερσης, αφού ξεκίνησε η μάχη έδωσε όλες τις δυνάμεις της, την αποφασιστικότητα και την ορμή της για να μεγιστοποιηθεί έστω και η πολύ μικρή πιθανότητα νίκης που είχε απομείνει.
Το «υστερόγραφο» μιας επαναστάτριας
Η δολοφονία της Ρόζας, του Λίμπκνεχτ, του Λέο Γιόγκισες και άλλων, αποκεφάλισε την οργάνωσή τους, συσσωρεύοντας και άλλα εμπόδια στην πορεία της γερμανικής επανάστασης. Εκατοντάδες κομμουνιστές και κομμουνίστριες στη Γερμανία δολοφονήθηκαν, αποψιλώνοντας το Κομμουνιστικό κόμμα, στερώντας το από τους καλύτερους και πιο δοκιμασμένους αγωνιστές και αγωνίστριές του, ενώ τα εργατικά συμβούλια διαλύθηκαν. Η ιστορική αυτή ήττα ήταν η πρώτη μιας μακράς πορείας ηττών του γερμανικού προλεταριάτου που οδήγησαν τελικά στην επικράτηση των ναζί στη Γερμανία. Παράλληλα, στη Ρωσία η επανάσταση έχοντας να αναμετρηθεί με αμέτρητες δυσκολίες, χωρίς τη βοήθεια του προλεταριάτου της Δυτικής Ευρώπης και ειδικά της Γερμανίας, σύρθηκε στο γραφειοκρατικό εκφυλισμό, το σταλινισμό και την αντεπανάσταση.
Το τελευταίο κείμενο της Ρόζας, Η Τάξη Βασιλεύει στο Βερολίνο, σαν να προφητεύει το θάνατό της, αποτελεί τον όρκο πίστης της Ρόζας στην πορεία της επανάστασης:
«Τάξη βασιλεύει στο Βερολίνο»” Ηλίθιοι τραμπούκοι! Η «τάξη» σας είναι χτισμένη στην άμμο. Αύριο κιόλας η επανάσταση θα «ανυψωθεί με μια βροντή» και με σαλπίσματα θα ανακοινώσει στον τρόμο σας: Ήμουν, Είμαι, Θα είμαι!»
Πηγή: Rednotebook