Michael Löwy -Olivier Besancenot, Το «Βασίλειο της Ελευθερίας» (κατά Μαρξ), εκδόσεις Έρασμος, σελ. 42 [μετάφραση: Ρεβέκκα Πέσσαχ]
Η κατάργηση της ιδιωτικής ιδιοκτησίας δεν γίνεται πραγματικότητα
παρά εάν θεωρηθεί ως κατάργηση της «εργασίας»
Καρλ Μαρξ, 1845
Είναι πασίγνωστο πως ο Μαρξ ήταν εξαιρετικά καχύποπτος απέναντι στις «ακριβείς» περιγραφές του μέλλοντος -και ειδικά αυτού της «χειραφετημένης ανθρωπότητας», στην επιζήτηση του οποίου αφιέρωσε ολόκληρη τη ζωή του. Αρνούνταν κατηγορηματικά να δώσει συνταγές για τα μαγειρεία του μέλλοντος θεωρώντας πως η μορφοποίηση αυτού του μέλλοντος ήταν δουλειά των γενιών που θα το αναλάμβαναν στην πράξη.
Υπάρχουν ισχυροί λόγοι -και ηθικοί, ακόμη- να απεχθανόμαστε τον καπιταλισμό, είναι ζήτημα ζωής και θανάτου, επί ποινή ολοκληρωτικού αφανισμού, να τον υπερβούμε, είναι αναγκαία, αλλά και λογικά επιτρεπτή και βάσιμη, η αντικατάστασή του μια κοινωνία «ελεύθερα συνεταιρισμένων παραγωγών».
Ο Μαρξ έχει προσφέρει περισσότερα από οποιονδήποτε άλλο στην επιχειρηματολόγηση αυτών των πορισμάτων. «Ελέγχεται», ωστόσο, για τα κυριολεκτικά απειροελάχιστα που μας κληροδότησε σχετικά με το «πώς θα είναι ο κομμουνισμός». Αν το έκανε, κατά την κρίση του, θα πρότεινε άλλη μια «ουτοπία», πράγμα που δεν θεωρούσε καθόλου χρήσιμο για το «πραγματικό κίνημα που ανατρέπει την υπάρχουσα τάξη πραγμάτων». Γι’ αυτό και δεν το έκανε.
Διατύπωσε και απέδειξε, όπως λέμε στα μαθηματικά, ένα θεώρημα ύπαρξης της λύσης και άφησε την ευθύνη, αλλά και το δικαίωμα, να την προσδιορίσουν στους ανθρώπους, που θα την υλοποιούσαν συγκεκριμένα.
Τα λίγα, ωστόσο, σχετικά σχόλιά του δεν παύουν να είναι πολύτιμα. Όχι τόσο για την προεικόνιση του μέλλοντος, όσο για τους αγώνες του παρόντος. Για τις «αξίες» και τα προγράμματα αυτών που σήμερα συνειδητά εμπλέκονται στη μεγάλη υπόθεση της αντικαπιταλιστικής πάλης και του κοινωνικού μετασχηματισμού.
Οι Löwy -Besancenot, στο μικρό βιβλιαράκι που μας προσφέρουν οι σπουδαίες εκδόσεις Έρασμος1, σχολιάζουν, με τη σειρά τους, τα σχόλια του Μαρξ συνδέοντάς τα με κατοπινότερα, που ακολούθησαν από άλλους. Και δείχνουν πόσο μακριά από τις προκείμενες των βασικών του απόψεων βρέθηκαν τα πλειοψηφικά -και όχι μόνο- ρεύματα του εργατικού κινήματος, από την σοσιαλδημοκρατία μέχρι τον ορθόδοξο «κομμουνισμό». Όπως χαρακτηριστικά σημειώνουν, «[σ]το ΙΙΙ βιβλίο του Κεφαλαίου […] βρίσκεται ένα σημαντικό χωρίο, το οποίο έχει συχνότατα αναφερθεί, αλλά σπανίως αναλυθεί. Η λέξη «κομμουνισμός» ενώ δεν εμφανίζεται, ωστόσο σημαίνει βεβαίως την αταξική κοινωνία του μέλλοντος την οποία [ο Μαρξ] ονομάζει «βασίλειο της ελευθερίας» (Reich der Freiheit):
“Το βασίλειο της ελευθερίας αρχίζει εκεί όπου τελειώνει η εργασία που καθορίζεται από την αναγκαιότητα και τις εξωτερικές συνθήκες: από την ίδια την φύση των πραγμάτων βρίσκεται εκτός της σφαίρας της υλικής παραγωγής […] Η ελευθερία σε αυτήν την περιοχή δεν μπορεί να συγκροτείται παρά ως εξής: το κοινωνικοποιημένο ανθρώπινο ον, οι παραγωγοί που συνδέονται με αυτό, ρυθμίζουν ορθολογικά […] τον μεταβολισμό με τη φύση, υποτάσσοντάς τον στον συλλογικό τους έλεγχο, αντί να κυριαρχούνται από αυτόν σαν από μια τυφλή δύναμη. Αυτό το επιτυγχάνουν με τις όσο το δυνατόν λιγότερες προσπάθειες, μέσα στις πιο αξιοπρεπείς και τις πιο επαρκείς συνθήκες της ανθρώπινης φύσης τους. Πέρα από αυτό το βασίλειο αρχίζει η εξέλιξη των δυνατοτήτων του ανθρώπινου όντος, που είναι ο κύριος σκοπός του, που είναι το πραγματικό βασίλειο της ελευθερίας […] Η μείωση του χρόνου εργασίας είναι η βασική προϋπόθεση [για την έλευσή του]”»(σελ. 7).
Σύμφωνα με τους συγγραφείς, η κομμουνιστική απελευθέρωση συνδέεται με την κατάκτηση δύο διακριτών ελευθεριών. Στη σφαίρα της παραγωγής, στο πλαίσιο του βασιλείου της αναγκαιότητας, πρόκειται για το δημοκρατικό σχεδιασμό, όπου ελευθερία σημαίνει χειραφέτηση από την τυφλή ισχύ των οικονομικών δυνάμεων. Η δεύτερη μορφή ελευθερίας, η πιο αυθεντική και ολοκληρωμένη βρίσκεται πέρα από την «παραγωγή» και την «εργασία», είναι, στην πραγματικότητα, όχι απελευθέρωση της εργασίας, αλλά ελευθερία από την εργασία.
Να ένα κατατοπιστικό παράδειγμα, που μας γνωρίζει, μάλιστα, έναν εντελώς λησμονημένο κομμουνιστή του μεταπολέμου: «Πολύ κοντά πράγματι στο πνεύμα των κειμένων του Μαρξ, βρίσκεται το κείμενο του αντιστασιακού, μαχόμενου κομμουνιστή στα χρόνια 1946-1949 Dionys Mascolo, ο οποίος ήταν στρατευμένος στον αντιαποικιακό αγώνα. Ο Mascolo είναι ο συγγραφέας, μαζί με τον Μωρίς Μπλανσό και τον σουρρεαλιστή Jean Schuster, του περίφημου Μανιφέστου των 121 (1960) στη διάρκεια του πολέμου της Αλγερίας. Κομμουνιστής αποστάτης και χωρίς κόμμα, ιδού τι γράφει σχετικά με την ελεύθερη διάθεση του χρόνου, στο βιβλίο του Ο Κομμουνισμός (1953):
“Ο μόνος σκοπός του κομμουνιστικού κινήματος είναι να προσφέρει χρόνο στους ανθρώπους. Να τους δώσει χρόνο ή να τους κάνει να κερδίσουν χρόνο, ή να τους ξαναδώσει τον χρόνο, ή να τους δώσει τα μέσα να «διαθέσουν τον χρόνο τους» όπως αυτοί θέλουν. Και τίποτε παραπάνω. Και χωρίς να αναρωτηθεί εξαρχής, και χωρίς να τους ρωτήσει από την αρχή, πού θα τον διαθέσου αυτόν τον χρόνο.”»(σελ. 18).
Ο καπιταλισμός επιδιώκει ακριβώς το αντίθετο. Ο σημερινός καπιταλισμός περισσότερο από οποτεδήποτε. Όλα να γίνουν «εργασία», «φυσική», «δια ζώσης», «τηλε-» κι άλλα πολλά ευφάνταστα, που θα ακολουθήσουν. Γι’ αυτό και πέφτουν τόσο έξω οι καλοί προφήτες τύπου Κέινς, ο οποίος στο περίφημο γράμμα προς τα εγγόνια του, από τη δεκαετία του ’30, προέβλεπε για το 1980 εργάσιμη ημέρα το πολύ (sic) τριών ωρών!
Γι’ αυτό ο αντικαπιταλιστικός αγώνας είναι πρωταρχικά και καθοριστικά αγώνας ενάντια στο χρόνο εργασίας. Και δεν υπολήπτεται καθόλου την έννοια της εργασίας.
Κατά τους Löwy -Besancenot, “[τ]ο προνόμιο που προσφέρει ο Μαρξ στην ελεύθερη «αυτενέργεια» του «κοινωνικοποιημένου ανθρώπινου υποκειμένου» είναι μια ριζοσπαστική ρήξη με την αστική θρησκεία της εργασίας, της οποίας η πιο μοχθηρή ή κυνική εκδήλωση υπήρξε το έμβλημα που ήταν στερεωμένο επάνω στην πύλη εισόδου του Άουσβιτς: Arbeit macht frei («η εργασία απελευθερώνει») (σελ. 19). Και μια προκαταβολική ρήξη με την μετέπειτα «παράδοση» του σοσιαλδημοκρατικού και του σταλινικού ρεύματος, με τον σταχανοφισμό κορωνίδα. Που έχουν αποδομήσει, με εξαιρετικό τρόπο, ο Μπλοχ και ο Φρομ, μεταξύ άλλων, ιδίως όμως ο Βάλτερ Μπένγιαμιν.
Στους συντριπτικά περισσότερους, ανάμεσα στους αριστερούς της εποχής μας, φαίνεται εντελώς παράδοξη η ιδέα πως ο Μαρξ θα προσυπέγραφε την προτροπή του γαμπρού του για το δικαίωμα στην τεμπελιά. Ότι θα συμφωνούσε, δηλαδή, με το λόγια του Πολ Λαφάργκ:
«Μια παράξενη τρέλα διακατέχει τις εργατικές τάξεις των εθνών όπου βασιλεύει ο καπιταλιστικός πολιτισμός […] Αυτή η τρέλα είναι η αγάπη για την εργασία, αυτό το θλιβερό πάθος για την εργασία […] Εργασθήτε, εργασθήτε προλετάριοι για να αυξήσετε την κοινωνική περιουσία και τη δική σας δυστυχία, εργασθήτε, εργασθήτε, διότι ε το να γίνετε περισσότερο φτωχοί θα έχετε περισσότερους λόγους να αργασθείτε κα να ειστε δυστυχισμένοι.» (σελ. 26).
Το γεγονός αυτό, ό,τι, δηλαδή, θεωρείται μαζικά παράδοξο πως ο Μαρξ ίσως δεν είχε το παραμικρό πρόβλημα με την ευτυχή τεμπελιά είναι, πιθανότατα, ένας από τους λόγους για τη παταγώδη αποτυχία των εργατικών εγχειρημάτων μέχρι σήμερα. Αν το καταστατικό τους μέλημα είχε ως έμβλημα το «εργασθήτε λιγότερο για να ζήσετε περισσότερο», όπως συνέβαινε στις πρώτες δεκαετίες της «βιομηχανικής επανάστασης», μπορεί όλα να ήταν διαφορετικά.
Το αίτημα για δραστική μείωση του χρόνου εργασίας σήμερα έχει αποκτήσει απολύτως στρατηγικό χαρακτήρα.
«Κάθε κερδισμένη ώρα από το κεφάλαιο είναι για τους εργάτες μια πρόοδος της ανθρώπινης ελευθερίας, μια νίκη ενάντια στη δικτατορία του κεφαλαίου, μια ρωγμή ανοιχτή στους τοίχους της εργοστασιακής φυλακής, ένας κόκκος άμμου μέσα στα γρανάζια της μισθωτής σκλαβιάς. Είναι επίσης η κυριότερη, η πιο αποτελεσματική, η πιο συγκεκριμένη μορφή αγώνα ενάντια την ανεργία»(σελ. 33).
Επιπλέον και κυρίως είναι το πιο ισχυρό σημάδι του κομμουνισμού, δηλαδή της ελευθερίας ήδη από τώρα. Είναι η έμπρακτη απόδειξη για τη δύναμη του κινήματος που καταργεί την υπάρχουσα τάξη πραγμάτων.
Οι Löwy -Besancenot μας βοηθούν πολύ να σκεφτούμε τα σχετικά ζητήματα. Και το κάνουν τόσο περιεκτικά όσο και πειστικά.
1 Απόσπασμα από το βιβλίο τους με τίτλο La journée de travail et “la règne de la liberté ”, που εκδόθηκε στα γαλλικά το 2018 από τις εκδόσεις Fayard.
Φωτογραφία: Ο τάφος του Μαρξ στο νεκροταφείο Highgate του Λονδίνου (CORDULA DONHAUSER / DPA / AFP)