Του Γιάννη Γκλαρνέτατζη
«Υπό το όνομα Τράπεζα Θεσσαλονίκης συνεστήθη ενταύθα μέγας πιστωτικός οργανισμός, εις ον συμμετέχει και ο οίκος Αλλατίνι»,[1] πληροφορεί το αναγνωστικό του κοινό ο «Φάρος της Μακεδονίας» (25.11.1887), σύμφωνα με την καταγραφή του Τομανά. Αμέσως εγείρεται ένα ζήτημα, καθώς όλες οι υπόλοιπες πηγές αναφέρουν ως έτος ίδρυσης της τράπεζας το 1888.[2] Η πιθανότητα αβλεψίας από μέρους του Τομανά δεν μπορεί, βέβαια, να αποκλειστεί, αλλά έχω την εντύπωση ότι το θέμα είναι λιγάκι πιο σύνθετο κι ίσως, κατά κάποιο τρόπο, είναι σωστές και οι δυο απόψεις. Σίγουρα ο αυτοκρατορικός ιραδές που εγκρίνει τη σύσταση της ανώνυμης οθωμανικής εταιρίας της τράπεζας εκδόθηκε στις 2.7.1888 (όπως αναφέρεται στο καταστατικό της εταιρίας),[3] ο Χεκίμογλου αναφέρει ως μήνα ίδρυσης τον Ιούνιο αυτού του έτους,[4] ενώ ο Τομανάς (πάλι) παραθέτει άλλο δημοσίευμα από τον «Φάρο της Μακεδονίας», με τα ονόματα του διοικητικού συμβουλίου «της νεωστί ιδρυθείσης Τραπέζης Θεσσαλονίκης», στις 21.5.1888.[5] Το σχετικό σουλτανικό φιρμάνι αναφέρει, επιπλέον, ότι η σχετική αίτηση εξετάστηκε από την Επιτροπή Δημοσίων Έργων και κατόπιν πέρασε από το Υπουργικό Συμβούλιο.[6] Επειδή, λοιπόν, αυτά τα πράγματα χρειάζονταν χρόνο στην Οθωμανική Αυτοκρατορία (είναι μάλλον απίθανο να ακολουθήθηκε καμιά διαδικασία fast track), μπορούμε βάσιμα να υποθέσουμε ότι η σύσταση της εταιρίας έγινε τον Νοέμβριο του 1887 και η έγκρισή της τον Ιούλιο του επομένου έτους.
«Κόσμημα της αυτοκρατορίας Αλλατίνι»[7] χαρακτηρίζει την τράπεζα η Αναστασιάδου, αλλά ο Μοσκώφ συμπληρώνει πως «στην ουσία αποτελεί πρόσοψη για τον παραπέρα συντονισμό της διείσδυσης του αυστριακού κεφαλαίου».[8] Πέρα, λοιπόν, από τους Αλλατίνι (ίσως την πιο πλούσια οικογένεια στην πόλη εκείνη την περίοδο με εμπορικές, βιομηχανικές και χρηματοπιστωτικές δραστηριότητες), στην ίδρυση της τράπεζας συμμετέχουν κι άλλοι κι όχι μόνο από τη Θεσσαλονίκη. Σύμφωνα με το καταστατικό (που είναι γραμμένο στα γαλλικά) την εταιρία ιδρύουν η Comptoir d’Escompte de Paris (Προεξοφλητική Τράπεζα του Παρισιού), η Banque Impériale et Royale Privilégiée des pays autrichiens (Προνομιούχος Αυτοκρατορική και Βασιλική Τράπεζα των Αυστριακών Χωρών, με έδρα τη Βιέννη, η οποία είχε ιδρυθεί το 1880 για να αναπτύξει εμπορικές τραπεζικές δραστηριότητες στην Αυστροουγγαρία –εξού και ο φαινομενικός πλεονασμός «Αυτοκρατορική και Βασιλική» που ήταν οι δύο τίτλοι του Αψβούργου ηγεμόνα– και στα Βαλκάνια),[9] η Banque de pays hongrois (Τράπεζα των Ουγγρικών Χωρών, με έδρα τη Βουδαπέστη) και οι Fratelli Allatini (Αδελφοί Αλλατίνι, με έδρα τη Θεσσαλονίκη). Το αρχικό κεφάλαιο της εταιρίας ορίστηκε σε δύο εκατομμύρια φράγκα και διαιρέθηκε σε 4.000 μετοχές των 500 φράγκων.[10]
Αυτή η γαλλική και αυστροουγγρική συμμετοχή εκφράζεται, βέβαια, και στη σύνθεση του πρώτου δ.σ. της τράπεζας που, κατά το δεύτερο δημοσίευμα του «Φάρου της Μακεδονίας», το απαρτίζουν «οι κύριοι Μωρίς Μπουέ, Νικόλαος Δούμπας και Μπλουμ εκ Βιέννης, οι Αλλατίνι, Μισραχή και Φερναντέζ εκ Θεσσαλονίκης και Ουλμάν από τους Παρισίους».[11] Εκτός των Αλλατίνι και οι άλλοι συμμετέχοντες από τη Θεσσαλονίκη προέρχονται από γνωστές οικογένειες με επιχειρήσεις που κυριαρχούν στην οικονομία της πόλης. Άλλωστε αυτές οι τρεις οικογένειες μαζί ιδρύουν και τη ζυθοποιία «Όλυμπος» το 1892 (οι εγκαταστάσεις της οποίας είναι το σημερινό ερειπωμένο εργοστάσιο Φιξ), ενώ η οικογένεια Φερναντέζ κατασκεύασε την περίφημη Κάζα Μπιάνκα[12] (στη λεωφόρο Βασ. Όλγας που ευτυχώς αναστηλώθηκε επί Πολιτιστικής). Μάλιστα ένα μέλος αυτής της οικογένειας, ο Ισαάκ Φερναντέζ είναι που καταθέτει την αίτηση για την έγκριση της ανώνυμης οθωμανικής εταιρίας της Τραπέζης Θεσσαλονίκης από την Υψηλή Πύλη.[13] Ο «εκ Βιέννης» Νικ. Δούμπας, τώρα, ήταν βλάχικης καταγωγής πάμπλουτος επιχειρηματίας, γνωστός ως μαικήνας των τεχνών αλλά και μυστικοσύμβουλος του αυτοκράτορα Φραγκίσκου Ιωσήφ.[14]
Μια δεκαπενταετία αργότερα η σύνθεση του δ.σ. δείχνει παρόμοια, καθώς στα 1902 πρόδερος είναι ο βαρώνος De Bougoing, αντιπρόεδρος ο Εδουάρδος Αλλατίνι και μέλη οι I. Dumba (Δούμπας), Γουσταύος Φερναντέζ, M. Koritschoner, Γιοσέφ Μισραχή, Εμμανουέλ Σαλέμ, H. Schuschny και Αλφρέδος Μισραχή (που είναι κι ο διευθυντής της τράπεζας).[15] Στα γνωστά ονόματα από τη Θεσσαλονίκη έχει προστεθεί κι αυτό του Ε. Σαλέμ, διάσημου δικηγόρου της πόλης (πρώτου γεν. γραμματέα του Δικηγορικού Συλλόγου Θεσσαλονίκης) ο οποίος διετέλεσε μέλος του δ.σ. της τράπεζας από το 1891 μέχρι το 1937, ενώ από το 1918 ήταν διοικητικός διευθυντής της.[16] Παρ’ όλα αυτά έχει υπάρξει σημαντική αλλαγή στη σύνθεση των κεφαλαίων της εταιρίας. Η τράπεζα είχε εξαρχής εμπλακεί στην κατασκευή της σιδηροδρομικής γραμμής Βελιγραδίου-Σκοπίων-Θεσσαλονίκης, που ήταν «επένδυση των αυστριακών ισραηλιτών Χιρς», η λειτουργία της οποίας ήταν πολύ ακριβή και τις προκάλεσε οικονομικές δυσκολίες.[17] Αυτές τις δυσκολίες προσπαθεί να ξεπεράσει με συνεχείς αυξήσεις του μετοχικού κεφαλαίου της, που φτάνει τα τέσσερα εκατομμύρια φράγκα στα 1893, τα είκοσι στα 1906 και τα τριάντα τον Ιούνιο του 1909.[18] Από το 1900, όμως, η πλειοψηφία των μετοχών ανήκει σε Γάλλους κεφαλαιούχους,[19] κάτι που συνάδει με τη γενικότερη τάση στη χώρα καθώς η «Γαλλία, ο πιο σημαντικός ανεξάρτητος επενδυτής με πάνω από το μισό επί του συνόλου, τοποθέτησε στην αυτοκρατορία το 80% των επενδύσεών της μετά το 1893».[20]
Επίσης η τράπεζα επεκτείνεται στα οθωμανικά Βαλκάνια ανοίγοντας υποκαταστήματα στην Κωνσταντινούπολη (εντός του οποίου δολοφονείται ο διευθυντής του Μόλχο το 1908) και την Αδριανούπολη,[21] στην Αθήνα και τον Πειραιά,[22] αλλά και στο Μοναστήρι (Μπίτολα) το 1893, στην Καβάλα το 1904, στο Ουσκούμπ (Σκόπια) το 1907, στο Ντεντέαγκατς (Αλεξανδρούπολη), την Ξάνθη και τη Δράμα το 1909, και στο Σουφλί, το Κουμάνοβο και την Γκουμουλντζίνα (Κομοτηνή) το 1910.[23] Παράλληλα, ξεκινάει τον Ιούλιο του 1907 κι αποπερατώνεται τον Δεκέμβριο του επομένου έτους το νέο κτίριο που θα στεγάσει τα γραφεία της τράπεζας στη Θεσσαλονίκη στην πλατεία Τραπέζης (σημ. Χρηματιστηρίου) 7, που σήμερα ονομάζεται Στοά Μαλακοπής. Στο οικόπεδο που κτίστηκε η τράπεζα υπήρχε ένας κήπος ιδιοκτησίας του Edmondo Allatini, αλλά με το που τελείωσε το κτίριο πουλήθηκε στον διευθυντή της τράπεζας Alfredo Allatini, ενώ γύρω στα 1925 δόθηκε στο οικόπεδο της τράπεζας ένα τμήμα δρόμου όπου κτίσθηκε μια προσθήκη επί της οδού Συγγρού.[24]
Παραδόξως σχεδόν με το που ολοκληρώνεται το κτίριο της τράπεζας, αυτή (στα 1909) μεταφέρει την έδρα της στην Κωνσταντινούπολη.[25] Εκείνη τη χρονιά στο μετοχικό κεφάλαιο της εταιρίας συμμετέχουν και οι τράπεζες Sociéte Générale de Paris (Γενική Εταιρεία του Παρισιού), Banque de Paris et Pay Bas (Τράπεζα Παρισιού και Κάτω Χωρών), Lander Banque (Αγροτική Τράπεζα, Βιέννη) και Anglo-Autrische de Vienna (Αγγλο-αυστριακή της Βιέννης),[26] με την πρώτη να κατέχει την πλειοψηφία των μετοχών του συνόλου της εταιρίας.[27] Από το 1919 η Sociéte Générale αρχίζει να πουλάει τις μετοχές που κατέχει στην Crédit Foncier d’Algérie et de Tunisie (Κτηματική Πίστη Αλγερίας και Τυνησίας), η οποία και αποκτά σταδιακά το πλειοψηφικό πακέτο, αν και η Sociéte Générale θα διατηρήσει ένα μέλος στο δ.σ. μέχρι τα 1929.[28]
Το υποκατάστημα, πλέον, Θεσσαλονίκης της Τραπέζης Θεσσαλονίκης λειτούργησε μέχρι το 1940. Στη διάρκεια της Κατοχής το κτίριο είχε επιταχτεί από τους Γερμανούς. Τα χρόνια 1952-53 στεγάστηκε εκεί η Τράπεζα Χίου και μετά το κλείσιμό της, το 1954, το κτίριο αγόρασαν οι αδελφοί Βορεόπουλοι που έκαναν πολλές μετατροπές στο υπόγειο και το ισόγειο προκειμένου να φτιάξουν καταστήματα ενώ του έδωσαν και το σημερινό του όνομα.[29] Σήμερα στο κτίριο (όπως και σ’ όλη τη γύρω περιοχή, άλλωστε) στεγάζονται εστιατόρια, μπαρ και γενικά χώροι διασκέδασης. Το ρολόι, τέλος, στην κορυφή της πρόσοψής του συνδέεται με μια δραματική στιγμή της σύγχρονης ιστορίας της πόλης, καθώς έχει σταματήσει την ώρα του μεγάλου σεισμού του 1978.
Παραπομπές:
[1] Φάρος της Μακεδονίας, 25.11.1887, όπως παρατίθεται στο Κώστας Τομανάς, Χρονικό της Θεσσαλονίκης (1875-1920), Νησίδες, Θεσσαλονίκη 1995, σ. 75.
[2] Μερόπη Αναστασιάδου, Θεσσαλονίκη 1830-1912: Μια μητρόπολη την εποχή των οθωμανικών μεταρρυθμίσεων, μτφρ. Βασ. Πατσογιάννης, Εστία, Αθήνα 2008, σ. 607· Κωστής Μοσκώφ, Εισαγωγικά στην ιστορία του κινήματος της εργατικής τάξης: Η διαμόρφωση της εθνικής και κοινωνικής συνείδησης στην Ελλάδα, 3η έκδ., Καστανιώτης, Αθήνα 1988, σ. 262· Xavier Breuil, Societe Generale’s Historical Archives and economic stability in South-Eastern Europe: presentation and new research prospects, Fourth Conference of Southeast Europe Monetary History Network (SEEMHN), σ. 2, http://www.nbs.rs/export/sites/default/internet/latinica/90/ SEEMHNkonferencija/SEEMHN_17_Xavier_Breuil.pdf· Ευάγγελος Χεκίμογλου, Θεσσαλονίκη Τουρκοκρατία & Μεσοπόλεμος: Κείμενα για την ιστορία και την τοπογραφία της πόλης, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1996, σ. 226· Γ. Χριστοδούλου, Η Θεσσαλονίκη κατά την τελευταία 100ετία, Θεσσαλονίκη 1936, όπως παρατίθεται στο Βασίλης Κολώνας, Λένα Παπαματθαιάκη, Ο αρχιτέκτονας Vitaliano Poselli: Το έργο του στη Θεσσαλονίκη του 19ου αιώνα, 2η έκδ., Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1980, σ. 86.
[3] Statuts, Banque de Salonique, Société de Banque Anonyme Ottomane, Impr. R.V. Waldheim [Βαλντχάιμ], Βιέννη 1908, σ. 20-21, http://archive.org/stream/ statuts00salogoog#page/n23/mode/2up.
[4] Ευ. Χεκίμογλου, Θεσσαλονίκη Τουρκοκρατία & Μεσοπόλεμος…, ό.π., σ. 226.
[5] Κ. Τομανάς, Χρονικό της Θεσσαλονίκης (1875-1920), ό.π., σ. 78.
[6] Statuts, ό.π., σ. 20-21.
[7] Μερ. Αναστασιάδου, Θεσσαλονίκη 1830-1912…, σ. 607.
[8] Κ. Μοσκώφ, Εισαγωγικά στην ιστορία του κινήματος της εργατικής τάξης…, ό.π., σ. 262.
[9] X. Breuil, Societe Generale’s Historical Archives and economic stability in South-Eastern Europe…, ό.π., σ. 2.
[10] Statuts, ό.π., σ. 3, 5· Ευ. Χεκίμογλου, Θεσσαλονίκη Τουρκοκρατία & Μεσοπόλεμος…, ό.π., σ. 226.
[11] Φάρος της Μακεδονίας, 21.5.1888, όπως παρατίθεται στο Κ. Τομανάς, Χρονικό της Θεσσαλονίκης (1875-1920), ό.π., σ. 78.
[12] Μερ. Αναστασιάδου, Θεσσαλονίκη 1830-1912…, σ. 190-191.
[13] Statuts, ό.π., σ. 20.
[14] http://el.wikipedia.org/wiki/Νικόλαος_Δούμπας.
[15] Ευ. Χεκίμογλου, Θεσσαλονίκη Τουρκοκρατία & Μεσοπόλεμος…, ό.π., σ. 227.
[16] http://abravanel.wordpress.com/2009/12/05/emmanuel_salem/.
[17] Κ. Μοσκώφ, Εισαγωγικά στην ιστορία του κινήματος της εργατικής τάξης…, ό.π., σ. 262· X. Breuil, Societe Generale’s Historical Archives and economic stability in South-Eastern Europe…, ό.π., σ. 2.
[18] Ευ. Χεκίμογλου, Θεσσαλονίκη Τουρκοκρατία & Μεσοπόλεμος…, ό.π., σ. 226.
[19] Κ. Μοσκώφ, Εισαγωγικά στην ιστορία του κινήματος της εργατικής τάξης…, ό.π., σ. 262.
[20] Donald Quataert, «Η εποχή των μεταρρυθμίσεων, 1812-1914» στο Halil Inalcik, Donald Quataert (επιμ.), Οικονομική και κοινωνική ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, Τόμος Β΄: 1600-1914, μτφρ. Μ. Δημητριάδου, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2011, σ. 404.
[21] Ευ. Χεκίμογλου, Θεσσαλονίκη Τουρκοκρατία & Μεσοπόλεμος…, ό.π., σ. 227.
[22] Β. Κολώνας, Λ. Παπαματθαιάκη, Ο αρχιτέκτονας Vitaliano Poselli…, ό.π., σ. 86.
[23] X. Breuil, Societe Generale’s Historical Archives and economic stability in South-Eastern Europe…, ό.π., σ. 2.
[24] Β. Κολώνας, Λ. Παπαματθαιάκη, Ο αρχιτέκτονας Vitaliano Poselli…, ό.π., σ. 86.
[25] Β. Κολώνας, Λ. Παπαματθαιάκη, Ο αρχιτέκτονας Vitaliano Poselli…, ό.π., σ. 86· Κ. Μοσκώφ, Εισαγωγικά στην ιστορία του κινήματος της εργατικής τάξης…, ό.π., σ. 262· Ευ. Χεκίμογλου, Θεσσαλονίκη Τουρκοκρατία & Μεσοπόλεμος…, ό.π., σ. 227.
[26] Ευ. Χεκίμογλου, Θεσσαλονίκη Τουρκοκρατία & Μεσοπόλεμος…, ό.π., σ. 226-227.
[27] X. Breuil, Societe Generale’s Historical Archives and economic stability in South-Eastern Europe…, ό.π., σ. 2.
[28] X. Breuil, Societe Generale’s Historical Archives and economic stability in South-Eastern Europe…, ό.π., σ. 2.
[29] Β. Κολώνας, Λ. Παπαματθαιάκη, Ο αρχιτέκτονας Vitaliano Poselli…,