Eustace Palmer, Αφρική -μια εισαγωγή, μετάφραση: Νεκτάριος Καλαϊτζής, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2025, σελ. 670
Η Αφρική δεν έχει ιστορία
Χιου Τρέβορ -Ρόουπερ
Η Αφρική δεν έχει ιστορία. Βρίσκονταν πάντα εκεί, χωρίς την παραμικρή εσωτερική εξέλιξη. Κολλημένη στη βαρβαρότητα, περιμένοντας «εξωτερική βοήθεια» προκειμένου να ξεκουνηθεί από το διηνεκές τέλμα. Σε τέτοιο βαθμό, που, ίσως, με όλες τις «παρεκτροπές», η έλευση των αποικιοκρατών, με πρώτους τους δουλέμπορους, ήταν έκφραση μια θεϊκής μέριμνας για την εξώθηση της «μαύρης ηπείρου» στον πολιτισμό. Με άλλα λόγια, Άγγλοι, Γάλλοι, Πορτογάλοι, με την ενεργό εμπλοκή τους, έκαναν περισσότερο καλό παρά κακό στους Αφρικανούς. Οι οποίοι, μάλιστα, δεν επιδέχονταν, σε αντίθεση με όσους «είχαν ιστορία», εθνοτικό προσδιορισμό. Ήταν όλοι τους, απλώς, Αφρικανοί.
Όντας, δε, Αφρικανοί ζύγιζαν λιγότερο στη ζυγαριά της ανθρωπινότητας. Γι’ αυτό, άλλωστε, σύμφωνα με το αμερικανικό Σύνταγμα του 1792 -της ανεξαρτησίας-, κάθε μαύρος αντιστοιχούσε στα 3/5 του λευκού. Η πιο φιλελεύθερη εκδοχή της αμερικανικής ηγεσίας της εποχής, ο Τόμας Τζέφερσον, είχε, στην ιδιοκτησία του πολλές εκατοντάδες μαύρους σκλάβους, που, ούτε του πέρασε από το μυαλό, πως το πρόταγμα της ελευθερίας επέβαλλε την απελευθέρωσή τους.
Γι’ αυτό, ακόμη και η πραγματικά Μεγάλη Γαλλική Επανάσταση δεν θεώρησε καθήκον της την κατάργηση της δουλείας -εκτός, βέβαια, από τη γιακωβίνικη στιγμή της, το 1794, όταν αναγνωρίστηκε, χωρίς αστερίσκους, η ισοτιμία των μαύρων με τους λευκούς, ανοίγοντας το δρόμο για την απόκτηση της ιδιότητας του πολίτη και για τους σκλάβους. Επρόκειτο, όμως, για στιγμή, με την απολύτως χρονική έννοια. Με την καρατόμηση της Αριστεράς των Ορεινών, με την εκτέλεση του Ροβεσπιέρου, του Κουτόν, του Σεντ Ζυστ,… -των αιμοβόρων «τρομοκρατών», όπως περιγράφονται από την αστική προπαγάνδα- οι σκλάβοι ξαναλογίζονται ως σκλάβοι, ως μη πλήρως ανθρώπινα όντα.
Οι αστικές επαναστάσεις, γενικότερα, αντιλαμβανόμενες την ελευθερία, πρωταρχικά, ως ελευθερία της ιδιοκτησίας, αποδείχτηκε πως αναπόφευκτα εννοούσαν κάθε ιδιοκτησία -και την ιδιοκτησία πάνω σε ανθρώπους -πράγματα. Η φιλελεύθερη Αγγλία, όπως προέκυψε από τις επαναστάσεις του 17ου αιώνα, διακίνησε, από την Αφρική στην Βόρεια Αμερική, τους μισούς σκλάβους της ιστορίας του δουλεμπορίου.
Η Αφρική δεν έχει ιστορία.
Αυτό, ίσως, εξηγεί το γεγονός πως, στην ελληνική βιβλιοπαραγωγή, από την εποχή της έκδοσης της Κοινωνιολογίας της Νέας Αφρικής του Ζαν Ζιγκλέρ, από τον σπουδαίο «Κάλβο», το 1974 (!), ελάχιστα είναι τα βιβλία που αφορούν την Αφρική. Ιδιαίτερη υπήρξε η συνεισφορά της «Μηνιαίας Επιθεώρησης», αναπόφευκτα, ωστόσο, δεν κάλυψε παρά ένα ελάχιστο τμήμα της θεματικής. Από εκεί κι έπειτα, οι περισσότερες σχετικές εργασίες αναφέρονται, γενικότερα, στον «αναπτυσσόμενο» ή Τρίτο Κόσμο, τις απασχολεί αποκλειστικά η οικονομική διάσταση και αφήνουν λίγο χώρο και στην αφρικανική οικονομία.
Η Αφρική δεν έχει ιστορία;
Όπως, λοιπόν, αποδεικνύει ο, γεννημένος στη Σιέρα Λεόνε, Ευστάθιος Πάλμερ, η Αφρική έχει, τουλάχιστον, ιστορία «συγκρίσιμη» με των άλλων περιοχών του κόσμου. Ακόμη κι αν δεν λάβουμε υπόψη πως ο homo sapiens εξαπλώθηκε στον κόσμο εκκινώντας από την Αφρική, σε μια διαδικασία “Out of Africa”, ήδη, από τους προχριστιανικούς αιώνες, ακόμη και πρωτο-κράτη κάνουν την εμφάνισή τους στην υποσαχάρια επικράτειά της. Η Αίγυπτος, βέβαια, υπάρχει και ακμάζει εντυπωσιακά ήδη από την 4η χιλιετηρίδα π.Χ. Η Αιθιοπία, με αποκορύφωμα το βασίλειο του Αξούμ, θα δημιουργεί οικονομικά και πολιτισμικά για αιώνες. Κράτη της βορειοδυτικής Αφρικής, με ηγέτες του μουσουλμάνους Αλμοραβίδες θα παίξουν κεντρικό ρόλο σε έναν αληθινό εκπολιτισμό της «καθυστερημένης» Ιβηρικής. Οι μεσαιωνικές -αναπόφευκτος ορολογικός ευρωκεντρισμός;- αυτοκρατορίες της Γκάνας, του Μάλι, των Σονγκάυ, η Μεγάλη Ζιμπάμπουε δεν έχουν τίποτε να ζηλέψουν από τα περισσότερα κράτη της Ευρασίας.
Ο Πάλμερ δεν είναι Φανόν, είναι ακαδημαϊκός. Δεν γράφει, δηλαδή, ένα βιβλίο άμεσης πολιτικής παρέμβασης. Ούτε καλεί σε εξέγερση «της Γης τους κολασμένους», των οποίων διαχρονικά οι κάτοικοι της Αφρικής είναι το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα.
Δεν γράφει ένα πολιτικό βιβλίο, αλλά το βιβλίο, που μας παραδίδει, είναι πολιτικό.
Πώς θα μπορούσε να είναι αλλιώς, όταν η συζήτηση για τη σημερινή Αφρική -ακόμα και για τις πιο πρόσφατες εξελίξεις- προσκρούουν πρωταρχικά στην αποικιοκρατία και τον ιμπεριαλισμό. Δεν υπάρχει τίποτε στην νεότερη ιστορία της Αφρικής, που να μην καθορίστηκε από την ακραία ευρωπαϊκή βία, από τον, καθόλα ευρωπαϊκό πολιτισμικά, ολοκληρωτικό εξανδραποδισμό.
Το δουλεμπόριο, σύμφωνα με τις πιο σοβαρές έρευνες, πρέπει να αφορούσε συνολικά γύρω στα 50 εκατομμύρια ανθρώπους! Τους πιο ζωντανούς, τους πιο υγιείς, τους πιο παραγωγικούς, τους κατεξοχήν δημιουργούς του πλούτου και του πολιτισμού. Η καταστροφή υπήρξε ασύλληπτη και καθόρισε για αιώνες, έως και σήμερα, τη μοίρα της μάνας ηπείρου για ολόκληρο το ανθρώπινο γένος.
“Η όλη διαδικασία του υπερατλαντικού δουλεμπορίου χαρακτηρίζονταν από ανείπωτη απανθρωπιά και βαναυσότητα. Ακόμη κι αν δεν λογαριάσουμε τη μεταχείριση που υφίσταντο κατόπιν οι σκλάβοι στο «Νέο Κόσμο», πώς αλλιώς, εκτός από απάνθρωπο και βάναυσο, θα μπορούσε να χαρακτηρίσει κανείς το να κρατούνται ανθρώπινα πλάσματα αλυσοδεμένα, καθηλωμένα σε αναγκαστική ακινησία, βουτηγμένα μέσα στις ίδιες τους τις ακαθαρσίες και υποφέροντας από φρικτές ασθένειες, σε όλη τη διάρκεια του ταξιδιού που διαρκούσε περισσότερο από τρεις μήνες;” (σελ. 114).
Οι σκλάβοι, βέβαια, ακριβώς επειδή ήταν άνθρωποι, εξεγείρονταν, καταλάμβαναν τα πλοία, που τους μετέφεραν, επέστρεφαν στις πατρίδες τους. Ήταν, ωστόσο, τέτοια η αγριότητα των πολιτισμένων δουλεμπόρων, που κατέληγε αμάχητη από οποιονδήποτε κανονικό άνθρωπο. Ο φόβος έπαιρνε ακραία χαρακτηριστικά.
Ακόμη και στην ίδια την πατρίδα τους, οι, ελεύθεροι ακόμα, Αφρικανοί εγκατέλειπαν τα χωράφια τους από φόβο μήπως και τους εντοπίσουν δουλέμποροι και τους συλλάβουν. Η οικονομική κατάρρευση συνδέονταν ισχυρά και με αυτήν την τρομακτική αίσθηση κινδύνου, που βίωναν εκατομμύρια άνθρωποι.
Οι σκλάβοι εξεγείρονταν και στις περιοχές, όπου τους μετέφεραν. Η εξέγερση του 1791 στην Αϊτή, υπό τον Τουσσαίν Λ’ Ουβερτύρ, υπήρξε γεγονός κοσμοϊστορικής σημασίας. Δημιούργησε το πρώτο κράτος με πληθυσμό απελευθερωμένους σκλάβους, δίνοντας, μεταξύ άλλων, βάση στα μεγάλα συνθήματα του 1789. Γρήγορα θα γινόταν πρόδηλο ότι, με όλα τα συνθήματα, οι Γάλλοι ήταν αποφασισμένοι να μη δώσουν στους σκλάβους «τους» την ανθρωπινότητα πίσω. Τεράστιοι στρατοί δουλοκτητών έδωσαν λυσσαλέα μάχη ενάντια στους εξεγερμένους.
Η Αϊτή απελευθερώθηκε χάρη, αποκλειστικά, στον αιματηρό αγώνα των μαύρων επαναστατών. Υπήρξε, μάλιστα, η πρώτη χώρα στον κόσμο, που αναγνώρισε το κράτος, που προέκυπτε μέσα από την Ελληνική Επανάσταση.
Οι Γάλλοι, ωστόσο, δεν το άφησαν έτσι. Υποχρέωσαν, με την έμπρακτη συμπαράσταση όλων των δουλεμπορικών καπιταλιστικών κρατών της Ευρώπης, τους Αϊτινούς να πληρώσουν, ως κράτος, αποζημιώσεις στους αποίκους, για την απώλεια των περιουσιών τους! Μέχρι και σήμερα, σχεδόν, το αϊτινό κράτος πλήρωνε αυτές τις αποζημιώσεις, πράγμα που οδήγησε στην έσχατη φτώχεια τους πολίτες του.
Ο Πάλμερ αφιερώνει τα πολύ κατατοπιστικά πρώτα κεφάλαια -το 2ο και το 3ο– στην δουλεία και στον ιμπεριαλισμό γιατί αυτά και αποκλειστικά, μπορεί να πει κάποιος, αυτά εξηγούν την ζοφερή πορεία της μαύρης ηπείρου για αιώνες.
Το βιβλίο, ερχόμενο στη σημερινή συνθήκη, παρουσιάζει τις κατακτήσεις των ανθρώπων, με όλες τις τρομακτικές δυσκολίες που συνάντησαν, σε συνδυασμό με την ανάπτυξη των αφρικανικών εθνικισμών και του αγώνα για την ανεξαρτησία, που ευοδώθηκε μόλις πριν από λίγες δεκαετίες.
Διατρέχει τις πολιτικές, που άσκησαν τα νέα κράτη, τα κοινωνικά συστήματα που δημιούργησαν.
Αναφέρεται στα περιβαλλοντικά προβλήματα της Αφρικής, σε μεγάλο βαθμό δημιούργημα και πάλι των ιμπεριαλιστών του Βορρά.
Προσεγγίζει τα πολύ σημαντικά θρησκευτικά ζητήματα. Τις οικονομικές εξελίξεις. Τη θέση των γυναικών. Τα υγειονομικά προβλήματα. Τα εκπαιδευτικά συστήματα. Την εντόπια τεχνολογία.
Την τέχνη και τη λογοτεχνία. Ιδίως τη μουσική, πάνω στην οποία στηρίζεται ένα πολύ μεγάλο μέρος της σύγχρονης δυτικής μουσικής.
Το βιβλίο είναι πολύτιμο. Πολύ περισσότερο, όταν, όπως προείπα, είναι και μοναδικό.
Δεν μπορεί να υπάρξει γνώση του κόσμου μας χωρίς και γνώση της Αφρικής. Που έχει ιστορία.
ΥΓ. Η εικόνα, στην αρχή του κειμένου, είναι η υπογραφή του Τουσσαίν Λ’ Ουβερτύρ.
