Paulin Ismard, Ο καθρέφτης του Οιδίποδα -Σκέψεις για τη Δουλεία, Πόλις 2025, σελ. 260 (μετάφραση: Γιώργος Καράμπελας)
Η φιλοσοφία είναι η σκέψη, με την οποία δεν μπορούμε κατ’ ουσίαν να κάνουμε τίποτα και απέναντι στην οποία οι υπηρέτριες δεν μπορούν να μην ξεσπούν σε γέλια.
Μάρτιν Χάιντεγκερ
Η διατύπωση του Χάιντεγκερ, όπως πολύ συχνά συμβαίνει στην περίπτωσή του, είναι επιτηδευμένα κρυπτική, ώστε να εμφανίζεται περισσότερο βαθυστόχαστη από ό,τι είναι. Υπάρχει, ωστόσο, κάτι πραγματικά ενδιαφέρον σε αυτά τα λόγια του.
«Ο φιλόσοφος αναφέρεται σε ένα περίφημο επεισόδιο της ελληνικής λογοτεχνικής παράδοσης, στην εκδοχή που το μεταφέρει ο Πλάτωνας στον Θεαίτητο. Πρωταγωνιστής του είναι ο Θαλής ο Μιλήσιος, ο ξακουστός μαθηματικός και “πρώτος φιλόσοφος της φύσης”, στον οποίο η παράδοση αναγνώριζε ιδίως ότι είχε προβλέψει μια έκλειψη ηλίου. Καθώς είχε διαρκώς στραμμένο το βλέμμα στον ουρανό και στ’ αστέρια, ο φιλόσοφος έπεσε σε ένα πηγάδι, προκαλώντας το γέλιο μιας πειραχτικής δούλας από την Θράκη. “Ετοιμόλογη, η δούλα από την Θράκη κορόιδεψε τον Θαλή παρατηρώντας ότι πάσχιζε να γνωρίσει τους ουρανούς αλλά ήταν τυφλός απέναντι σε ό,τι βρίσκονταν μπροστά του”» (σελ. 29).
Αν θέλαμε, σύμφωνα με τον Ismard, να εντοπίσουμε το πιο σημαντικό στοιχείο του ανεκδότου αυτό θα ήταν το γέλιο της δούλας. Το γεγονός πως η δούλα γέλασε.
Είναι εντυπωσιακό αυτό γιατί, στη συνθήκη της αθηναϊκής δουλοκτησίας, είναι ολότελα παράξενο να το σκεφτούμε. Η αγριότητα, με την οποία αντιμετωπίζονταν οι δούλοι στην Αθήνα, αποτελώντας πάνω από το μισό πληθυσμό και το απολύτως μεγαλύτερο μέρος της συλλογικής εργασιακής δύναμης πάνω στην οποία εδράζονταν ο δουλοκτητικός τρόπος παραγωγής, ήταν ασύλληπτη. Η εργασιακή, η σεξουαλική, η πολλών άλλων ειδών εκμετάλλευση ήταν καθοριστικό στοιχείο της ζωής στην αθηναϊκή πολιτεία. Τεκμήρια γι’ αυτό έχω παραθέσει στην προηγούμενη παρουσίασή μου με τίτλο Δούλος στην Ελλάδα και τη Ρώμη (https://alterthess.gr/doylos-stin-ellada-kai-ti-romi/) . Όπως σημειώνει ο συγγραφέας, «[στην έρευνά μου] συνειδητοποίησα τον πολύ συχνά ολοποιητικό χαρακτήρα του φαινομένου της δουλείας […] Στις δουλοκτητικές κοινωνίες […] η δουλεία διαποτίζει το μεγαλύτερο μέρος της κοινωνικής εμπειρίας των ατόμων, ελεύθερων ή όχι, ανδρών ή γυναικών, παιδιών ή ενηλίκων» (σελ. 14).
Αν, όμως, κάτι πρέπει, επιπλέον, να επισημανθεί είναι η απέραντη σιωπή, που καλύπτει το θέμα της δουλείας. Οι μεγάλοι Έλληνες, με ασύλληπτο, πραγματικά, έργο, σε σύγκριση με αυτό και των καλύτερων περιόδων της ανθρώπινης ιστορίας, δεν μιλούν για τη δουλεία. Η υπεράσπιση της δουλοκτητικής συνθήκης δεν συνοδεύεται με λόγια.
Βέβαια, κάθε μορφή εξουσίας προϋποθέτει μορφές κατασίγασης. «Κάθε μορφή εξουσίας παράγει ιδιαίτερους τρόπους αφασίας» (σελ. 19). Στην περίπτωση της δουλείας, όμως, υπάρχει κάτι πολύ περισσότερο: οι δούλοι δεν δικαιούνται την ύπαρξη. Συνιστούν μια τέτοια μορφή ετερότητας, που καμιά επικοινωνία μαζί της δεν είναι στ’ αλήθεια νοητή. Της απόλυτης ετερότητας -εμφατικά παρούσας, καθότι εμφατικά φευγαλέας, όπως σημειώνει ο Ismard.
Εδώ η σιωπή δεν υπηρετεί μια ιδεολογική λειτουργία απόκρυψης ή φυσικοποίησης. Γι’ αυτό ακόμη και όσοι επιτίθενται σε αυτούς που υπερβάλλουν σε βία απέναντι στους σκλάβους του (κυρίως, κάποιοι στωικοί ή χριστιανοί στην τελευταία φάση της ύστερης αρχαιότητας) δεν μπορούν επ’ ουδενί να διανοηθούν την κατάργηση της δουλείας ή την συλλογική απελευθέρωση των δούλων.
Ακόμη και στην εκδοχή του Αλτουσέρ, όπου η ιδεολογία συνιστά έγκληση των υποτελών ως υποκειμένων, οι δούλοι δεν μπορούν να περιληφθούν. Οι δούλοι δεν μπορούν να είναι υποκείμενα -είναι, καταστατικά, αντικείμενα.
Είναι το εξοβελιστέο αντίθετο του ελεύθερου πολίτη. Γι’ αυτό, κιόλας, δεν υπάρχει άλλος ορισμός της ελευθερίας από αυτόν που ριζώνει στη μορφή του δουλοκτήτη. Πραγματικά ελεύθερος είναι ο δουλοκτήτης.
Με άλλα λόγια, η σχεδόν ολοκληρωτική σιωπή απέναντι στους δούλους «δεν είναι δείκτης μιας έλλειψης την οποία πρέπει να συμπληρώσει ο ιστορικός. Είναι περισσότερο ένα σύμπτωμα, που τον καλεί να παρατηρήσει τις μορφές, με τις οποίες μια κοινωνία αποδίδει μια θέση σε εκείνους που τη μη ύπαρξή τους την οργανώνει συνειδητά» (σελ. 24).
Αυτό είναι που αναλαμβάνει να κάνει ο Ismard με τον Καθρέφτη του Οιδίποδα.
Και θα το κάνει προσφέροντάς μας έναν πλούτο διαδρομών για την προσέγγισή του.
Από τον Ηρόδοτο μέχρι τον Αριστοτέλη στην ελληνική τραγωδία, αλλά και την κωμωδία. Τους πολυάριθμους, καθοριστικούς για τη συλλογική αυτοσυνείδηση, μύθους πριγκίπων, που μωρά παραδόθηκαν σε δούλους προκειμένου να θανατωθούν και να μην απειλήσουν τον βασιλιά, συχνά πατέρα τους. Ο Οιδίποδας, αλλά και ο Πέρσης Κύρος ο Μεγάλος, σε διαφορετικά συμφραζόμενα ο Μωυσής, αναπαράγουν τον ίδιο μύθο. Και ο δούλος είναι πάντα παρών και θανατηφόρος, έστω κι αν δεν εκτελεί την αποστολή του.
Αναπτύσσει την ειδικά αθηναϊκή μυθολογική εκδοχή για τους πρώτους σκλαβωμένους, τους αρχαίους κατοίκους της Αττικής, τους Πελασγούς, που βρήκαν οι Αθηναίοι με την έλευσή τους. Τους σκλάβωσαν γιατί βίασαν της κόρες των Αθηναίων, γιατί, δηλαδή, διέπραξαν το κατεξοχήν έγκλημα καθοσιώσεως. Έτσι τελείωσε η προϊστορική εποχή, που δεν ήξερε τη δουλεία. Με την τιμωρία ενός εγκλήματος. Αναπόφευκτα και ορθά.
Είναι προφανές πόσο βρισκόμαστε, ήδη, στην χορεία της ψυχανάλυσης, στη χώρα του Φρόιντ, του Λακάν, του Ντεριντά, αλλά και του Μπουρντιέ. Το βιβλίο περιπλανάται σε αυτήν την αλλόκοτη χώρα, προκειμένου να περικυκλώσει το μέγα ερώτημα της σιωπής. Αναλύει όνειρα δούλων και κυρίων, παρατηρεί τα σώματα των κυρίων και τα σωματικά υποκατάστατα, που αντιπροσωπεύουν τα κορμιά των σκλάβων, εντοπίζει την επικινδυνότητα της μη -διακριτότητας, αν δεν είναι καλά οργανωμένη η κατασίγαση.
Περιπλανάται και σε μια ιδιαίτερη λογοτεχνία. Αυτή του Αβεσσαλώμ, Αβεσσαλώμ του Φώκνερ και, ιδίως, τη λογοτεχνία του Πόε. Επιδιώκει να δείξει με αυτόν τον τρόπο ότι οι δούλοι μοιάζουν πολύ με τους απέθαντους, αυτούς που δεν είναι ζωντανοί μα ούτε και νεκροί μπορούν να θεωρηθούν. Όπως ο αθάνατος, αν και θνητός από γέννηση, δούλος στη Σάμο Ζάμολξις, στο μεταίχμιο της ζωής και του θανάτου.
Κάτι σαν ζόμπι. Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, ότι αυτά εμφανίζονται στην πιο ολοκληρωτικά δουλοκτητική κοινωνία της νεωτερικότητας, την Αϊτή. «Το ζόμπι […] δεν είναι ούτε νεκραναστημένος, ούτε φάντασμα, ούτε στοιχειό. Δεν ξαναγυρίζει από έναν άλλο κόσμο. Είναι ένας ζωντανός που έχει εξαναγκαστεί σε μια κατάσταση παρατεταμένου θανάτου -και που παραμένει “σε αυτήν την ομιχλώδη ζώνη μεταξύ ζωής και θανάτου”, κατά τον Alfred Metraux, ή σε μια κατάσταση para mortem» (σελ. 191).
Εδώ έχουμε και μια «παράπλευρη απώλεια». Ο Κορνήλιος Καστοριάδης επέμεινε ιδιαίτερα, κατά τη δόμηση της θεωρίας του ριζικού κοινωνικού φαντασιακού, στο παράδειγμα της αθηναϊκής δημοκρατίας, ως ριζικό γέννημα μιας κοινωνίας ελεύθερων ανθρώπων. Αγνοούσε το μυστικό, που ήδη είχε αποκαλύψει ο Αριστοτέλης: «η ελευθερία ταυτίζεται με τη δουλοκτησία» (σελ. 251).
***
Έχουν όλα αυτά κάποια αξία πέρα από την ιστορική; Λένε κάτι για μας, σήμερα; Για τη δική μας ζωή;
Απολύτως. Όπως σημειώνει ο Ismard, «επειδή ακριβώς η δουλεία είχε επιβληθεί στην καρδιά της αθηναϊκής κοινωνίας, κάθε μορφή εργασίας για άλλους, ακόμη κι αν την εκτελούσε ένας ελεύθερος άνθρωπος, μπορούσε να θεωρηθεί μια μορφή δουλείας […]» (σελ. 42).
Γι’ αυτό, κιόλας, οι εξεγέρσεις των δούλων είναι, από μια άποψη, ο ιδεότυπος της ταξικής σύγκρουσης. Οι μορφωμένοι, όχι και πολλοί, φιλελεύθεροι το ξέρουν. Να πώς παρουσίασε την ιδιαιτερότητα του προλεταριακού ξεσηκωμού του Ιουνίου του 1848 ο Τοκβίλ: «Αυτό που τον ξεχώριζε από όλα τα συμβάντα τέτοιου είδους που διαδέχτηκαν το ένα το άλλο επί εξήντα χρόνια στα καθημάς είναι ότι στόχο του δεν είχε να αλλάξει τη μορφή του πολιτεύματος, αλλά να μεταβάλλει την τάξη της Κοινωνίας. Δεν ήταν, για να ακριβολογούμε, ένας πολιτικός αγώνας […], αλλά μια ταξική σύγκρουση, ένα είδος δουλικού πολέμου» (σελ. 136).
Έχουν δίκιο οι φιλελεύθεροι: οι εργατικοί αγώνες είναι ο τελευταίος κρίκος στην αλυσίδα που ξεκίνησαν με τους απελπισμένους δουλικούς αγώνες. Η έκφραση μισθωτοί σκλάβοι δεν είναι, ίσως, τόσο μεταφορική.
Γελούν οι σκλάβες, όπως μας λέει το ανέκδοτο του Θαλή; Δύσκολο να το πιστέψουμε.
