Είχα σκεφτεί να γράψω ένα άρθρο για τον καπιταλισμό, ως την ασθένεια της ανθρωπότητας, με αφορμή το βιβλίο των Rupa Marya και Raj Patel, Inflamed: Deep Medicine and the Anatomy of Injustice [Βαθιά Ιατρική και η Ανατομία μιας Αδικίας]. Σήμερα, που είδα για πρώτη φορά, 21 χρόνια μετά την κυκλοφορία της, την ταινία Ημερολόγιο Μοτοσικλέτας (ποτέ δεν είναι αργά, και ευχαριστώ τον Κώστα και την Έλενα γι’ αυτό) η επιθυμία μου να γράψω κάτι ενισχύθηκε. Η κορύφωση της ταινίας είναι η στιγμή όταν ο νεαρός φοιτητής ιατρικής, με τα ασθενικά πνευμόνια, Ερνέστο Γκεβάρα ντε λα Σέρνα αποφασίζει να διασχίσει τον Αμαζόνιο από την όχθη των ιατρών σε αυτή των λεπρών για να περάσει μαζί τους τη μέρα των γενεθλίων του. Αυτή η επιλογή ήταν το αποτέλεσμα ενός ταξιδιού που τον καθόρισε, αφού μέσα από αυτό αντίκρυσε κατάματα την αδικία, την εκμετάλλευση, τη φτώχεια.
Τέτοιες επιλογές καλούμαστε να κάνουμε καθημερινά, αφού ο κόσμος μας εξακολουθεί να διαχωρίζεται σε όχθες. Σήμερα υπάρχει το περιβόητο 1%, που όχι μόνο ζει πλουσιοπάροχα, αλλά συγκεντρώνει όλο και περισσότερη ισχύ για να διαμορφώνει υπέρ του πολιτικές. Οι Μασκ και Μπέζος του κόσμου δεν είναι απλώς επιτυχημένοι επιχειρηματίες, είναι οι “προγραμματιστές” ενός συστήματος που λειτουργεί σε βάρος των πολλών που ζουν στο περιθώριο, χωρίς χαρτιά, χωρίς φωνή, χωρίς αξία για το σύστημα, χωρίς πρόσβαση σε γιατρούς, αξιοπρεπή εργασία, δωρεάν παιδεία, και σε κάποια μέρη ακόμα και χωρίς καθαρό νερό. Αυτή η αντίθεση δεν έτυχε, ούτε προέκυψε με φυσικό τρόπο. Είναι το αποτέλεσμα ενός οικοδομήματος που έχει χτιστεί πάνω στην άνιση κατανομή των πόρων, της φροντίδας και της ζωής: του καπιταλισμού.
Είναι αλήθεια ότι η φράση «φταίει ο καπιταλισμός» ακούγεται συχνά. Τόσο συχνά, που κάποιοι σταματούν να την ακούνε. Τη θεωρούν κοινοτοπία, σχεδόν τεμπέλικο ή απλοϊκό καταφύγιο σκέψης. Αλλά ίσως αυτό συμβαίνει ακριβώς επειδή δεν έχουμε πάρει ποτέ στα σοβαρά τι σημαίνει. Ακόμα και όσοι βρισκόμαστε στην αντικαπιταλιστική (ή έτσι επιθυμούμε), Αριστερά. Ο Μαρξ, βλέπετε, δεν περιέγραφε έναν κόσμο αφηρημένα άδικο. Αναδείκνυε το πώς η εργασία, η ανάγκη, η φροντίδα, η ίδια η ζωή, μετατρέπονται σε εμπορεύματα. Όχι κάποτε, τώρα. Σήμερα. Κάτω από κάθε πολιτική για ανάπτυξη ή ανταγωνιστικότητα βρίσκεται η ίδια λογική: κάποιος δουλεύει περισσότερο από όσο αντέχει, για λιγότερα από όσα χρειάζεται, ώστε κάποιος άλλος να συσσωρεύει περισσότερο απ’ όσο μπορεί να δικαιολογήσει.
Αν κάτι έχει αλλάξει, δεν είναι η ουσία. Είναι η γλώσσα. Η αδικία παρουσιάζεται πια ως φυσική τάξη πραγμάτων. Το χάσμα, ως ανισότητα ικανοτήτων. Η φτώχεια, ως προσωπική αποτυχία Η αριστεία, ως ηθικό προκάλυμμα, για να νομιμοποιείται μια εκκίνηση που δεν ήταν ποτέ ίση. Μήπως, όμως, η “αριστεία” είναι απλώς η άλλη όψη της επιβίωσης μέσα σε ένα πεδίο άνισου ανταγωνισμού; Στο Inflamed, η Marya και ο Patel αντλούν από την ιατρική, την κοινωνιολογία, την ιστορία και την πολιτική οικολογία για να φωτίσουν κάτι που συχνά κρύβεται πίσω από στατιστικά και ιατρικά πρωτόκολλα. Ότι η αρρώστια δεν είναι μόνο βιολογική διαδικασία. Είναι και πολιτική συνθήκη. Δεν ξεκινά από το DNA, αλλά από τον ταχυδρομικό κώδικα. Από το πού ζεις, πώς δουλεύεις, τι νερό πίνεις, τι αέρα αναπνέεις (ΔΕΘ alert, Εύοσμος alert). Από το αν έχεις πρόσβαση σε περίθαλψη, φροντίδα. Η αποικιοκρατία, η πατριαρχία και η λευκή υπεροχή δεν εξαφανίστηκαν φυσικά. Λειτουργούν μέσα από τους μηχανισμούς του καπιταλισμού που τα αναπαράγει. Έναν καπιταλισμό που, όπως φάνηκε και στην πανδημία, δεν προστατεύει εξίσου. Δεν θεραπεύει εξίσου. Δεν μετράει όλους τους θανάτους το ίδιο. Σύμφωνα με τους συγγραφείς αυτό το βάρος γράφεται στο σώμα ως κόπωση, πόνος, κατάθλιψη, καρδιακά νοσήματα, καρκίνος, πρόωροι θάνατοι. Με λίγα λόγια η αρρώστια δεν είναι ατομική υπόθεση, αλλά κοινωνική και άνισα κατανεμημένη.
Και είναι λογικό, αφού θα ήταν αφέλεια να θεωρήσει κανείς τον καπιταλισμό απλώς ως ένα οικονομικό μοντέλο. Δε χρειάζεται σώματα προς εκμετάλλευση; Φύση προς λεηλασία; Χρόνους ζωής προς απορρύθμιση; Για να παραχθεί κέρδος, χρειάζεται τραύμα. Και το τραύμα αυτό δεν είναι αόρατο. Κατοικεί στα σώματα όσων κάνουν τρεις δουλειές για να επιβιώσουν. Στους πρόσφυγες που δεν έχουν βασικά δικαιώματα. Στις γυναίκες που μεταφέρουν το βάρος μιας φροντίδας που δεν αναγνωρίζεται ποτέ ως εργασία. Στους ηλικιωμένους που πεθαίνουν μόνοι. Στους ΛΟΑΤΚΙ+, τους Ρομά, τους αναπήρους, τις καταπιεσμένες μειονότητες που δε συμβαδίζουν με τον αποδεκτό μέσο όρο. Στους γιατρούς που εργάζονται σε νοσοκομεία/στόχους, από τη Γάζα ως την Υεμένη, εκεί όπου η φροντίδα γίνεται “στρατηγικός κίνδυνος” στα μάτια των στρατών και των εταιρειών που εξυπηρετούν το κεφάλαιο μέσω πολέμων/εργαλεία για την αναδιάταξη των ενεργειακών και τεχνολογικών πόρων, τον έλεγχο στρατηγικών περιοχών και αγορών, τη νομιμοποίηση της στρατιωτικής βιομηχανίας και την απορρόφηση των τεράστιων πλεοναζόντων κεφαλαίων μέσω της καταστροφής. Rearm Europe, αύξηση στρατιωτικών δαπανών, ΝΑΤΟ, πολιτική των δύο μέτρων και δύο σταθμών στις γενοκτονίες. Αυτά δεν είναι παρεκκλίσεις, αλλά ο τρόπος με τον οποίο το σύστημα συνεχίζει να λειτουργεί.
Φυσικά, τίποτα από τα παραπάνω δεν πρέπει να ειπωθεί δυνατά, για αυτό επιστρατεύεται η σιωπή. Όχι μόνο ως αδιαφορία, αλλά και ως καταστολή. Όταν ο καπιταλισμός δεν μπορεί πια να υπερασπιστεί την ηθική του ανωτερότητα, επιστρατεύει τους δικηγόρους του. Οι στρατηγικές αγωγές SLAPP (αγωγές εκφοβισμού δημοσιογράφων) είναι το πιο πρόσφατό του εργαλείο. Σε όλο τον κόσμο, αλλά και στην Ελλάδα, δημοσιογράφοι που αποκαλύπτουν σκάνδαλα, εργαζόμενοι/-ες που μιλούν για συνθήκες εκμετάλλευσης, ακτιβίστές/-ριες που υπερασπίζονται τα κοινά κινδυνεύουν να βρεθούν στα δικαστήρια επειδή τόλμησαν να κάνουν τη δουλειά τους.
Όμως, η ιστορία και το μέλλον δεν αλλάζουν από τη μία στιγμή στην άλλη. Κερδίζονται κάθε φορά που κάποιος περνά στην άλλη όχθη φτιάχνοντας μια μικρή ρωγμή. Κάθε φορά που κάποιος αρνείται να αποδεχτεί τον κόσμο όπως είναι, ανοίγει μια δυνατότητα. Δεν υπάρχει ουδετερότητα στην αδικία. Και δεν υπάρχει θεραπεία χωρίς δικαιοσύνη, λένε οι ίδιοι συγγραφείς.
Τέλος, αν κάτι μας μαθαίνουν όσοι ενεργά το προσπάθησαν, είναι πως η επανάσταση ξεκινά από το βλέμμα, τη στιγμή που κοιτάς τον πόνο του άλλου όχι ως στατιστικό στοιχείο, αλλά ως καθρέφτη. Το να δεις για να περάσεις απέναντι δε σε κάνει ήρωα, σε κάνει απλά, άνθρωπο.
Η Μακρίνα-Βιόλα Κώστη είναι μέλος του ΠΓ της Νέας Αριστεράς
