Όσο είμαστε σε θέση να διαδώσουμε την πρακτική και τον λόγο της συντροφικότητας, του φεμινισμού, του αντιρατσισμού, της αναρχίας, του ζαπατισμού, και πάνω απ’ όλα, να κάνουμε ορατές τις εναλλακτικές λύσεις και να τις υποστηρίξουμε, να τις κάνουμε να αναπτυχθούν και να οικοδομήσουμε αντικαπιταλιστικούς χώρους διαβίωσης, υπάρχει ελπίδα.
Είναι πραγματικά δυνατόν να βγούμε από τον καπιταλισμό; Κατέληξε κοινότοπο να επισημαίνουμε ότι είναι ευκολότερο να φανταστούμε την καταστροφή της ανθρωπότητας παρά να βγούμε από το καπιταλιστικό σύστημα.
Στη μετανεωτερικότητα, οι μεγάλες αφηγήσεις που προηγουμένως μας έδιναν φως και προσανατολισμό, όπως ο σοσιαλισμός ή ο χριστιανισμός, έχουν πεθάνει. Φαίνεται ότι δεν είναι πλέον ιδεολογικά εφικτό να οικοδομηθεί ένας εναλλακτικός στόχος. Δεν αντιμετωπίζουμε μόνο την κλιματική κατάρρευση, αλλά και την κατάρρευση των ιδεών.
Βρίσκω γύρω μου ανθρώπους δύσπιστους, μηδενιστές, ακόμη και μέσα στα κοινωνικά κινήματα. Ήθελα να γράψω αυτό το αφιέρωμα στον Ivan Illich (1926-2002) για τους «μη προσηλυτισμένους», για τους σφοδρούς επικριτές των εναλλακτικών λύσεων, για όσους ισχυρίζονται ότι έχουμε φτάσει στο «τέλος της ιστορίας» και ότι «δεν υπάρχουν εναλλακτικές λύσεις».
Η συνάντηση με τον Ιβάν Ίλιτς σημαίνει επιστροφή στην ελπίδα. Στη δική μου περίπτωση, αληθινά, καταλήγω να αποδεχτώ ότι η ορμή της καπιταλιστικής νεωτερικότητας είναι εξαιρετικά βίαιη και είναι δύσκολο να αναχαιτιστεί (μερικές φορές το θεωρώ αδύνατο). Ωστόσο, η επιστροφή στον Ιβάν με εξισορροπεί και μου επιτρέπει να συνειδητοποιήσω το γεγονός ότι όσο είμαστε σε θέση να διαδώσουμε την πρακτική και τον λόγο της συντροφικότητας, του φεμινισμού, του αντιρατσισμού, της αναρχίας, του ζαπατισμού, και πάνω απ’ όλα να κάνουμε ορατές τις εναλλακτικές λύσεις και να τις υποστηρίξουμε, να τις κάνουμε να αναπτυχθούν, να οικοδομήσουμε αντικαπιταλιστικούς χώρους διαβίωσης, υπάρχει ελπίδα.
Αρχίζω ήδη να ακούω τις κριτικές όσων διάβασαν αυτές τις πρώτες γραμμές, συμπεριλαμβανομένων των πιο στενών φίλων και της οικογένειάς μου: Κάρλος, δεν ζεις στο Μεξικό. Κάρλος, δεν είμαστε ιθαγενείς. Κάρλος, αυτό είναι αδύνατο στο Μεξικό. Ή το καλύτερο από όλα: Κάρλος, στο Μεξικό μπορούν να δημιουργηθούν εναλλακτικές λύσεις, αλλά εδώ στην Ευρώπη ή στις ΗΠΑ είναι αδύνατο.
Ωστόσο, υπάρχουν αυτονομίες όπως αυτές της Ostula, της Cherán (1) ή του ζαπατισμού, καθώς και αμέτρητες εμπειρίες στο πλαίσιο της αυτοοργάνωσης, όπως ο δημοκρατικός και φεμινιστικός συνομοσπονδισμός του Κουρδιστάν ή τμήματα του ιθαγενικού κινήματος στη Νότια Αμερική, για να αναφέρουμε μερικά από τα πιο σημαντικά παραδείγματα.
Και υπάρχουν εμπειρίες σε όλο τον κόσμο όπου τα κοινά αγαθά, οι κοινοτικοί χώροι που ο καπιταλισμός άρπαξε από τους λαούς, υπερασπίζονται ή ανακτώνται. Ή υπάρχουν απλώς μικρές κινήσεις ατομικής ή συλλογικής εξέγερσης από ανθρώπους που προσπαθούν να κάνουν τα πράγματα με διαφορετικό τρόπο: διαχωρίζουν τα σκουπίδια, ανακυκλώνουν, επισκευάζουν, ανακτούν την παραδοσιακή ιατρική και τις συνταγές των γιαγιάδων, απορρίπτουν το αυτοκίνητο και χρησιμοποιούν το ποδήλατο.
Πολλοί μπορεί να σκεφτούν: ε, ναι… αλλά όλα αυτά δεν αρκούν για να ανατρέψουν την αδράνεια και το χάος που προκαλεί ο καπιταλισμός, ειδικά σήμερα, με όλο το βάρος του θανάτου και της καταστροφής που φέρνει μαζί του. Και αυτή είναι η στιγμή που οι Ζαπατίστας, αφού οργανώθηκαν ηρωικά στην παρανομία για δέκα χρόνια, αφού πήραν τα όπλα, αφού προσπάθησαν να συνδιαλαγούν με την κυβέρνηση, αφού παρέδωσαν τα όπλα τους και για τριάντα χρόνια οικοδόμησαν στην πράξη αυτό που, σύμφωνα με τον Gustavo Esteva, είχε φανταστεί ο Ivan Illich, μια κοινωνία συντροφική, μια κοινωνία που “ζει καλά”, μια εναλλακτική στον καπιταλισμό, σε προκαλούν και σε ρωτούν: Και εσύ…; Τι κάνεις; Και επειδή είναι φυσιολογικό να είμαστε χαμένοι, γαντζωμένοι στο σύστημα, χωρίς πυξίδα, η συνάντηση με τον Ιβάν μας δίνει ελπίδα.
Τον γνώρισα τυχαία, όταν ένας σύντροφος, σε μια έκθεση αναρχικού βιβλίου, μου σύστησε το βιβλίο με τίτλο Το Λεξικό της Ανάπτυξης, με πρόλογο του Gustavo Esteva (ενός αγαπητού συντρόφου που έφυγε από τη ζωή πριν από δύο χρόνια – και αυτό το κείμενο προστίθεται σε μεγάλο βαθμό στα γραπτά που αποτίουν φόρο τιμής στη μνήμη του).
Αυτή η συνάντηση σηματοδότησε ένα πριν και ένα μετά στη ζωή μου. Σε εκείνο το σημείο ήθελα να μάθω τα πάντα για τους κριτικούς της ανάπτυξης, για τον Illich, τον Esteva, τον Jean Robert, τον Wolfgang Sachs. Αρχικά, επικοινώνησα με τον Braulio Hornedo, στην Cuernavaca, ο οποίος μου έδωσε το βιβλίο «Rethinking the World with Ivan Illich» (2) και μου συνέστησε επίσης να προμηθευτώ ένα αντίτυπο των Απάντων του Ivan Illich που είχαν εκδοθεί στο Μεξικό από το Fondo de Cultura Económica, κατόπιν προτροπής των Javier Sicilia και Valentina Borremans.
Δεν θυμάμαι πότε αγόρασα τα βιβλία Κοινωνία χωρίς σχολεία, Ιατρική Νέμεσις ή το Εργαλεία για την καλή ζωή.(3) Για μένα, το τελευταίο είναι το βασικό βιβλίο από την εποχή που ο Ivan Illich εξέδιδε μπροσούρες, δηλαδή τη δεκαετία του ’70, όταν συντόνιζε το CIDOC [Κέντρο Διαπολιτισμικής Τεκμηρίωσης] της Cuernavaca.
Αναμφίβολα, ο Illich είναι γνωστός σε όλο τον κόσμο ως ο μεγάλος επικριτής του εκπαιδευτικού συστήματος, επειδή έκανε ριζοσπαστικές δηλώσεις σχετικά με την αντιπαραγωγικότητά του:
«Για τους περισσότερους ανθρώπους, η υποχρεωτική σχολική φοίτηση εμποδίζει το δικαίωμα στη μάθηση».(4) Αν και πολλές από τις δηλώσεις σε αυτό το βιβλίο μπορεί να φαίνονται παρωχημένες, στην πραγματικότητα οι βασικές ιδέες εναντίον του εκπαιδευτικού συστήματος εξακολουθούν να ισχύουν πλήρως μέχρι σήμερα.
Η προσέγγιση του Illich εστιάζει στη μάθηση και όχι στην εκπαίδευση, στη δημιουργία χώρων που ενθαρρύνουν την περιέργεια και τη συλλογική μάθηση και όχι στην αυταρχική εκπαίδευση που κατευθύνεται από τα πάνω.
Αλλά η σκέψη του Illich υπερβαίνει κατά πολύ την κριτική του εκπαιδευτικού συστήματος. Ο Ivan μας κληροδότησε μια ολόκληρη εργαλειοθήκη για να σκεφτόμαστε τη νεωτερικότητα. «Ο Illich προέβλεψε με ανησυχητική διαύγεια την τρέχουσα καταστροφή, την παρακμή όλων των θεσμών. Προέβλεψε τον τρόπο με τον οποίο όλοι οι θεσμοί, ο ένας μετά τον άλλον, άρχισαν να παράγουν το αντίθετο από αυτό που υποτίθεται ότι δικαιολογεί την ύπαρξή τους.»
Απέδειξε με ακρίβεια πώς η διαφθορά των καλύτερων θεσμών είναι η χειρότερη. «Και προέβλεψε επίσης πώς θα αντιδρούσαν οι άνθρωποι στην καταστροφή», έγραψε ο Gustavo Esteva για τον σπουδαίο φίλο του.
Και εδώ αρχίζουμε να γοητευόμαστε, όταν μαθαίνουμε την ιστορία του Ivan, τη σχέση μεταξύ της ζωής του και των ιδεών του, την κοινωνική και πολιτική στιγμή κατά την οποία δημιούργησε τις σκέψεις του, τις διαδρομές του και τελικά την αφοσίωσή του στη φιλία. Ναι, στη φιλία, αλλά και στην διαπολιτισμικότητα. Είναι εντυπωσιακό ότι μετά από πενήντα χρόνια, έχοντας περάσει από μια περίοδο λήθης, η σκέψη του Ivan παρουσιάζεται σήμερα ως ένα σύνθετο κριτικό σώμα, χρήσιμο για την αντιμετώπιση της συστημικής κατάρρευσης.
Το έργο του μπορεί να ερμηνευτεί ως μια κριτική αναθεώρηση της διάστασης μεταξύ της αυτονομίας και της εργαλειακότητας, όπως έκανε ο Humberto Beck.(5) Οι γυναίκες και οι άνδρες δημιούργησαν εργαλεία [herramientas] ή θεσμούς για να επιτύχουν μεγαλύτερη αυτονομία, αλλά ο Illich επισήμανε ότι τα εργαλεία κατέληξαν να γίνουν σκοποί, και όχι μέσα για την επίτευξη της αυτονομίας. Έτσι χάνουμε την αυτονομία, και οι θεσμοί μας ελέγχουν, δημιουργώντας το αντίθετο από αυτό που ήταν ο αρχικός τους σκοπός.
Στο βιβλίο του «Conviviality» (Εργαλεία για την καλή ζωή, εκδ.Νησίδες, 2021), ο Illich πρότεινε τη θεωρία των ορίων. Πιστεύει ότι, πέρα από ένα συγκεκριμένο όριο ανάπτυξης, ένας θεσμός παράγει ακριβώς το αντίθετο από αυτό που, θεωρητικά, είναι ο σκοπός του. Η ιατρική παράγει νέες ασθένειες. Το εκπαιδευτικό σύστημα γεννά μηχανισμούς και άγνοια, και τα μηχανοκίνητα μέσα μεταφοράς επιβραδύνουν τις μετακινήσεις. Αποδόμησε, δηλαδή, τις σύγχρονες αντιλήψεις για την πρόοδο και την ανάπτυξη.
Πολλοί άνθρωποι, διαβάζοντας αυτό, θα σκεφτούν: ναι, είναι ξεκάθαρο, αν κάτι μεγαλώνει πολύ δεν είναι καλό, τα άκρα δεν είναι ποτέ καλά! Όμως, σπανίως σκεφτόμαστε ότι το σύγχρονο κράτος και οι θεσμοί αποτελούν μέρος αυτών των άκρων.
Έχουμε φυσικοποιήσει το γεγονός ότι τρίτοι ασχολούνται με τους βασικούς τομείς της ζωής μας, υποθέτοντας, μάλιστα, ότι το κάνουν αλτρουιστικά, σαν να μην τους επηρεάζουν η εξουσία και οι κάθετες δομές μέσα από τις οποίες αναρριχήθηκαν.
Αυτό σημαίνει ότι τα εκπαιδευτικά ιδρύματα, τα ιδρύματα υγειονομικής περίθαλψης, τα σύγχρονα συστήματα μεταφορών, το διατροφικό σύστημα και πολλά άλλα, έχουν αναπτυχθεί τόσο πολύ που έχουμε αναθέσει την εξουσία λήψης αποφάσεων σε «ειδικούς» και αυτά τα συστήματα έχουν δημιουργήσει, σύμφωνα με τον Illich, «αντιπαραγωγικότητα».
Η συλλογική ανάκτηση των κοινοτικών μας χώρων, η απόσπασή τους από το κράτος και τις μεγάλες επιχειρήσεις, η χρήση «των ρημάτων» [αντί των ουσιαστικών], όπως έλεγε ο Gustavo, είναι η πρόκληση: να μαθαίνουμε, να σπέρνουμε, να φροντίζουμε, να μετακινούμαστε. Αυτές οι οδηγίες μας υπενθυμίζουν ακριβώς την ανάγκη για επιστροφή στην κοινοτική διάσταση την οποία διεκδικούμε σθεναρά στην Tierra insumisa,(6) την Ευρώπη που ήθελαν να συναντήσουν οι Ζαπατίστας.
Από πού προήλθε αυτή η λαμπρή διαίσθηση; Αναρωτιέται ο Javier Sicilia στον πρόλογο του δεύτερου τόμου των Απάντων που εκδόθηκε στο Μεξικό (7). Για τον Illich, η νεωτερικότητα ως ιστορικό στάδιο δεν αντιπροσωπεύει το τέλος του χριστιανισμού, ούτε την επιτυχία του, αλλά τη διαστροφή του. Για τον Illich, σύμφωνα με συνομιλίες που είχε με τον φίλο του David Cayley και οι οποίες δημοσιεύθηκαν μετά τον θάνατό του, οι πρώτοι χριστιανοί είχαν παραδοσιακά πάντα ένα κερί και ένα κομμάτι ψωμί στα σπίτια τους σε περίπτωση που ο Ιησούς εμφανιζόταν με τη μορφή ξένου και ζητούσε φιλοξενία. (8)
Ωστόσο, με τον Ρωμαίο αυτοκράτορα Κωνσταντίνο, ο χριστιανισμός θεσμοθετήθηκε ως κρατική θρησκεία, όπως και η πρακτική της φιλοξενίας. Έτσι, αυτό που προηγουμένως αποτελούσε ένδειξη χριστιανισμού (η υποδοχή του μετανάστη, του γείτονα, η φιλοξενία και η σίτισή του) έγινε κάτι που μόνο ο θεσμός μπορούσε να κάνει, γεγονός που απογύμνωσε τους πρώτους χριστιανούς από ένα χαρακτηριστικό που τους έδινε ταυτότητα. Εδώ τοποθετεί ο Illich τη γέννηση της κουλτούρας των σύγχρονων θεσμών: τη στιγμή που σταματάμε να φροντίζουμε τις ζωτικές και κοινοτικές μας υποθέσεις και αναθέτουμε σε ειδικούς την εξουσία να εκτελούν αυτές τις δραστηριότητες για εμάς. Μακροπρόθεσμα τα εργαλεία γίνονται αυτοσκοποί και αργά ή γρήγορα παράγουν το αντίθετο από αυτό για το οποίο δημιουργήθηκαν.
Ομοίως, ο Illich επανερμηνεύει την παραβολή του Καλού Σαμαρείτη για να μας κάνει να συνειδητοποιήσουμε τη σημασία του να είμαστε ξεκάθαροι σχετικά με το ποιος είναι ο πλησίον μας, ποιοι είναι αυτοί με τους οποίους μπορούμε να οικοδομήσουμε την εναλλακτική λύση.
Στην εκδοχή του Ivan, ο Καλός Σαμαρείτης συναντά έναν τραυματισμένο άνδρα, έναν Ρωμαίο ή κάτι τέτοιο, εξηγεί ο Illich για να μας κάνει να κατανοήσουμε όλες τις δυνατότητες της οπτικής του Σαμαρείτη. Είναι σαν στις μέρες μας – που γινόμαστε μάρτυρες της γενοκτονίας των Παλαιστινίων από το ισραηλινό κράτος – ένας Παλαιστίνιος να συναντούσε έναν τραυματισμένο Εβραίο και να αποφάσιζε να τον φροντίσει και να αναλάβει τα έξοδα της διαμονής του. Αυτή είναι μια ριζοσπαστική και “παραβατική” ενέργεια. Πρόκειται για την ανάκτηση της ελευθερίας να επιλέγουμε ποιος είναι ο πλησίον μας, ανεξάρτητα από το τι μας υποδεικνύει το πλαίσιο.
Στο τέλος της ζωής του, ο Ivan αφιερώθηκε στη μελέτη της προέλευσης των σύγχρονων βεβαιοτήτων και στην καλλιέργεια της φιλίας. Υπέδειξε την τελευταία ως τον χώρο όπου είναι δυνατόν να δημιουργηθούν άλλες, συντροφικές σχέσεις. Μια επιλογή που στην πραγματικότητα συνεπάγεται μια μεγάλη δέσμευση.
Η αγάπη για τους ανθρώπους με τους οποίους ζούμε, για τους φίλους, την οικογένεια, τους συντρόφους στη ζωή, τους συντρόφους στους αγώνες, φέρει μέσα της τον σπόρο του νέου κόσμου. Αυτοί οι φίλοι με τους οποίους μπορεί κανείς να μοιραστεί τα πάντα, από ένα στρωμένο τραπέζι μέχρι τη συλλογική δημιουργία νέων μορφών ζωής, αποτελούν τον ιλιτσιανό τόπο της ελπίδας, τον ιδανικό χώρο για να βγει κανείς σταδιακά από τον καπιταλισμό, όπως λένε οι Ζαπατίστας, ο καθένας με τον δικό του τρόπο, οικοδομώντας έναν κόσμο στον οποίο να χωράνε πολλοί διαφορετικοί κόσμοι.
Η συζήτηση είναι επίσης ένας προνομιακός χώρος και μια τέχνη που υπερασπίστηκε ο Ivan. Δεδομένου ότι όλα ξεκινούν από το μυαλό μας, το να μοιραζόμαστε αυτά που έχουμε μάθει, να κάνουμε αυτοκριτική, να επινοούμε κάτι μαζί με άλλους είναι ένας θησαυρός που πρέπει να εκμεταλλευτούμε.
Επείγει να κάνουμε πράξη τα συντροφικά σχέδιά μας για μια μη βίαιη έξοδο από τον καπιταλισμό, αλλά όχι γυρνώντας και το άλλο μάγουλο, όπως μερικές φορές παρερμηνεύεται στο πλαίσιο του πασιφισμού, αλλά με συλλογικές δράσεις που δημιουργούν δίκαιες, τοπικές και βιώσιμες εναλλακτικές λύσεις, οι οποίες ταυτόχρονα αποσυνθέτουν και μπλοκάρουν την αδράνεια του συστήματος.
Η εξουσία επιμένει να μας κάνει να πιστεύουμε ότι δεν υπάρχουν εναλλακτικές λύσεις, αλλά το μέλλον δεν είναι χαραγμένο σε πέτρα. Στο μήνυμα του Ivan ενυπάρχει αυτή η ελπίδα. Ας διαδώσουμε το μήνυμά του στις συζητήσεις με τους φίλους μας, ας κάνουμε τις ιδέες του πράξη, ας τις συζητήσουμε, ας χτίσουμε το σπίτι όλων.
1 Πόλεις στο Μεξικό που έχουν υλοποιήσει σε μεγάλο βαθμό την αυτονομία
2 Museodei by Hermatena, Riola (BO) 2014 [2012].
3 Descolarizzare la società. Una società senza scuola è possibile?, Mimesis, Milano-Udine, 2019 [1971] / Nemesi medica. L’espropriazione della salute, Red Edizioni, Como 2013 [1976] / La convivialità, Boroli, Milano 2005 [1973].
4 Από την εισαγωγή του Dall’Introduzione a Descolarizzare la società.
5 Otra modernidad es posible, Malpaso Ediciones, 2017.
6 Φτάνοντας στην Ευρώπη στο “ταξίδι για τη ζωή”, έτσι είχαν βαφτίσει την ήπειρο οι Ζαπατίστες: αδάμαστη γη, που δεν υποχωρεί, δεν παραδίδεται. Βλέπε το άρθρο του Esteva: Condizioni di forza e di debolezza», 28 giugno 2021.
7 N.d.t. – Obras reunidas, Fondo de Cultura Económica, México 2008.
8 N.d.t. – Illich I., I fiumi a nord del futuro. Testamento raccolto da David Cayley, Quodlibet, 2009 (πρωτότυπο κείμενο: 2005), σελίδα 38-39.
Πηγή: Comune-info.net
