Χρήστος Λάσκος, Να ξαναμιλήσουμε για την εκμετάλλευση. Απλοϊκά μαθήματα πολιτικής οικονομίας, Τόπος 2024
Θα ξεκινήσω με τον υπότιτλο που κατατάσσει ειδολογικά το βιβλίο. Απλοϊκά μαθήματα, μας λέει ο συγγραφέας. Πρωτίστως πρόκειται, λοιπόν, για ένα «μαθητικό» εγχειρίδιο (η ιδιότητα μιας ζωής του συγγραφέα ως εκπαιδευτικού μάλλον κάτι λέει εδώ, συνεπικουρούμενη από τα Απλά Μαθήματα Πολιτικής Οικονομίας, τμήμα διαφώτισης της ΚΟΑ του ΚΚΕ, με τα οποία η γενιά μας ανατράφηκε), ένα εγχειρίδιο πολιτικής οικονομίας. Με άλλα λόγια, ο συντάκτης αυτών των μαθημάτων επιχειρεί με την παρούσα εργασία να μας διδάξει. Που σημαίνει να πληροφορήσει, να ενημερώσει, να καθοδηγήσει γνωστικά και να προωθήσει πνευματικά τους «μαθητές» του, όλους τους αναγνώστες του. Τον στόχο αυτό επιδιώκει να τον πετύχει αποδομώντας έως διαλύσεως την κυρίαρχη οικονομική ερμηνεία γεγονότων και εννοιών, όπως αυτή μας παρουσιάζεται καθημερινά από τους συστημικούς σχολιαστές των ΜΜΕ, την πλειονότητα των πολιτικών, αλλά και διάφορων πανεπιστημιακών, όπως μας λέει κι ο ίδιος.
Το δεύτερο που πρέπει να προσέξουμε είναι η λέξη «απλοϊκά» (και όχι «απλά»). Ένα παιχνίδισμα της σημασίας; Η γνώμη μου είναι ότι πίσω από την επιλογή αυτή υπάρχει η πεποίθηση ότι η αποδόμηση της κυρίαρχης οικονομικής θεωρίας απαιτεί απλοϊκό επίπεδο γνώσης και κατανόησης. Σε κάθε περίπτωση, το «απλοϊκά» προφανώς έχει την βαρύνουσα σημασία του, μιας κι αποτελεί χαρακτηριστικό επίθετο. Απλοϊκά, επιπλέον, διότι δεν περιέχουν έννοιες και, κυρίως, τη διαπραγμάτευσή τους, που απαιτεί ειδικές γνώσεις οικονομικών, αλλά ο συντάκτης μας κάνει φραγκοδίφραγκα όλα αυτά που ενδεχομένως παρουσιάζονται (ή και, ενδεχομένως, είναι) απροσπέλαστα σε μια προσέγγιση μη ειδικευμένου. Και δεν είναι τυχαίο νομίζω που μια φιλόλογος τολμάει να το παρουσιάσει.
Έρχομαι στον τίτλο: Να Ξαναμιλήσουμε για την Εκμετάλλευση. Εδώ θέλω να σταθούμε σε τρία σημεία: Πρώτον, στο επίρρημα ξανά το οποίο σημαίνει ότι πρέπει να συνεχίσουμε μια κουβέντα που διεξαγόταν παλιότερα και που για κάποιους λόγους έχει ατονήσει (οι λόγοι, δυστυχώς δεν είναι ασήμαντοι ή αδιάφοροι και γι’ αυτούς πρέπει να ξαναμιλήσουμε). Δεύτερον, η υποτακτική του ρήματος μας βάζει στην περιοχή της δεοντικής τροπικότητας του ρήματος: απλά σημαίνει ότι πρέπει (υποχρέωση) να ξαναμιλήσουμε ή εύχεται (ευχή) να ξαναμιλήσουμε. (Ενδεχομένως, η υποτακτική είναι προτρεπτική/επικοινωνιακή δραστηριότητα.) Και, τρίτον, το αντικείμενο αυτής της διαδικασίας είναι η εκμετάλλευση. Προσέξτε: όχι ανισότητα, αδικία ή κάποια άλλη συναφής διατύπωση (π.χ. μειωμένα προνόμια κλπ). Όπως αντιλαμβάνεστε, μπαίνουμε στην περιοχή της σκληρής ταξικής πάλης, για την οποία τα ζητήματα της κοινωνικής ζωής απορρέουν από τις σχέσεις των τάξεων και πρωτίστως από τον εκμεταλλευτικό χαρακτήρα τους.
Το βιβλίο αποτελείται από 47 μαθήματα, τα οποία έχουν διαφορετικό αντικείμενο ή, όταν είναι όμοιο, αυτό εξετάζεται από διαφορετική οπτική γωνία και σε έναν βαθμό ολοκληρώνεται, σε επίπεδο εγχειριδίου πάντα, η προσέγγισή του. Ο συγγραφέας δηλώνει την πρόθεση να δώσει τις απαντήσεις του «με τρόπο εύληπτο, ευχάριστο, κατά το δυνατόν έγκυρο και πολύ σύντομο, όποτε είναι δυνατόν και διασκεδαστικό», και με βασικό κριτήριο «εκείνο που βοηθάει τον πολιτικό αγώνα για τη χειραφέτηση». Νομίζω το πέτυχε χωρίς να ξεφύγει είτε προς την απλούστευση είτε προς τη θεωρητική στρυφνότητα.
Τα θέματά του (μερικά βέβαια, διότι καταλαβαίνετε πως 47 μαθήματα είναι μεγάλος αριθμός): τι κινεί την ανθρώπινη δράση; Η δίψα του κέρδους και η απληστία του ανθρώπου ως ίδιον του ψυχισμού του, όπως ισχυρίζονται οι νέο/φιλελεύθεροι υπερασπιστές του καπιταλισμού; Ή η δημιουργική πνοή των ανθρώπινων όντων; Τι απόψεις υπάρχουν; Πώς η ιστορία, η έρευνα ή η πράξη/εμπειρία επιβεβαιώνουν την καθεμιά προσέγγιση; Μέθοδος που χρησιμοποιείται διαρκώς. Διαγράμματα, πίνακες, στατιστικά στοιχεία, βιβλιογραφικές αναφορές από πλήθος πηγές και μάλιστα πολλές φορές από πηγές του αντίπαλου στρατοπέδου, για να μην κατηγορηθεί, όπως μας λέει σκωπτικά (;) ο συγγραφέας, για αριστερή οικονομολογία. Και ως προς αυτό το σημείο, το εγχειρίδιο αυτό έχει επιστημονική νομιμοποίηση, όσο αυτό είναι μπορετό στην περιοχή αυτής της ιδιόμορφης επιστήμης. Που είναι η οικονομία και η πολιτική οικονομία, ζητήματα που θα τα δούμε παρακάτω.
Ποιος είναι ο χαρακτήρας του ελληνικού καπιταλισμού και, συνακόλουθα, της αστικής του τάξης; Ποια είναι σχέση πλούτου-φτώχειας στην σημερινή εποχή στη χώρα μας και στον κόσμο; Για τον συγγραφέα, η ελληνική αστική τάξη δεν είναι καθόλου αξιολύπητη και μίζερη, ασθενική συγγενής των καπιταλιστών των μεγάλων μητροπόλεων του καπιταλισμού, επειδή ανήκει στην περιφέρεια του παγκόσμιου συστήματος, αλλά απίστευτα αρπακτική και άπληστη.
Ακόμη, ποια είναι τα χαρακτηριστικά της μεσαίας τάξης; Τι χαρακτήρα έχει η μικρή και μεσαία επιχειρηματικότητα στην Ελλάδα; Πόσο παραγωγική είναι; Και, θέμα κι αυτό για το οποίο η σύγχρονη συζήτηση, θεωρητική και πολιτική, δεν έχει με σαφήνεια καταλήξει: ποια είναι σήμερα η εργατική τάξη, το προλεταριάτο στην Ελλάδα και τον κόσμο;
Επιπλέον, ο Λάσκος καταρρίπτει μύθους διαρκώς. Ένας, ή κι ο πρώτος απ’ όλους, ότι οι καπιταλιστές είναι ευφυείς άνθρωποι, άρα δικαίως απολαμβάνουν την ζωή που ζουν. Με στοιχεία και χολερική διάθεση εκριζώνει κυριολεκτικά τον μύθο αυτό, που εντέχνως καλλιεργείται, προκαλώντας δέος στους φουκαράδες του πλανήτη για τα έτη φωτός που τους χωρίζουν, ως προς την ευφυΐα, από τους «πετυχημένους» καπιταλιστές.
Στο πλαίσιο της κατάρριψης μύθων ανήκει και η κριτική που ασκεί στα σύγχρονα economics και το σύγχρονο management: αποτελούν επιστήμες με την αυστηρή έννοια του όρου, που σημαίνει ότι είναι ασφαλή και δεσμευτικά ως προς τα συμπεράσματά τους; Ποια είναι η ευθύνη τους σε ό,τι αφορά την σημερινή παγκόσμια κατάσταση και δη την οικονομική κρισιακή περιδίνηση στην οποία πλανητικά βρισκόμαστε από το 2008; Ένας από τους λόγους για τον οποίο ο συγγραφέας επιχειρεί το συγκεκριμένο εγχείρημα, κατά την γνώμη του, είναι για να διαλύσει την ομίχλη που αυτά τα δύο, economics και management, έχουν δημιουργήσει. Γενικά ο συγγραφέας είναι πολύ επιφυλακτικός με τον θετικό χαρακτήρα των οικονομικών ως επιστήμης, παρότι για πολιτικούς λόγους γίνεται λυσσαλέα προσπάθεια να την μαθηματικοποιηθούν: η συχνή αποτυχία τους, με τόσο παταγώδη τρόπο, θά’ταν για γέλια, αν δεν ήταν για κλάματα οι φτωχοί του πλανήτη που υφίστανται τις «επιστημονικές» επιλογές τους. Εδώ αξίζει να παραπέμψω και στα σχόλιά του για την καμπύλη Φίλιπς κι αυτή του Λάφερ, στην κριτική των οποίων ο Λάσκος γίνεται έως και δηλητηριώδης. Παντού κρυμμένη η πολιτική, άσχετα αν παρενδύεται το ένδυμα της επιστήμης, για να αποκρυβεί ο ταξικός της χαρακτήρας.
Επίσης, τι συμβαίνει με την παραγωγικότητα; Πώς μετριέται; Πώς αξιολογείται; Και, τέλος, γιατί βρίσκεται σε διαρκή πτωτική πορεία τις τελευταίες δεκαετίες;
Και, το περιβάλλον, το σπίτι όλων μας; Ποιοί το βλάπτουν πραγματικά, πόσο συμβάλλουν οι φτωχοί και πόσο οι πλούσιοι, χώρες και άτομα, και πόσο τα χάρτινα καλαμάκια αποτελούν μια γελοιότητα και business as usual.
Και βέβαια όλη η παρουσίαση των θεμάτων, αφού πρόκειται για Πολιτική Οικονομία, πλαισιώνεται από την πολιτική. Τα κόμματα, οι πολιτικές που εφάρμοζαν και εφαρμόζουν οι προκύπτουσες κυβερνήσεις, ο κρατισμός και ο κεντρικός σχεδιασμός, η ρύθμιση της αγοράς και η παρέμβασή τους στην λειτουργία της.
Και αντάμα σ’αυτό, τι συμβαίνει με τον σοσιαλισμό σήμερα; Ως όραμα που κινητοποιεί τις μάζες, ως σύστημα που μπορεί να επιλύσει με επιτυχέστερο από τον καπιταλισμό τρόπο τα κοινωνικά προβλήματα, ως στρατηγικό στόχο μιας Αριστεράς που διστάζει εν πολλοίς να τον υπερασπιστεί;
Ο χώρος στον οποίο κινείται το βιβλίο είναι η Ελλάδα, αλλά και όλος ο πλανήτης. Κι αυτή η ματιά και η ικανότητα του συγγραφέα να αντλεί από ποικίλες πηγές, να έχει τα εργαλεία να τις διαβάσει και να τις ερμηνεύσει καθιστά το όλο εγχείρημα εξαιρετικά χρήσιμο και διαφωτιστικό, προσδίδοντας στον αναγνώστη μια οπτική που ενδεχομένως δεν είχε και σίγουρα είναι δύσκολο να απο/κατακτήσει.
Η τεκμηρίωση των μαθημάτων, όπως ήδη έχουμε επισημάνει, είναι πολύ πλούσια για τον χαρακτηρισμό των μαθημάτων ως απλοϊκών, αλλά και τόσο όσο, δηλαδή με στοιχεία τα οποία μπορεί, έστω με λίγη προσπάθεια, όπως κάνα δυο φορές μας έχει ζητήσει να καταβάλουμε ο συγγραφέας, να κατανοήσει ο καθένας μας (Σαν γνήσιος δάσκαλος μας προσκαλεί και μας προκαλεί να ανταποκριθούμε σε άθλους). Πρόθεση που ο συγγραφέας απ’την αρχή εξήγγειλε και πραγμάτωσε απολύτως.
Τέλος, το ύφος των μαθημάτων, που κινείται σε μια ευρεία κλίμακα στην περιοχή του αστείου: χιούμορ, ειρωνεία, σαρκασμός είναι παρόντα σε διάφορες δόσεις και με ποικίλη διαβάθμιση: το χιούμορ γίνεται και πικρό, η ειρωνεία δηκτική και ο σαρκασμός αυτό-οικτιρμός, όχι του συγγραφέα ως ατόμου, αλλά των εργαζομένων ως κοινωνικής κατηγορίας, στην οποία εντάσσει κι ο συγγραφέας τον εαυτό του, φυσικά. Και μια ευφυής λεκτική παιδιά: χρειάζεται δεξιότητες, για να πετύχει η εργατική τάξη, όπως μας βομβαρδίζουν καθημερινά; Μήπως της λείπουν απλώς «αριστερότητες»;
Το κύριο, βεβαίως, όπως ο τίτλος μας το λέει, είναι η συζήτηση για την εκμετάλλευση. Γιατί όλα αρχίζουν και καταλήγουν εκεί: στο ότι ο καπιταλισμός είναι ένα άγρια εκμεταλλευτικό σύστημα και ότι η εκμετάλλευση είναι στον πυρήνα της λειτουργίας του. Οι προσπάθειες των διανοουμένων, και μάλιστα των νέο/φιλελεύθερων οικονομολόγων, να παρουσιάσουν το σύστημα αυτό ως απολύτως συμβατό με την φύση των κοινωνιών και να το ταυτίσουν με την ανθρώπινη φύση στο βάθος της (homo homini lupus), ως το σύστημα που δίνει τις περισσότερες και καλύτερες δυνατότητες στην ανθρωπότητα, διότι υπηρετεί με τον πιο επιτυχή τρόπο την ίδια την παναθρώπινη πρόοδο, αποτελεί το μεγαλύτερο ψέμα και ανταποκρίνεται στην ανάγκη των εκμεταλλευτριών τάξεων να ποτίσουν με ναρκωτικά την σκέψη των εκμετελλευόμενων τάξεων, γιατί, όπως αναφέρει κι ο συγγραφέας, όπως είπε ο Ναπολέοντας, με τις ξιφολόγχες καταφέρνεις τα πάντα, αλλά δεν μπορείς να καθίσεις πάνω τους.
Και τώρα το ερώτημα που για μένα αξίζει να απαντηθεί είναι: γιατί χρειαζόμαστε, και μάλιστα επιτακτικά, κατά την γνώμη μου, ένα τέτοιο βιβλίο;
Εκτός του ότι χαίρεσαι τον πλούτο της γνώσης, την αφθονία της πληροφορίας, την καθολικότητα της ματιάς, την εποπτεία των πραγμάτων, πράγμα που αποτελεί μια απίστευτη απόλαυση, έτσι κι αλλιώς, για να μας βοηθήσει να διεξαγάγουμε τον ανελέητο πόλεμο στον οποίο, εκόντες άκοντες, είμαστε μπλεγμένοι. Αποτελεί ένα εργαλείο που μετατρέπεται σε όπλο στις σύγχρονες συνθήκες αναμφισβήτητης κατίσχυσης του αντιπάλου, ο οποίος μετέρχεται όλη την κλίμακα των μέσων, προκειμένου να συσκοτίσει, να διαστρέψει, να παραποιήσει μια καθαρή ανάγνωση και ερμηνεία της πραγματικότητας, να παραγάγει δηλαδή ιδεολογία με αιχμή της την ΤΙΝΑ. Ένα βιβλίο σαν «Τα απλοϊκά μαθήματα» έλειπαν από την βιβλιογραφία και ως προς το μέγεθος και ως προς την πυκνότητα και ως προς τη θεματική. Επειδή ο συγγραφέας πιστεύει πως η ιστορία συνεχίζει να είναι ιστορία ταξικών αγώνων, επομένως, η χειραφετητική διέξοδος παραμένει ανοιχτή, η απελευθερωτική δυνατότητα παραμένει ενεργή.
Κοινώς, το βιβλίο, όπως κάθε καλό εγχειρίδιο, και πίσω απ’αυτό κάθε καλός δάσκαλος, κάνει, μας ξεστραβώνει, και μας καθιστά ικανούς στην ιδεολογική πάλη να κουβαλάμε οπλοστάσιο αξιόμαχο.
