Περί «τεχνοαμνησίας». Του Δημοσθένη Δαγκλή

Η παρακάτω θεώρηση ανήκει στην αρνητική πλευρά της κριτικής ανάλυσης του φαινομένου της τεχνολογίας (δεύτερο μισό του 20^ου αιώνα μέχρι σήμερα). Υπηρετεί τη συνεχή ανάγκη να διανοίγεται η θεματική και σε άλλους χώρους, εκτός των αυστηρά θετικών επιστημών, πιστεύοντας ότι πρέπει «να αποκατασταθεί η συνειδητοποίηση του μη αυστηρού, για να είναι δυνατή μια πλήρης συνειδητοποίηση του αυστηρού» (G. Bachelard). Μπορούμε εδώ να επεκτείνουμε την έννοια συνειδητοποίηση με τη «θεραπεία» ή τουλάχιστον την «άμυνα». Υπακούει στη λογική που εκφράστηκε γλαφυρά και απλά με τα εξής λόγια: «η τεχνολογία είναι  σαν το φαγητό, χωρίς αυτό πεθαίνεις, αλλά επίσης κινδυνεύεις να πεθάνεις, όταν τρως πολύ ή όταν τρως χαλασμένο φαγητό» (N Postmann).¹

Η θεώρηση εστιάζεται στα συνήθη τεχνολογικά προϊόντα και χρησιμοποιεί ως παράδειγμα την «ψηφιακή αμνησία», όρος που ισχύει κυρίως στις νεότερες γενιές και αφορά την κατάπτωση και τον εκφυλισμό των νοητικών ικανοτήτων λόγω συστηματικής χρήσης των ψηφιακών συσκευών. Η τραγική ειρωνεία εδώ έγκειται στο ότι αυτές δημιουργήθηκαν ακριβώς, για να επικουρούν τη νόηση στη σημερινή ανάγκη διεύρυνσης των μνημονικών της ικανοτήτων.

Θεωρούμε ως αναγκαίες τις παρακάτω συνοπτικές παραδοχές:

• -Η περίφημη βιολογική – βιονοητική ευ πλαστότητα – προσαρμοστικότητα του ανθρώπου κατέχει σε κάθε ιστορικό στάδιο εξέλιξης κάποια «όρια αντοχής»
• -Η τεχνολογική έκρηξη, ο υπερπληθωρισμός τεχνημάτων που χαρακτηρίζει τον 20^οαιώνα (κυρίως το δεύτερο μισό μέχρι τις μέρες μας) πιθανότατα έχει αρχίσει να αγγίζει αυτές τις αντοχές
• -Στη βίαιη προσπάθεια προσαρμογής της, η βιολογική, εγκεφαλική, νοητική σκεύη, ασθμαίνοντας να καλύψει τη συνεχώς αυξανόμενη απόσταση της δικής της εξέλιξης από αυτή του τεχνοπεριβάλλοντος στο οποίο ζει, πιθανόν εξαναγκάζεται να προβαίνει σε «οικονομία», δηλαδή σε «περικοπές» εις βάρος άλλων διαφόρων λειτουργιών της, ίσως ακόμη και των «ανώτερων» συλλογιστικών.

Στο επίπεδο της μνημονικής λειτουργίας τα παραπάνω σημαίνουν ότι:

• Εφόσον, όπως μας αποκαλύπτει η επιστήμη της νευρολογίας του εγκεφάλου, η «βραχύχρονη μνήμη» συνιστά εγκεφαλική νοητική προϋπόθεση για τη δημιουργία της παγιωμένης «μακρόχρονης μνήμης», η σύγχρονη υπερπληθώρα εισροών – εντυπώσεων στη πρώτη, δημιουργεί προβλήματα;
• Αν δηλαδή η νοητική διαδικασία μετάβασης από την πρώτη στη δεύτερη (με νευροεπιστημονικούς όρους η «μακρόχρονη διευκόλυνση» και η «μακρόχρονη ενδυνάμωση» αντίστοιχα) απαιτεί τους δικούς της ελάχιστους χρόνους, πώς αυτό ικανοποιείται λόγω της σημερινής τεράστιας ποσότητας, ποικιλίας και συχνότητας των εξωτερικών ερεθισμάτων, εισροών;
• Αν περιοριστούμε μόνο στο οθονικό, πολυσυμβολικό, ψηφιακό περιβάλλον μέσα στο οποίο όλο και περισσότεροι άνθρωποι περνούν μεγάλο μέρος της ζωής τους (έχει υπολογιστεί ότι σε παγκόσμιο επίπεδο οι άνθρωποι λειτουργούν περίπου εφτά ώρες την ημέρα αποκλειστικά και μόνο μέσα στο τεχνοψηφιακό περιβάλλον), πόσο ανησυχητική είναι αυτή η σημερινή συνθήκη; Προφανώς αντιμετωπίζουμε τα ερωτήματα αυτά ρητορικά.

Η τεχνολογική πρόοδος δεν συμβαδίζει αναγκαία με την κοινωνική- ανθρώπινη πρόοδο. Κάθε ολοκληρωμένη προσέγγιση οφείλει να διανοίγει την επιστημοτεχνική – θεματική στο χώρο της τριπλής σχέσης Επιστήμη- Τεχνολογία – Κοινωνία (Science – Technology – Society, STS). Έτσι, εμπλέκεται στην πολυβασανισμένη θεώρηση που αφορά στη σχέση τεχνολογικού και κοινωνικο-οικονομικού ντετερμινισμού. Συχνά, επιπόλαια, αναδεικνύεται ο πρώτος ως πανίσχυρος και ότι ο άνθρωπος έχει γίνει έρμαιό του, δηλαδή καταστροφικά «μονοδιάστατος» (Marcuse). Παραλείπεται ή υποβαθμίζεται η σφιχτή σχέση του με το δεύτερο, ότι δηλαδή κάποιες κοινωνικο-οικονομικά κυρίαρχες ελίτ τον καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό. Θα αναφέρουμε ένα μικρό αλλά καθόλου ασήμαντο παράδειγμα προς επίρρωση της παραπάνω διαπίστωσης. Ο σημερινός μέσος homo consumens διαβιώνει μέσα στον κυκεώνα της λεγόμενης εμπορικής καταναλωτικής τεχνολογίας στην οποία ανήκουν και τα οθονικά τεχνήματα που προαναφέραμε. Όλα είναι κατασκευασμένα να ενσωματώνουν την προσταθμισμένη εξαχρήστευση ή προσχεδιασμένη πεπαλαίωσή τους. Η ιδιότητα αυτή δεν οφείλεται στον τεχνολογικό ντετερμινισμό αλλά προφανώς στο αδηφάγα κερδοσκοπικό οικονομικό μοντέλο παραγωγής τους.

Προσπαθώντας ο ανθρώπινος νους να επιβιώσει μέσα σε ένα συνεχώς επιταχυνόμενο «παροντικό» χρόνο, όπου την κάθε βιωμένη «τυραννική στιγμή» (Th. Eriksen)² συνοδεύει πληθώρα εικονικών – συμβολικών ερεθισμάτων, δοκιμάζει συνεχώς τα όριά του. Η ενσωματωμένη εξαχρήστευση, που αναφέραμε ως παράδειγμα αποφυγής, αποτελεί ίσως ένα ελάχιστο αρνητικό δείγμα και ερέθισμα για το «τι πρέπει να γίνει». Το αυτονόητο τέτοιων σκέψεων έχει τη σημασία ότι αυτές εκβάλουν τελικά στο πεδίο της πολιτικής. Φαίνεται ότι η πολιτική «αμνησία», εκτός των άλλων γνωστών δεινών (κοινωνικό, οικολογικό κ.α.), συμβάλλει τα μέγιστα και στη…νευροβιολογική, όπου η «ανοησία» λαμβάνει πλέον εκτός της μεταφορικής και τη ζοφερή κυριολεκτική της σημασία! Έτσι πχ ο εντοπισμός των προβλημάτων από μια καθαρά επιστημονική – βιοφυσιολογική κριτική της τεχνολογικής επιτάχυνσης (πχ D. Rushkoff)³ χωρίς την ανάλογη σύνδεσή τους με την οικονομία και την πολιτική είναι σε τελική ανάλυση κοινωνικά ανεπαρκής. Ο οραματικός πολιτικός στόχος πρέπει να είναι πάντα η επιδίωξη ενός δημοκρατικού κοινωνικού ελέγχου της τεχνολογικής παραγωγής. Ο περίφημος τεχνολογικός ντετερμινισμός πρέπει να γίνει κοινωνικά προσεγγίσιμος, ώστε να υπηρετεί πάντα την απλή βασική αρχή «ο άνθρωπος και η φύση πάνω από το κέρδος».

ΥΓ. Για το θέμα δείτε επίσης: Δημοσθένης Δαγκλής «Χρονικότητες και όρια στον κόσμο του Netizen» Εφημερίδα των Συντακτών (νησίδες), 19-3-2022.

1. NealPostmann «Τεχνοπώλειο», εκδόσεις Καστανιώτης, 1997
2. ThomasEriksen, «Η τυρρανία της στιγμής», Εκδόσεις Σαββάλας, 2005
3. Douglas Rushkoff «Present Schock: When Everything Happens Now», Pernguin  N.Y., 2013\

*O Δημοσθένης Δαγκλής, είναι φυσικός-Δρ φιλοσοφίας.