Χρήστος Λάσκος, Να ξαναμιλήσουμε για την εκμετάλλευση – Απλοϊκά μαθήματα πολιτικής οικονομίας, σελ. 232, εκδόσεις Τόπος
Η δική μου συμβολή στην παρουσίαση του βιβλίου έχει τρεις στόχους:
- Να επισημάνω γιατί θεωρώ αυτό το βιβλίο σημαντικό σταχυολογώντας τα σημεία που μου έκαναν ιδιαίτερη εντύπωση.
- Να αναδείξω τα σημεία τα οποία κατα τη γνώμη μου έχουν το μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τη συγκρότηση ανταγωνιστικού πολιτικού λόγου σήμερα.
- Να ανοίξω κάποια ερωτήματα για περαιτέρω προβληματισμό.
- Γιατί είναι σημαντικό αυτό το βιβλίο;
Τα απλοϊκά μαθήματα πολιτικής οικονομίας είναι απολύτως καίρια και χρήσιμα για πολλούς λόγους. Θα απαριθμήσω μερικούς από τους λιγότερο στους περισσότερο σημαντικούς:
- Τα μαθήματα είναι σύντομα. Αυτό το τονίζω γιατί οι χρόνοι της εποχής δεν επιτρέπουν ή ενθαρρύνουν τη μελέτη άρθρων μεγάλης έκτασης. Και αυτό το λέω διττά: είτε δεν έχουμε χρόνο είτε η προσοχή μας δεν μπορεί να διοχετευτεί σε ένα μόνο ερέθμισμα για πολλή ώρα. Ωστόσο, θέλει περισσότερη μαεστρία για να είσαι σύντομος όταν εξηγείς κάτι.
- Σε σύγκρουση με τον τίτλο του βιβλίου, τα μαθήματα δεν είναι απλοϊκά, αλλά απλά και κατανοητά. Με έγνοια δασκάλου, ας μην ξεχνάμε ότι η εργασία καθορίζει τον άνθρωπο που έλεγε και ο Κάρολος, ο Χρήστος εξηγεί έννοιες και διαστάσεις της καθημερινής δημόσιας συζήτησης. Μάλιστα, γνωρίζοντας ότι και μόνο η επίκληση ορισμένων εννοιών μπορεί να αποθαρρύνει, προετοιμάζει την αναγνώστρια για να μην τα παρατήσει. Ενδεκτικά στο μάθημα περί του ποσοστού κέρδους, μάς λέει: “θα κάνω μια λίγο τεχνική παρουσίαση του περίφημου μαρξιστικού νόμου της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους. Το κάνω γιατί αποτελεί ένα καίριο στοιχείο της ανάλυσης του Μαρξ σχετικά με τις κρίσεις και τη μακροπρόθεσμη προοπτική του συστήματος. Και γιατί, επιπλέον, πιστεύω πως μπορεί να γίνει κατανοητός και από εντελώς μη ειδικούς. Αρκεί να θυμούνται λίγη – πολύ λίγη – άλγεβρα.”
- Τα μαθήματα αξιοποιούν εμπειρικά δεδομένα με τρόπο που διευκολύνει την κατανόηση και παράγει χρήσιμα πολιτικά συμπεράσματα. Ενδεικτικά, το μάθημα γιαι την κατανομή του πλούτου, μας παρουσιάζει κάτι εξαιρετικά απλό και πολιτικά χρήσιμο: Το πλουσιότερο 10% κατέχει πλούτο παραπάνω από αυτόν που κατέχει αθροιστικά το υπόλοιπο 90% του πληθυσμού.
- Τα μαθήματα ασκούν κριτική στον τρόπο με τον οποίο κατασκευάζονται δείκτες οι οποίοι είναι πολύ διαδεδομένοι όχι μόνο εντός της οικονομικής επιστήμης, αλλά – λόγω της ηγεμονίας της τελευταίας- και στη δημόσια συζήτηση. Έτσι, λοιπόν, παρουσιάζονται όλες οι αντιρρήσεις για το γνωστό μας ΑΕΠ. Θα σταθώ μόνο σε μια από αυτές. Το ΑΕΠ μετράει μόνο προϊόντα και υπηρεσίες που γίνονται αντικείμενο αγοραπωλησίας, είναι δηλαδή εμπορεύματα. Το αγαπημένο μου παράδειγμα είναι το ακόλουθο. Αν είχα έναν οικιακό βοηθό να μου μαγειρεύει και τον πλήρωνα, θα μετρούσε στο ΑΕΠ. Αν μέναμε μαζί, με σύμφωνο συμβίωσης ή χωρίς, και μου μαγείρευε στο πλαίσιο της συντροφικής σχέσης, δεν θα μετρούσε στο ΑΕΠ.
- Τα μαθήματα επιτίθενται με βιτριολικό χιούμορ στα κυρίαρχα οικονομικά και την ταξική μεροληψία τους θυμίζοντας σε σε πολλά σημεία το Κεφάλαιο του Μαρξ. Και πάλι ενδεικτικά: δύο ειδικοί οι οποίοι αυτοπροσδιορίζονται ως σύμβουλοι επιχειρήσεων, επιμένουν στη συγκράτηση μισθών ως μέσο για την πειθάρχηση του πληθωρισμού. Οποιαδήποτε ιδέα για αυτόματη τιμαριθμική προσαρμογή των μισθών είναι, μας λένε, αυτοκτονική. Οπότε καλύτερα να μας φάνε οι κανίβαλοι, παρά να αυτοκτονήσουμε, θα μας διαβάσει και η Εκκλησία, όπως λέει ο Χρήστος.
- Τα μαθήματα αποδομούν τον ανθρωπολογικό τύπο στον οποίο βασίζονται τα κυρίαρχα οικονομικά: κάτι δηλαδή σαν τον Ντόναλντ Τραμπ. Όπως ορθώς επισημαίνει το μάθημα περί ιδιοτέλειας, αν οι εργαζόμενες κινούνταν μόνο από ιδιότελεια, θα κατέρρεε οποιαδήποτε παραγωγική δραστηριότητα. Στο μάθημα περί καινοτομίας, ο Χρήστος μάς θυμίζει ότι τη μεγάλη επιστήμη δημιούργησαν όχι ατομικιστικές ανθρώπινες μηχανές αλλά γνήσια ψώνια, που ενδιαφέρονταν όχι για το μάρκετινγκ αλλά για το αν υπήρχε χρόνος πριν από το Μπινγκ Μπανγκ αδιαφορώντας για το μπανκ.
- Ποια είναι η σημερινή πολιτική πρόταση;
Περνάω τώρα στη δεύτερη στόχευση, δηλαδή στα σημεία εκείνα τα οποία έχουν το μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τη συγκρότηση ανταγωνιστικού πολιτικού λόγου σήμερα.
Το βιβλίο συγκροτεί μια αφήγηση για τα στραβά του καπιταλισμού διεθνώς και με έμφαση στην περίπτωση της Ελλάδας. Συγκεκριμένα, διαπιστώνουμε πόσο στρεβλό είναι το παραγωγικό μας μοντέλο: τουρισμός, κατασκευές και καφέ κάθε εκατό μέτρα. Μαθαίνουμε, επίσης, ότι ο βασικός λόγος για αυτό είναι ότι έχουμε την πιο εκμεταλλευτική καπιταλιστική τάξη. Και, προσέξτε, το βιβλίο δεν χαρίζεται ούτε στη μικρομεσαία επιχειρηματική τάξη. Τουναντίον, επισημαίνει ότι ένα μεγάλο τμήμα της επιβιώνει και προκόβει ακριβώς λόγω της φοροαπαλλαγής, φοροδιαφυγής, φοροκλοπής και εισφοροκλοπής.
Το βιβλίο καταπιάνεται σε πολλά μαθήματα με το ζήτημα της φορολογίας στην Ελλάδα. Γίνεται ξεκάθαρο ότι το μεγαλύτερο μέρος των φορολογικών εσόδων προέρχεται από τους έμμεσους φόρους, βλέπε φόρους στην κατανάλωση, και όχι από φόρους στο εισόδημα ή/και την περιουσία. Οι δε άμεσοι φόροι προέρχονται κατά κύριο λόγο από τους μισθωτούς, δημοσίου και ιδιωτικού τομέα, και από τους συνταξιούχους (82% των συνολικών φορολογικών εσόδων). Επίσης, οι επιχειρηματίες στην Ελλάδα είναι πρωταθλητές στη φοροδιαφυγή και την φοροκλοπή ενώ απολαμβάνουν και άπειρες νόμιμες φοροαπαλλαγές.
Τι θα έπρεπε, λοιπόν, να γίνει; Είναι κοινωνικά δίκαιο να συντηρείται αυτό το κοινωνικό συμβόλαιο; Όχι μάς λέει ο Χρήστος. Θα έπρεπε να λάβει το κράτος πρόνοια για τους/τις εργαζόμενους/ες και να υποστηριχθούν συλλογικές παραγωγικές λύσεις. Αυτό έχει ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον γιατί φυσικά αναφέρεται στην Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία, δηλαδή στη δημιουργία συνεργατικών εγχειρημάτων. Μια πραγματικά τολμηρή και ταξικά μεροληπτική πρόταση για τους από τα κάτω.
- Σημεία αναστοχασμού και ανοιχτά ερωτήματα
Πηγαίνω τώρα στην τρίτη και τελευταία στόχευση: τα ερωτήματα που κατά τη γνώμη μου παραμένουν ανοιχτά.
Μαθαίνουμε ότι όλες οι ρυθμίσεις στην ελεύθερη αγορά υπέρ της προστασίας των εργαζομένων ήταν αποτέλεσμα αποκλειστικά των αγώνων της εργατικής τάξης. Ωστόσο, η πραγματικότητα είναι πιο περίπλοκη. Ο Esping-Andersen μετατοπίστηκε από αυτή τη θεώρηση όταν ολοκλήρωσε το μεγάλο έργο του για τους τρεις κόσμους του καπιταλισμού της ευημερίας. Δεν φαίνεται να προέκυψε το καθολικό κράτος πρόνοιας της Σκανδιναβίας ως αποτέλεσμα μόνο των αγώνων της εργατικής τάξης, αλλά ως αποτέλεσμα της ικανότητάς τους να συμμαχήσουν με τους αγρότες αρχικά και τη μεσαία τάξη αργότερα. Κάποιοι, άλλωστε, ισχυρίζονται ότι η εργατική τάξη δεν αρκεί από μόνη της αριθμητικά για να επιφέρει ριζικές αλλαγές σε έναν κοινωνικό σχηματισμό γιατί δεν μπορεί να γίνει πλειοψηφική.
Και αυτό φέρνει το ερώτημα του πώς ακριβώς αντιλαμβανόμαστε την εργατική τάξη γενικά και σήμερα. Είναι μια κοινωνιολογική κατηγορία; Είναι δηλαδή το εισόδημα, ο βαθμός ελέγχου που έχει ένας άνθρωπος στην εργασία του; Παίζει ρόλο η εκπαίδευση; Ο Χρήστος είναι προσεκτικός. Μιλάει για την εργατική τάξη ως το σύνολο των σνθρώπων που χρειάζεται να δουλέψουν για να ζήσουν. Αρκετά διασταλτικά και απλά. Ο Χρήστος αφιερώνει ένα ολόκληρο μάθημα για να αποδείξει ότι η εργατική τάξη είναι γύρω στο 70 % του πληθυσμού.
Ωστόσο, δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι η εργατική τάξη υπερασπίζεται πολιτικά τα συμφέροντά της μέσα από σαφείς διεκδικήσεις. Μπορεί να χαθούν πολλά στην πορεία της διαμεσολάβησης από κόμματα, και της αριστεράς, αν και εφόσον αποδεχτούμε ότι τα εργατικά στρώματα δεν θα εγκλωβιστούν στα κόμματα της δεξιάς και την προπαγάνδα τους. Και, δυστυχώς, η σημερινή συγκυρία δείχνει μια εξαιρετική κατίσχυση του αντιπάλου.
Πηγαίνοντας στο ζήτημα της μεσαίας τάξης, έχει σημασία να δούμε τη σύνθεσή της. Η μεσαία τάξη δεν είναι καθόλου ενιαία στο εσωτερικό της. Ο Χρήστος, παρόλη την πολεμική προς τη μικρομεσαία επιχειρηματικότητα, αναγνωρίζει αυτήν την ανομοιογένεια. Μιλάει για τα μπλοκάκια, τις κρυμμένες μισθωτές πίσω από το μανδύα του ελεύθερου επαγγέλματος. Μιλάει για την επιχειρηματικότητα επιβίωσης όλων εκείνων που αλλιώς θα ήταν στην ανεργία. Πώς θα διαχωρίσουμε αυτές τις περιπτώσεις από την παραδοσιακή βαθειά εκμεταλλευτική μικρομεσαία καπιταλιστική τάξη; Ποιες είναι οι πολιτικές προτάσεις που δεν θα τους οδηγήσουν σε αφανισμό σε μια λογική εκσυγχρονισμένου καπιταλισμού, δηλαδή σε μια αντίληψη εξορθολογισμού της καπιταλιστικής ρύθμισης;
Παρόλο που το βιβλίο συνομιλεί σε πολλά σημεία με τη συζήτηση γύρω από την κλιματική κρίση, καλούμαστε να αντιληφθούμε τη σημασία των επενδύσεων για την ευημερία. Μάλιστα, πληροφορούμαστε ότι η μείωση των επενδύσεων θέτει σημαντικά εμπόδια στην αναπαραγωγή της κοινωνίας. Είναι όμως έτσι; Δεν υπάρχουν επενδύσεις που οι ίδιες προκαλούν εμπόδια στην αναπαραγωγή της κοινωνίας;
Μήπως καλύτερα να μιλήσουμε πλέον για τις ανάγκες μας; Και για τους τρόπους που αυτές μπορούν να καλυφθούν; Νομίζω ότι σε αυτήν την κατεύθυνση, η συζήτηση για καθολικές βασικές υπηρεσίες είναι πολύ σημαντική.
Τέλος, μήπως αντί απλά για αύξηση των μισθών, να μιλήσουμε (και) για μείωση του χρόνου εργασίας; Είναι μια πολιτική πρόταση η οποία έρχεται σε σύγκρουση με το δόγμα της μεγέθυνσης, σέβεται τα περιβαλλοντικά όρια του πλανήτη, ενώ απελευθερώνει χρόνο για δημιουργία και πολιτική συμμετοχή.
Διαβάζοντας το βιβλίο, έψαχνα διαρκώς σημεία διαφωνίας. Χα! έλεγα κάθε φορά, το βρήκα. Μετά από λίγο, ο Χρήστος απαντούσε σε έναν φανταστικό διάλογο και προχωρούσε παρακάτω. Γι αυτό, και κυρίως για τα ενδιαφέροντα ερωτήματα που παραμένουν ανοιχτά, αυτό το βιβλίο είναι εξαιρετικά σημαντικό και βαθιά πολιτικό.
*Το κείμενο αποτελεί απόσπασμα της τοποθέτησης της Σοφίας Αδάμ από την παρουσίαση του βιβλίου του Χρ. Λάσκου στις 9/10/2024 στη Θεσσαλονίκη.
