Το Υπουργείο Υγείας στις 4/7 στις 23:55, εν μέσω θέρους και καλοκαιρινών αδειών, έθεσε σε δημόσια διαβούλευση το νομοσχέδιο με τίτλο «Ολοκλήρωση της Ψυχιατρικής Μεταρρύθμισης», με μηδαμινές έως ελάχιστες αλλαγές από το προσχέδιο που το ίδιο το Υπουργείο είχε διαρρεύσει στις αρχές Νοέμβρη του 2023.
Από τον Νοέμβριο του 2023 πολλά έχουν γραφτεί ως κριτική στην εν λόγω νομοθετική ρύθμιση. Τα προφανή: έμφαση στις διοικητικές αλλαγές και απουσία σχεδίου και οράματος, κατάργηση της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης αντί της ολοκλήρωσής της, με παύση της τομεοποίησης των υπηρεσιών ψυχικής υγείας, που εισήγαγε ο νόμος 2716/1999 και με πρόκριμα την περιφερειοποίηση, ας μου επιτραπεί ο νεολογισμός, δηλαδή την οργάνωση των υπηρεσιών ψυχικής υγείας με άξονα τις εννέα τον αριθμό στην ελληνική επικράτεια και αχανείς στην έκταση, υγειονομικές περιφέρειες της χώρας, κατάργηση ενός δικτύου απεξάρτησης και πρόληψης των εξαρτητικών συμπεριφορών που στήθηκε με χρήματα του Έλληνα φορολογούμενου τα τελευταία 40 χρόνια, αναγνώριση μέσω της εξίσωσης των ιδιωτικών κλινικών με τις υπηρεσίες ψυχικής υγείας δημοσίου χαρακτήρα και πλήρη κατάργηση του δημόσιου χαρακτήρα της απεξάρτησης με την επιλογή ο Εθνικός Οργανισμός Πρόληψης και Αντιμετώπισης των Εξαρτήσεων (ΕΟΠΑΕ) να αποτελεί πρόσωπο ιδιωτικού δικαίου. Η λίστα της κριτικής είναι μακρά. Επιτρέψτε μου στο άρθρο αυτό μια διαφορετική ματιά και μια μεταανάγνωση των επιχειρούμενων αλλαγών, δυνατότητα που δίνει η χρονική απόσταση από τον Νοέμβρη του 2023, στιγμή που λάβαμε την πρώτη γνώση των σχετικών «μεταρρυθμίσεων».
Στη ύστερη νεωτερική εποχή ο αποκλίνων, ο διαφορετικός, ο τρελός, ο εξαρτημένος, ο αριθμός των οποίων αυξήθηκε δραματικά λόγω των μετασχηματισμών που συντελέστηκαν στις δομές οργάνωσης της κοινωνίας, αποτελούσε πάντα ένα αγκάθι, ένα εμπόδιο, ένα πρόβλημα. Και εκεί που στον μεσαίωνα η πυρά και η ιερά εξέταση αποτελούσαν «μια κάποια λύση», στη νεωτερικότητα οι παρίες αυτοί θα έπρεπε να «ισιώσουν», να συμμορφωθούν, να θεραπευτούν, να απεξαρτηθούν, ασπαζόμενοι την κυρίαρχη κουλτούρα και λογική, πρώτιστα για το δικό τους καλό, αλλά δευτερευόντως και για ορθότητα του πολιτισμού μας, στο όνομα της οποίας συντελέστηκαν και στο πεδίο της ψυχικής υγείας και της απεξάρτησης πολλά προσωπικά, αλλά και συλλογικά εγκλήματα.
Ο στόχος της σύντομης αυτής ιστορικής αναδρομής δεν έγκειται στο να προβούμε σε εκτενείς κοινωνιολογικές και επιστημολογικές αναλύσεις. Η χρησιμότητά της έγκειται στο να καταδείξει δύο διαχρονικές πραγματικότητες (ο όρος αλήθεια μου πέφτει βαρύς στην ανάλυση των κοινωνικών φαινομένων), πραγματικότητες υπαρκτές στο διεθνές στερέωμα και όχι μόνο στο ελληνικό. Το σύμπλοκο και το δυσεπίλυτο των προβλημάτων της ψυχικής υγείας και της εξάρτησης από την μια και το αναποτελεσματικό των μέχρι σήμερα παρεμβάσεών μας από την άλλη.
Σε αυτές τις διαχρονικά αναποτελεσματικές παρεμβάσεις υπήρξαν ελάχιστες αναλαμπές, καλών και επιτυχουσών πρακτικών. Αναλαμπές στις οποίες οι άνθρωποι που εργαζόμαστε στο πεδίο στηριζόμασταν μέχρι σήμερα στην προσπάθειά μας να προσφέρουμε σύγχρονες, ποιοτικές και αποτελεσματικές υπηρεσίες για την ψυχική υγεία και την απεξάρτηση.
Με γνώμονα τη γνώση της υποκειμενικής διατύπωσης γνώμης και απεκδυόμενος τον όποιον μανδύα αντικειμενικότητας, ως παραδείγματα τέτοιων καλών πρακτικών αναφέρω στο πεδίο της ψυχικής υγείας τις ψυχοθεραπευτικές διεργασίες, όποιας σχολής και κατεύθυνσης, σε αντιδιαστολή με τη βαρβαρότητα της φυσικής και χημικής καθήλωσης, το παράδειγμα του ψυχιατρείου της Τεργιέστης ως υπόδειγμα ανάπτυξης κοινοτικών υπηρεσιών ψυχικής υγείας και το κίνημα της Ψυχιατρικής Μεταρρύθμισης, στο δε πεδίο της απεξάρτησης, τις ομάδες αυτοβοήθειας των Ανωνύμων Ναρκωμανών και Αλκοολικών, που η παγκόσμια εξάπλωση τους και η πληθώρα των συμμετεχόντων σε αυτές, τις καθιστούν το πρώτο παγκόσμιο κίνημα απεξάρτησης, αλλά αποτελούν ταυτόχρονα και τα επιστημολογικά κριτήρια αξιολόγησής τους, τις Θεραπευτικές Κοινότητες των πρώιμων και ριζοσπαστικών χρόνων που απέδωσαν για πρώτη φορά στην κοινωνία απεξαρτημένους, τα προγράμματα υποκατάστασης ως απάντηση στη ραγδαία εξάπλωση των σεξουαλικά μεταδιδόμενων νοσημάτων και λοιμώξεων στην Ευρώπη τη δεκαετία του 90, πριν μετατραπούν στην κυρίαρχη έως και μοναδική επιλογή «απεξάρτησης» στην πλειοψηφία των χωρών της ΕΕ.
Η λίστα των αναλαμπών είναι σίγουρα μεγαλύτερη, καθώς αδυνατώ να ανακαλέσω στην μνήμη μου, τη στιγμή που γράφονται αυτές οι γραμμές, κι άλλες σχετικές καλές πρακτικές. Ο στόχος του εν λόγω άρθρου άλλωστε δεν είναι η καταγραφή και η απαρίθμησή τους. Είναι αντίθετα, η ανάδειξη των κοινών χαρακτηριστικών τους, που έρχονται σε ευθεία αντίθεση με τις κεντρικές πολιτικές και λογικές του νομοσχεδίου. Χαρακτηριστικά των καλών πρακτικών, που χρήζουν μιας σχετικά επισταμένης και συστηματικής μελέτης για να αποκαλυφθούν, που αμφιβάλλω αν οι μανδαρίνοι της εκάστοτε κεντρικής εξουσίας έχουν την πολυτέλεια του χρόνου και τη διάθεση να εκτελέσουν.
Χαρακτηριστικό 1ο: Όλες οι καλές και επιτυχούσες μέχρι σήμερα πρακτικές στο πεδίο της ψυχικής υγείας και απεξάρτησης ξεπηδούν από τα κάτω και ως απάντηση σε υπαρκτά και πιεστικά προβλήματα της εκάστοτε τοπικής κοινωνίας και κοινότητας. Ποτέ δεν αποτέλεσαν κεντρικούς πολιτικούς σχεδιασμούς και πρακτικές εκπορευόμενες εκ των άνωθεν, αλλά αντίθετα υπήρξαν αποτέλεσμα της άοκνης εργασίας παθιασμένων και δοτικών στο συνάνθρωπο προσώπων και συλλογικοτήτων.
Κεντρική πολιτική του εν λόγω νομοσχεδίου αποτελεί η κατάργηση των όποιων με αυτά τα χαρακτηριστικά, προερχόμενων εκ των κάτω πρακτικών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η αντίληψη για τις υπηρεσίες απεξάρτησης, με την κατάργηση όλων των υπηρεσιών απεξάρτησης, της ιστορίας, της ονοματολογίας, της φιλοσοφίας και της μεθοδολογίας τους και η αντικατάστασή τους με τις νέες υπηρεσίες της φιλοσοφίας του one stop shop (σύγχρονο trend στην πρακτική των όπου γης μάνατζερ) που θα προσφέρουν λίγο πρόληψη, λίγο θεραπεία, λίγο υποκατάσταση, λίγο παρέμβαση στη κρίση, λίγο street work, λίγο κοινωνική επανένταξη κ.ο.κ.
Χαρακτηριστικό 2ο: Όλες οι καλές και επιτυχούσες μέχρι σήμερα πρακτικές στο πεδίο της ψυχικής υγείας και απεξάρτησης βασίζονται στην ουσιαστική σχέση του θεραπευτή με τον θεραπευόμενο, καθώς στην ουσία το έργο τους έχει να κάνει με την «επανανακάλυψη του προσώπου» που αιτείται θεραπείας και των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του μέσα στο κοινωνικό γίγνεσθαι που το πρόσωπο δραστηριοποιείται. Πολλά μπορούν να ειπωθούν περαιτέρω αλλά δεν αποτελούν την κυρίαρχη θεματική του εν λόγω άρθρου.
Η διοικητική λογική του υπό ψήφιση νομοθετήματος προκρίνει όχι μόνο τις απρόσωπες one stop shop υπηρεσίες, που καταργούν την όποια ουσιαστική θεραπευτική σχέση, καθώς βασικό κριτήριο αξιολόγησης θεωρείται η ταχύτητα απόδοσης της προσφοράς υπηρεσίας και όχι η ποιότητά της. Ταυτόχρονα, η λογική που διέπει το νομοθέτημα παθητικοποιεί τον χρήση της υπηρεσίας, εκεί που απαιτείται η περαιτέρω ενεργοποίησή του στην αποδοχή αρχικά και στη συνέχεια στην ενεργό συμμετοχή του στην αντιμετώπιση του ζητήματος ψυχικής υγείας ή/και εξάρτησης που αντιμετωπίζει, ενώ την ίδια στιγμή περαιτέρω διαλύει και τις όποιες υπηρεσίες μέχρι σήμερα βασίζονται και λειτουργούν με αυτήν τη λογική.
Χαρακτηριστικό 3ο: Η πολλές φορές άκριτη γενίκευση και μεταφορά των καλών πρακτικών στο πεδίο της ψυχικής υγείας και της απεξάρτησης από τις τοπικές κοινωνίες στις οποίες εφαρμόστηκαν σε άλλες κοινότητες, αποτέλεσε και τον κυρίαρχο παράγοντα αστοχίας και αποτυχίας τους. Κάθε παρέμβαση αυτού του είδους απαιτεί ως πρώτο βήμα την αναγκαία ανάλυση των αναγκών της τοπικής κοινότητας και τους βηματισμούς της έρευνας δράσης για την υλοποίηση της. Μοναδική επιτυχής εξαίρεση γενίκευσης αποτελεί το κίνημα των ομάδων αυτοβοήθειας των Ναρκομανών και Αλκοολικών Ανωνύμων. Εξαίρεση που όμως χαρακτηρίζεται από μια σημαντική ιδιαιτερότητα, αυτήν της απουσίας κεντρικής, κάθετης και ιεραρχικής διοίκησης και εξουσίας. Η ιδιαιτερότητα αυτή μας οδηγεί στο 4ο χαρακτηριστικό.
Χαρακτηριστικό 4ο: Η υπερσυγκέντρωση εξουσιών και αρμοδιοτήτων υπήρξε η αχίλλειος πτέρνα πολλών καλών πρακτικών στην ψυχική υγεία και την απεξάρτηση, πολλώ δε μάλλον όταν προερχόταν από τους παθιασμένους και δοτικούς πιονέρους των εγχειρημάτων, που σφιχταγκαλιάζοντας το δημιούργημά τους και την εξουσία που αυτό τους προσδίδει, μετατρέπονται σε πεφωτισμένους ηγέτες και το οδηγούν στην καταστροφή.
Το εν λόγω νομοθέτημα βρίθει εξουσιαστικής λογικής και υπερσυγκέντρωσης εξουσιών, τόσο στη διοικητική διάρθρωση των υπηρεσιών του Εθνικού Δικτύου Υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας, όσο και στην κατάργηση των υπηρεσιών απεξάρτησης, αλλά κυρίως με την κατ’ ουσίαν κατάργηση του θεσμού του Εθνικού Συντονιστή για την Αντιμετώπιση των Ναρκωτικών και της σχετικής Εθνικής Συντονιστικής Επιτροπής (η ανώτατη μέχρι σήμερα αρχή στο πεδίο) και της πολυφωνίας που την χαρακτήριζε με τη συμμετοχή εκπροσώπων όλων των υπηρεσιών απεξάρτησης και πρόληψης, μέσω της εκχώρησης του ρόλου του Εθνικού Συντονιστή και των αρμοδιοτήτων της Επιτροπής στον εκάστοτε πρόεδρο του Εθνικού Οργανισμού Πρόληψης και Αντιμετώπισης των Εξαρτήσεων (ΕΟΠΑΕ).
Οι παραπάνω παρατηρήσεις με καθιστούν εξαιρετικά ανήσυχο για το μέλλον της ψυχικής υγείας και της απεξάρτησης, για την υγεία στην ουσία της ίδιας μας της κοινωνίας μας. Δεν είναι όμως οι μόνες εστίες ανησυχίας. Αν αφήσουμε το προκείμενο, το νομοσχέδιο και δούμε λίγο τη γενικότερη εικόνα και το πλαίσιο μέσα στο οποίο λαμβάνουν χώρα οι εν λόγω «μεταρρυθμίσεις», συνειδητοποιούμε τα εξής:
Η χώρα μας βρίσκεται σε μια «συναστρία» τριών κρίσεων, της οικονομικής από την οποία παλεύουμε να βγούμε από το 2010, με τα όποια απότοκα έχει επιφέρει στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία, της μεταναστευτικής, καθώς η γεωπολιτική θέση της χώρας μας μάς καθιστά σημαντικό χώρο εξέλιξης αυτής της κρίσης και τέλος η υγειονομική που επέβαλλε για πρώτη φορά απαγορεύσεις επί συνταγματικά κατοχυρωμένων δικαιωμάτων (πχ μετακίνησης, εργασίας κλπ)
Οι κρίσεις αυτές είναι αυτονόητο ότι επιφέρουν ήδη και θα επιφέρουν τόσο στο άμεσο όσο και στο απώτερο μέλλον σημαντικές επιπτώσεις στον ψυχισμό και την ψυχική υγεία των Ελλήνων. Βρισκόμαστε σε μια εποχή που τα προβλήματα ψυχικής υγείας και η εξάρτηση από ουσίες και συμπεριφορές (τζόγος, διαδίκτυο, gamming) αυξάνονται ραγδαία, σε μία εποχή όπου αναρωτιόμαστε για τα φαινόμενα και τις ρίζες της νεανικής βίας και παραβατικότητας και είναι σε αυτήν την κρίσιμη εποχή που το Υπουργείο Υγείας, χωρίς ουσιαστική διαβούλευση και συζήτηση με τους αρμόδιους φορείς, προχωρά σε μια «μεταρρύθμιση» που δε γνωρίζουμε, όμως μπορούμε να προδικάσουμε την όποια αποτελεσματικότητά της, αλλά κυρίως προχωρά σε μια «μεταρρύθμιση» που στην ουσία απορρυθμίζει, καταλύει και καταργεί ότι υπάρχει και λειτουργεί σήμερα στο πεδίο της ψυχικής υγείας και της απεξάρτησης.
Εύλογα ερωτήματα αναδύονται στο μυαλό όλων μας, για το τι ωθεί την κυβέρνηση και το υπουργείο υγείας σε αυτές τις πολιτικές, αλλά και για τον χρόνο εφαρμογής αυτών των πολιτικών. Μια πιθανή απάντηση επιχειρείται στις τελευταίες γραμμές αυτού του άρθρου.
Σήμερα, στην μετανεοτερική εποχή, το επικρατούν πολιτικοοικονομικό δόγμα και αφήγημα, ο νεοφιλελευθερισμός, επιτάσσει σφιχτή δημοσιονομική πολιτική και αυστηρά οικονομοτεχνικά κριτήρια (για τους πολλούς) με στόχο την εξοικονόμηση πόρων, αλλά κυρίως την παραγωγή κέρδους (για τους λίγους). Η σωματική υγεία προ πολλού έχει μπει στον χορό, δε θα μπορούσε να ξεφύγει από τις επιταγές του δόγματος και η ψυχική. Πολλώ δε μάλλον, όταν στην ψυχική υγεία και την απεξάρτηση έχουμε να κάνουμε με χρόνιες, επιμένουσες και συνήθως δυσεπίλυτες κλινικές εικόνες. Το νέο δόγμα λέει πως ο ανθρώπινος πόνος προκαλεί κέρδος, ο χρόνιος, επιμένων και συνήθως δυσεπίλυτος ψυχικός πόνος, εικάζω ότι προκαλεί πολλαπλάσιο. Κανείς δεν μπορεί κατά τη γνώμη μου να αμφισβητήσει ότι το νομοθέτημα αυτό οργανώνει άπταιστα τη διαδρομή του.
Υ.Γ. Η αντίθεση στο υπό ψήφιση νομοσχέδιο δε σημαίνει και ωραιοποίηση της σημερινής κατάστασης. Πολλά χρήζουν, βελτίωσης, αλλαγών και εξορθολογισμού, ένα παραπάνω που τα πεδία της ψυχικής υγείας και της απεξάρτησης αποτελούν πεδία ρευστά, ευμετάβλητα και υποκείμενα σε διαρκείς αλλαγές.
*Ο Στέλιος Γκιουζέπας είναι Κλινικός Ψυχολόγος, Επιστημονικά Υπεύθυνος Προγράμματος Απεξάρτησης ΑΡΓΩ
