Τα πάντα στη σύγχρονη κυρίαρχη μορφή κοινωνικής οργάνωσης οδηγούν προς τον συγκεντρωτισμό. Το έθνος-κράτος τείνει να απομακρύνει συνεχώς την εξουσία από τις τοπικές κοινότητες, συγκεντρώνοντάς την στα χέρια στενών ελίτ. Αυτή η τάση συγκεντρωτισμού δεν περιορίζεται σε ένα ή δύο κοινωνικά πεδία, αλλά αντίθετα εξαπλώνεται σταθερά, σαν καρκινικό κύτταρο, σε όλους τους τομείς της κοινής μας ζωής. Όπως χαρακτηριστικά υποστηρίζει ο Μπούκτσιν:
η συγκεντρωτική εξουσία αναπαράγεται πάντα με συγκεντρωτικές μορφές σε όλα τα επίπεδα της κοινωνικής, πολιτικής και οικονομικής ζωής. Δεν είναι μόνο μεγάλη, αλλά και σκέφτεται σε μεγάλη κλίμακα. Πράγματι, αυτός ο τρόπος ύπαρξης και σκέψης αποτελεί προϋπόθεση για την επιβίωσή της, όχι μόνο για την ανάπτυξή της.
Υπάρχει όμως λαϊκή αντίσταση σε αυτή την τάση, η οποία μοιάζει με τη διπλή κίνηση που παρατηρεί ο Karl Polanyi στο magnum opus του “Ο μεγάλος μετασχηματισμός”. Όπως οι λαοί αντιστέκονται στην έρπουσα οικονομοποίηση και αγοραιοποίηση της κοινωνίας, έτσι και οι κοινότητες επιχειρούν να αντισταθούν στην εξάπλωση του πολιτικού συγκεντρωτισμού. Άνθρωποι σε διαφορετικές γεωγραφικές περιοχές οργανώνονται για να στηρίξουν μια θεσμική αποκέντρωση, η οποία μπορεί να διατηρήσει την εξουσία πιο κοντά στους πολίτες, έτσι ώστε να υπάρχουν καλύτερες συνθήκες για την εγκαθίδρυση μιας ακρατικής και αντικαπιταλιστικής αμεσοδημοκρατικής κοινωνίας. Τέτοιοι αγώνες συχνά επικαλούνται και μάλιστα εφαρμόζουν στην πράξη θεσμικές μορφές και δημοκρατικές διαδικασίες που μπορούν δυνητικά να λειτουργήσουν ως δομικά στοιχεία ενός πραγματικά δημοκρατικού μέλλοντος.
Τέτοια κοινωνικά κινήματα και λαϊκοί αγώνες λαμβάνουν χώρα σε διάφορα μέρη του κόσμου, ακόμη και εδώ στη “βαλκανική γειτονιά” μας. Παρακάτω θα παρουσιάσω διάφορα παραδείγματα τέτοιων κινημάτων που έχουν προωθήσει, μέσα από τους αγώνες τους, θεσμικά και διαδικαστικά εμπόδια (και πιθανές εναλλακτικές λύσεις) στον έρποντα συγκεντρωτισμό που βρίσκεται στη ρίζα των περισσότερων κρίσεων της εποχής μας.
Νεγκουσέβο
Στην παρακάτω φωτογραφία βλέπουμε το μνημείο του δημοψηφίσματος στο βουλγαρικό χωριό Νεγκουσέβο, ενός χωριού σχεδόν 300 κατοίκων στους πρόποδες του βουνού Αίμου (Ο Αίμος είναι γνωστός και ως Βαλκάνια, από όπου προέρχεται και το όνομα της Βαλκανικής χερσονήσου). Χάρη στον αγώνα και την πρωτοβουλία των κατοίκων του Νεγκουσέβο που υποστηρίχθηκαν από τον πληθυσμό όλων των άλλων χωριών του δήμου Γκόρνα Μάλινα (στον οποίον ανήκει το Νεγκουσέβο), στις 25 Ιουνίου 2011 διεξήχθη το πρώτο επιτυχημένο τοπικό δημοψήφισμα στη Βουλγαρία, όπου οι κάτοικοι είπαν ένα ηχηρό ΟΧΙ! στο ερώτημα: “Συμφωνείτε με το να παραχωρήσει ο Δήμος δικαιώματα σε δημοτικές εκτάσεις για την έρευνα και το άνοιγμα χώρων υγειονομικής ταφής επικίνδυνων αποβλήτων, ορυχείων και λατομείων για την εξόρυξη υπεδάφους ή ρυπογόνων βιομηχανιών;”.
Το δημοψήφισμα προστάτευσε την πανέμορφη φύση του δήμου Γκόρνα Μάλινα από τις ορέξεις των πολυεθνικών και των ολιγαρχών και αποτέλεσε την αρχή για την οριοθέτηση του ως προστατευόμενου, πράσινου δήμου.
Το 2015, με πρωτοβουλία μιας επιτροπής πολιτών, χτίστηκε αυτό το μνημείο – “Το δέντρο της ζωής” – στη πλατεία του Νεγκουσέβο, ώστε να μην ξεχαστεί η ιστορία του αγώνα και του δημοψηφίσματος. Αντί για λατομεία πέτρας – ένα πέτρινο δέντρο και μία δημόσια βρύση.
Κρέσνα
Το καλοκαίρι του 2016, στη Βουλγαρία, οι κάτοικοι του δήμου Κρέσνα ξεσηκώνονται κατά της συγκέντρωσης των υπηρεσιών ύδρευσης, ένα μέτρο που θέτει τα δημοτικά λύματα στα χέρια ενός κεντρικού συνδέσμου. “Στον δήμο μας έχουμε μόνο νερό, δεν θέλουμε να μας το πάρουν και αυτό”, λένε οι κάτοικοι. Οι κινητοποιήσεις οδηγούν σε ένα πολύ σπάνιο προηγούμενο για τα σημερινά βαλκανικά μας γεωγραφικά πλάτη – την πραγματοποίηση μιας γενικής συνέλευσης του πληθυσμού του δήμου στην κεντρική πλατεία. Μια τέτοια συνέλευση πραγματοποιείται στις 31 Ιουλίου, 2016, όπου οι πολίτες αποφασίζουν με ψηφοφορία ότι δεν θέλουν να ενταχθούν στο νέο σύνδεσμο ύδρευσης και ότι το τοπικό νερό πρέπει να παραμείνει στα χέρια του δήμου.
Περισσότεροι από 2 χιλιάδες κάτοικοι συγκεντρώθηκαν στην πλατεία, γεγονός που καθιστά την απόφαση έγκυρη, καθώς επιτεύχθηκε απαρτία – 2 χιλιάδες άνθρωποι από τους σχεδόν 5 χιλιάδες που είχαν δικαίωμα ψήφου. Με τον τρόπο αυτό διατηρείται η δημοτική διαχείριση του νερού.
Αξίζει να σημειωθεί πώς λίγα λεπτά πριν από τη συνέλευση, ο τότε αναπληρωτής υπουργός περιφερειακής ανάπτυξης φτάνει στο δήμο μαζί με μερικούς βουλευτές του κυβερνώντος κόμματος για να δείξουν πίεση, αλλά μάταια.
Η γενική συνέλευση που πραγματοποιήθηκε στις 31 Ιουλίου 2016
Ζλάτιτραπ
Στις αρχές του Σεπτεμβρίου του 2021 και έπειτα από έντονες διαμαρτυρίες, μερικοί εκατοντάδες κάτοικοι του χωριού Ζλάτιτραπ του δήμου Ροδόπης (της Βουλγαρίας), για πρώτη φορά στην ιστορία του δήμου τους, συγκεντρώθηκαν στην πλατεία του χωριού για να πουν τη γνώμη τους σε μια γενική συνέλευση του πληθυσμού. Το θέμα της συνέλευσης ήταν η προσπάθεια των αρχών να κάνουν το παιδικό σταθμό του χωριού Ζλάτιτραπ παράρτημα του παιδικού σταθμού του διπλανού χωριού Μπρεστόβιτσα.
Οι αρχές δικαιολόγησαν την απόφασή τους με τον ισχυρισμό ότι θα εξοικονομηθούν χρήματα, καθώς θα υπάρχει μόνο μία κεντρική διοίκηση υπεύθυνη για όλους τους παιδικούς σταθμούς τις περιοχής. Όμως οι κάτοικοι του Ζλάτιτραπ υποστήριξαν ότι έτσι θα εξοικονομηθεί μόνο ένα ασήμαντο ποσό, ενώ θα απομακρυνθεί ο έλεγχος αυτής της κρίσιμης δημόσιας δομής από το δήμο και θα ανοίξουν οι πύλες για την πιθανή μελλοντική ιδιωτικοποίησή της.
201 άτομα εξέφρασαν τη θέση τους κατά της συγχώνευσης των δύο εκπαιδευτικών ιδρυμάτων. Οι πολίτες άσκησαν το δικαίωμά τους και δήλωσαν ότι επιθυμούν το νηπιαγωγείο τους να παραμείνει υπό την διαχείριση του δήμου. Επιτεύχθηκε απαρτία στη συνέλευση και έτσι οι κάτοικοι έσωσαν, προς το παρόν, το παιδικό τους σταθμό από τον συγκεντρωτισμό.
Η ψηφοφορία που έλαβε μέρος στο τέλος της συνέλευσης
Ένα κρίσιμο ζήτημα
Είναι σημαντικό, ωστόσο, να είμαστε πάντα προσεκτικοί με τον κίνδυνο οι αγώνες κατά του πολιτικού συγκεντρωτισμού να εκτροχιαστούν προς τον οπισθοδρομικό δρόμο του παροικιακού τοπικισμού. Η άμεση δημοκρατία δεν μπορεί να υπάρξει σε ένα κλειστό περιβάλλον. Σύμφωνα με τον Καστοριάδη, στην κατάσταση των εξαιρετικά κλειστών κοινωνιών δεν υπάρχει τίποτα που να προετοιμάζει τους ανθρώπους που τις αποτελούν για να αμφισβητήσουν τους καθιερωμένους θεσμούς και τις σημασίες (οι οποίες, στην προκειμένη περίπτωση, αντιπροσωπεύουν τις αρχές και τους φορείς του κλεισίματος), και επιπλέον, τα πάντα είναι συγκροτημένα σε αυτές έτσι ώστε να καθιστούν αδύνατη και αδιανόητη αυτού του είδους την αμφισβήτηση.
Έτσι, υπάρχει πραγματική ανάγκη για την εγκαθίδρυση διασυνδεδεμένων σχέσεων που υπερβαίνουν τα κοινοτικά και κοινωνικά σύνορα, προκειμένου να ευδοκιμήσουν οι δημοκρατικές αξίες της συνεχούς αμφισβήτησης και της κριτικής σκέψης. Εξαιτίας αυτού, επαναστάτες στοχαστές όπως ο Μπούκτσιν επέμειναν ότι ο συνομοσπονδισμός είναι αναπόσπαστο μέρος κάθε δημοκρατικού αγώνα κατά του συγκεντρωτισμού. Για το λόγο αυτό υποστηρίζει ότι:
Μόνο στο βαθμό που η συνομοσπονδία αποτελεί προέκταση της συμμετοχικής διοίκησης -μέσω συνομοσπονδιακών δικτύων- μπορεί η αποκέντρωση και ο τοπικισμός να αποτρέψουν τις κοινότητες που απαρτίζουν τα μεγαλύτερα συλλογικά όργανα από το να αποσυρθούν στον εαυτό τους εις βάρος ευρύτερων περιοχών ανθρώπινης συνένωσης.
Για να αποφευχθεί ένας τέτοιος κίνδυνος, εναπόκειται στον καθένα από εμάς να λάβει ενεργό μέρος στους αγώνες και να τους ωθήσει προς μια δημοκρατική και οικολογική κατεύθυνση.
*Ο Tarinski συμμετέχει σε κοινωνικά κινήματα στα Βαλκάνια, καθώς και σε διεθνείς οργανώσεις αφιερωμένες στην παραγωγή γνώσης από τα κάτω. Προσεχώς θα κυκλοφορήσει στα ελληνικά από τις εκδόσεις Αυτολεξεί το βιβλίο του “Βαλκανική Ομοσπονδία και Κομμούνες: Βουλγαρικά επαναστατικά προτάγματα του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα”.
