Λησμονημένο Ολοκαύτωμα;. Σκόπιμα αποσιωπούμενο, που παραμένει ανεξερεύνητο στα σκονισμένα συρτάρια της ιστορίας, όπως και η ζωή των Ρομά σήμερα στους σκονισμένους και λασπωμένους καταυλισμούς; Μια ακόμα Παγκόσμια Μέρα ιστορικής υπενθύμισης ή απόδοσης δικαιοσύνης και ποιος ο ρόλος της εκπαίδευσης; Αποδίδεται η δικαιοσύνη, όταν ένα αποσιωπούμενο ιστορικό γεγονός γίνεται ένα ακόμη γνωστικό αντικείμενο του σχολείου; Αυτά είναι κάποια από τα ερωτήματα που τίθενται και σήμερα από έναν δάσκαλο μετά από 37 χρόνια διδασκαλίας σε τάξεις και σε καταυλισμούς με παιδιά και ενήλικες Ρομά.
Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται από τους διεθνείς οργανισμούς ιδιαίτερη σπουδή γύρω από σημαντικά ιστορικά γεγονότα πολιτικού, επιστημονικού περιεχομένου καθώς και γεγονότα που αφορούν τη λήψη αποφάσεων για κοινωνικά και περιβαλλοντικά ζητήματα. Για πολλά από τα τελευταία έχουν συσταθεί συνθήκες και αποτελούν νομικά κείμενα. Στο σύνολό τους όλα αυτά τα γεγονότα θεωρούνται σημαντικά για την ζωή των ανθρώπων, την ευαισθητοποίηση και το σεβασμό των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Στο πλαίσιο αυτής προοπτικής ορίστηκαν από διεθνείς οργανισμούς κάποιες μέρες του χρόνου ως παγκόσμιες μέρες αφιερωμένες σε γεγονότα, προκειμένου με αφορμή την μέρα να τονίζεται το περιεχόμενο τους στο πλαίσιο –πάντα- της κοινωνικής ευαισθητοποίησης. Μια από αυτές η Μέρα Μνήμης του Ολοκαυτώματος των Ρομά όπως και η 8η Απριλίου η Μέρα των Ρομά.
Στο 5ο Διαπολιτισμικό σχολείο Μενεμένης που βρίσκεται στον οικισμό Δενδροποτάμου Θεσσαλονίκης –γνωστή περιοχή με 80% Ρομά- χρησιμοποιούμε πολλές φορές ως αφορμή πολιτικού, πολιτιστικού, ιστορικού και γλωσσικού γραμματισμού το περιεχόμενο των παγκόσμιων ημερών. Κατά γενική ομολογία αλλά και από την καθημερινή εμπειρία γνωρίζουμε πολύ καλά ότι καταγράφεται ως πολιτική υποκρισία η ύπαρξη αυτών των παγκόσμιων ημερών, αφού η απαίτηση για σεβασμό, των όσων περιγράφουν στο περιεχόμενό τους, παραβιάζεται σε πάρα πολλές περιπτώσεις από ισχυρά κράτη, από τους ίδιους τους διεθνείς οργανισμούς, αλλά και από απλούς διαχειριστές της εξουσίας. Γίνεται πιο εμφανής η παραπάνω παρατήρηση στο αφιέρωμα της παγκόσμιας μέρας για την εξάλειψη της φτώχειας και της πείνας (16 Οκτωβρίου). Δυο κοινωνικά και οικονομικά φαινόμενα που διογκώνονται καθημερινά. Κύρια αιτία η εκμετάλλευση των πόρων και των λαών του «τρίτου κόσμου» από τον λεγόμενο αναπτυγμένο συνεχίζεται αυξάνοντας την φτώχια, την πείνα την παιδική θνησιμότητα στην Αφρική και αλλού. Στην πραγματικότητα αποκρύβεται το γεγονός ότι οι ισχυροί έρχονται να διαχειριστούν τη φτώχεια και τις συνέπειές της αποσιωπώντας τους γενεσιουργούς πολιτικούς και οικονομικούς παράγοντες της εκμετάλλευσης.
Θα είχε ιδιαίτερη σημασία να μεταφέρουμε το συλλογισμό αυτόν στη ζωή των Ρομά με τις ποικίλες μορφές αποκλεισμού, φτώχειας και ρατσισμού που βιώνουν σε καταυλισμούς και σε οικισμούς στις παρυφές των πόλεων –εντός του αναπτυγμένου κόσμου. Πρόκειται για τριτοκοσμικές ζώνες εντός του αναπτυγμένου κόσμου. Ο Μπάουμαν έχει γράψει «Η φτώχεια δεν μπορεί να θεραπευτεί επειδή δεν είναι σύμπτωμα της ασθένειας του καπιταλισμού. Ακριβώς το αντίθετο: Είναι απόδειξη της άκρας υγείας του (καπιταλισμού), το κίνητρό για ακόμα μεγαλύτερη συσσώρευση…». Αυτή η απλή αναφορά εδώ είναι ικανή για να ξεδιπλωθεί όλος ο προβληματισμός για όλα εκείνα τα πως και τα γιατί που αφορούν τόσο τη ζωή των Ρομά όσο και τα ιστορικά γεγονότα, που σημάδεψαν τη ζωή τους παγκοσμίως αλλά και στην χώρα μας. Θα μπορούσα εδώ να αναφερθώ σε αρκετές έρευνες και παρεμβάσεις που έχουν πραγματοποιηθεί στη χώρα μας για την κοινωνική, οικονομική και πολιτική ένταξη των Ρομά. Δεν θα το κάνω εξαιρώντας όμως τη σημαντική αρχή που έλαβε χώρα κυρίως στη Β Ελλάδα, εδώ στη Θεσσαλονίκης, με το πρόγραμμα «Φτώχεια 3». Το πρόγραμμα οργανώθηκε και υλοποιήθηκε από το Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του ΑΠΘ σε συνεργασία με τους δήμους τότε Μενεμένης, Ελευθερίου Κορδελιού και Ευόσμου από το 1988- 1993 (επιστημονικός υπεύθυνος Ο Γ Τσιάκαλος σήμερα ομότιμος καθηγητής και συνεργάτιδες η Κογκίδου Δήμητρα σήμερα καθηγήτρια και Ε Τρέσσου σήμερα ομότιμη καθηγήτρια). Ως συνεργαζόμενος δάσκαλος του προγράμματος -ο γράφων- τότε σε σχολείο του Ευόσμου ανακαλύψαμε τότε την ύπαρξη του γεγονότος του «Ολοκαυτώματος των Ρομά» και πως μια πολιτισμική ομάδα κοντά μας είχε ιστορία 1000χρόνων. Αρχίσαμε τότε να εντάσσουμε στις εκπαιδευτικές διαδικασίες την πρωτόγνωρη για μας ιστορία και στις εκδηλώσεις του σχολείο με αφορμή την επέτειο της 28ης Οκτωβρίου. Το περιεχόμενο ως διδασκαλία απευθυνόταν τόσο στα παιδιά Ρομά όσο και στα μη Ρομά της τάξης που δίδασκα. Άλλωστε τα παιδιά Ρομά τότε φοιτούσαν σε ειδική απογευματινή βάρδια στο σχολείο. Τα επόμενα χρόνια η διδασκαλία του γεγονότος επεκτάθηκε στο τότε καταυλισμό του Ευόσμου στα παιδιά και στους γονείς Ρομά κατά τα απογευματινά μαθήματα σε παράγκα του καταυλισμού. Στη συνέχεια στο 6ο δημοτικό σχολείο Κορδελιού στα απογευματινά μαθήματα για παιδιά και έφηβους/ες Ρομά, που ήταν εκτός εκπαιδευτικού συστήματος. Από το 1997-2000 μαθήματα και δράσεις γύρω από το Ολοκαύτωμα των Ρομά οργανώσαμε με κέντρο το 2ο Δημοτικό Σχολείο Χαλάστρας, όπου φοιτούσαν τα παιδιά Ρομά του καταυλισμού. Η διαδικασία διδασκαλίας του Ολοκαυτώματος δεν αποτέλεσε μόνο μέρος των παιδιών Ρομά, των γονέων τους και των μαθητών του σχολείου, αλλά όλου του πληθυσμού του τότε Δήμου Χαλάστρας. Η επιτροπή πολιτισμού με πρόεδρο το Αντιδήμαρχο κ Κώστα Βουδούρη και το σχολείο δια του Συλλόγου Γονέων και του Δντή του σχολείου του κ Φώτη Μπλούτσου κατακαλόκαιρο οργανώναμε μια λιτή αλλά ουσιαστική εκδήλωση για την μέρα μνήμης καταθέτοντας λουλούδια στο Μνημείο των Πεσόντων του Δήμου.
Από το 2000 και μετά στο 5ο Διαπολιτισμικό δημοτικό σχολείο Μενεμένης συμπεριλαμβάνουμε κάθε χρόνο το ιστορικό γεγονός της γενοκτονίας των Ρομά από το ναζιστικό καθεστώς στο περιεχόμενο διδασκαλίας πολλών τάξεων, αλλά κυρίως ως περιεχόμενο στις εκδηλώσεις για την 28η Οκτωβρίου καθώς και στις εκδηλώσεις , που οργανώνουμε την 8η Απριλίου, τη Μέρα των Ρομά.
Κύριος στόχος όλων των παρεμβάσεων η συνειδητοποίηση όλων των συμμετεχόντων (δασκάλων, μαθητών/τριών, ενηλίκων Ρομά και μη Ρομά, της κοινότητας του Δενδροποτάμου) απέναντι στα τραγικά γεγονότα που βίωσαν οι Ρομά καθ’ όλη τη ναζιστική περίοδο. Αυτή η εκπαιδευτική στόχευση εμπλουτίζει τον ευρύτερο σκοπό της εμπέδωση της ιδιότητας του πολίτη Ρομά και μη Ρομά σε συνδυασμό με το σεβασμό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Δεν είναι τυχαίο ότι τόσο ο πρώην δήμος Μενεμένης όσο και η Μητρόπολη Νεαπόλεως Σταυρουπόλεως έθεσαν υπό την αιγίδα τους οργάνωση τελετής μνημόσυνου για τους εκτελεσθέντες Ρομά. Για μας ανθρώπινη αξιοπρέπεια είναι η αποδιδόμενη αξία στον άνθρωπο ως υποκείμενο και όχι αντικείμενο της ιστορίας του. Οι Ρομά έχουν συμβάλλει στην παγκόσμια ιστορία κατά τη χιλιόχρονη παρουσία τους στην Ευρώπη. Μια ιστορία η οποία επιμελώς αποσιωπάται. Η διαδικασία της αποσιώπησης σήμερα είναι προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας στο πλαίσιο που τη θέσαμε καθώς και παραβίαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Η ζωή και η ιστορία κάθε ανθρώπου είναι δικαίωμα. Οι Γ Κόκκινος, Π.Κιμοτρτζής, και Μ Καρασαρίνης στο συλλογικό τόμο κειμένων με τον προκλητικό τίτλο «Ιστορία και Δικαιοσύνη» τονίζουν τους κινδύνους που προκύπτουν από την αποσιώπηση έναντι της αλήθειας και της συνειδητοποίησης: «Η περίπτωση του περιεχομένου της σχολικής γνώσης πολλές φορές είναι αποτέλεσμα συναινέσεων γεγονός που μπορεί να οδηγήσει στην υποταγή της ιστορικής αλήθειας στο πλαίσιο συγκυριακών πολιτικοϊδεολογικών σκοπιμοτήτων. Αποτέλεσμα να ακυρώνεται η κεντρική σημασία της ιστορικής συνειδητοποίησης…».
Χρονολόγιο διώξεων των Ρομά από τους ναζί.
Με την άνοδό του στην εξουσία το 1933 το ναζιστικό καθεστώς υιοθέτησε πρακτικές για την ολοκληρωτική εξόντωση των Ρομά μαζί με τους Εβραίους. Οι αποφάσεις του ναζιστικού καθεστώτος και τα γεγονότα που τις ακολούθησαν προφανώς και δεν μπορούν να παρουσιαστούν στο σύνολό τους στην παρούσα δημοσίευση. Αξίζει όμως να αναφερθούν κάποιες από τις πιο χαρακτηριστικές αποφάσεις για τους Ρομά. Οι ναζιστές φρόντιζαν να τεκμηριώνουν τις ρατσιστικές θέσεις τους για τους Ρομά με επιστημονικές θεωρίες χρησιμοποιώντας έρευνες ειδικών, κυρίως γιατρών και άλλων ερευνητών, προσφέροντας έτσι επιστημονικό μανδύα στις επιλογές του καθεστώτος.
● Το 1935, στους λεγόμενους «Νόμους της Νυρεμβέργης», οι Ρομά μαζί με τους Εβραίους χαρακτηρίζονται επικίνδυνη «αλλοδαπή φυλή».
● Το 1937, ο ψυχολόγος και ψυχίατρος Ρόμπερτ Ρίτερ ανέλαβε τη διεύθυνση του Κέντρου Ερευνών για τη Φυλετική Υγιεινή και Βιολογία του Πληθυσμού και ασχολήθηκε με την αναγνώριση και ταξινόμηση των Ρομά. Τα ερευνητικά δεδομένα εστιάστηκαν στη δήθεν σχέση της κληρονομικότητας των Ρομά με την εγκληματικότητα.
● Το 1938, διάταγμα του Χάινριχ Χίμλερ (υπαρχηγός των Ες-Ες), του οποίου τίτλος ήταν «Η καταπολέμηση της μάστιγας των Τσιγγάνων», απαιτούσε από την αστυνομία να στείλει αναφορές για τους Τσιγγάνους στο κεντρικό γραφείο του Ράιχ, επειδή κατά το διάταγμα οι Τσιγγάνοι ήταν πιο επιρρεπείς στο έγκλημα.
● Το 1940, ο δόκτωρ Ρίτερ έγραφε σε έκθεσή του: «…χαρακτηρίζουμε τους Τσιγγάνους λαό απολύτως πρωτόγονης εθνολογικής προελεύσεως, των οποίων το διανοητικό υπόβαθρο τους καθιστά ανίκανους για κάθε πραγματική κοινωνική προσαρμογή. Το ζήτημα των Τσιγγάνων θα μπορέσει να επιλυθεί μόνον όταν το κύριο σώμα αυτών των ακοινώνητων και άχρηστων ατόμων με μεικτό αίμα συγκεντρωθεί σε μεγάλα στρατόπεδα εργασίας…».Έτσι οργανώθηκε ένα δίκτυο υπηρεσιών καταγραφής και συγκέντρωσης των Ρομά σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Η αρχή έγινε με τους Ρομά (και Σίντι – ομάδα των Ρομά) της Γερμανίας και στη συνέχεια για τους Ρομά όλης της Ευρώπης. Το τι επακολούθησε: ειδικές ταυτότητες στην αρχή για αναγνώριση, εκτοπισμοί στα στρατόπεδα συγκέντρωσης για καταναγκαστική εργασία, πειραματισμοί από τον γνωστό γιατρό του Αουσβιτς, τον Μένγκελε. Χρησιμοποιήθηκαν σε πειράματα με τύφο, ευλογιά και άλλες αρρώστιες, ενώ οργανώνονταν ταυτόχρονα πειράματα στείρωσης.
Εκτελέσεις κατά χιλιάδες
Οι εκτελέσεις των Ρομά, όπως καταγράφονται στα επίσημα αρχεία των στρατοπέδων συγκέντρωσης, γίνονταν καθημερινά κατά χιλιάδες. Για παράδειγμα, στο Αουσβιτς στοιβάχτηκαν 23.000 Ρομά και πέθαναν-εκτλέστηκαν και δολοφονήθηκαν- οι 20.000.
Στις 2 Αυγούστου του 1944, μέσα σε μία μέρα, οδηγήθηκαν στους θαλάμους αερίων 2.897 άνδρες, γυναίκες και παιδιά Ρομά. Δεν απέμεινε κανένας, όμως τα ανθρωπολογικά αρχεία που τους αφορούσαν επέζησαν του πολέμου και αποτελούσαν για μια εικοσαετία βάση ερευνητικού υλικού για έναν συνεργάτη του Ρίτερ.
Οι καταγραφές από τις εκτελέσεις σε όλη την Ευρώπη ποικίλλουν. Ο αριθμός των εκτελεσθέντων επίσης ποικίλλει. Έτσι εκτιμάται ότι το σύνολο των εκτελέσεων των Ρομά σε όλη την Ευρώπη κυμαίνεται από 400.000 ως 500.000.
Για την περίπτωση της Ελλάδας δεν έχουμε επίσημη διερεύνηση αρχείων της εποχής. Οι όποιες καταγραφές στηρίζονται σε προσωπικές μαρτυρίες, όχι ότι στερούνται επιστημονικότητας. Παρόλο που οι περισσότεροι Ρομά δεν θεωρούνταν Έλληνες πολίτες και δεν ήταν καταγεγραμμένοι σε δημοτολόγια ή ληξιαρχεία της εποχής, εντούτοις εντοπίστηκαν από του ναζί κατακτητές και τελούσαν υπό την ομηρία των στρατευμάτων κατοχής εν γνώσει της κυβέρνησης των ανδρείκελων του ναζιστικού καθεστώτος. Το αν κάποιοι Ρομά εκτελέστηκαν, δεν μπορεί να αποδειχθεί, εξαιτίας της μη δυνατότητας δήλωσης του θανάτου τους σε κάποιο αρχείο δημοτολογίου. Για παράδειγμα σύμφωνα με κάποιες μαρτυρίες ηλικιωμένων Ρομά του Δενδροποτάμου εκτοπίζονται σε ειδικό καταυλισμό στις ελώδεις τότε περιοχές της Σίνδου ( έξω από τη Θεσσαλονίκη). Οι ίδιοι αποκαλούσαν το μέρος «τα τσαΐρια» της Σίνδου ( συζητήσεις του γράφοντος με ηλικιωμένους Ρομά το 2001). Και μόνο να επιβιώσει κάποιος μια μέρα εγκλεισμού σε στρατόπεδο συγκέντρωσης του ναζιστικού καθεστώτος ή να τελεί υπό όρους παρακολούθησης και ομηρίας, επειδή ανήκει στη συγκεκριμένη ομάδα, χωρίς να χάσει την αξιοπρέπειά του είναι ρατσιστική πράξη και η επιβίωσή του σε αυτές τις συνθήκες πράξη αντίστασης. Αξίζει εδώ να σημειώσουμε το γεγονός ότι στην Ελλάδα έγιναν εκτελέσεις των Ρομά από τους κατακτητές για τη συμμετοχή τους σε αντιστασιακές ομάδες. Χαρακτηριστικά παραδείγματα ανάδειξης της συμμετοχή τους: 1. Μνημείο εκτελεσθέντων του Δήμου Ταύρου της Αθήνας (σχετική έρευνα των Γεωργίου, Δημητρίου, Πολίτου στο περιοδικό Ιστορικά 88, της Ελευθεροτυπίας 2001). 2. Μνημείο- Προτομή στην Εύβοια προς τιμήν του Τσιγγάνου αγωνιστή της Εθνικής Αντίστασης Β Μήτρου με το ψευδώνυμο «ο Γύφτος».
Παρ’ όλα αυτά κανένας υπεύθυνος των ναζί δεν δικάστηκε μετά τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου για διώξεις και δολοφονίες εναντίον των Ρομά. Μάλιστα πολλοί από αυτούς συνέχισαν τη σταδιοδρομία τους στον δημόσιο τομέα της μεταπολεμικής Γερμανίας. Ο Ρόμπερτ Ρίτερ, για παράδειγμα, διορίστηκε το 1947 διευθύνων γιατρός για τη νεολαία στην υγειονομική υπηρεσία της Φρανκφούρτης και παρέμεινε στη θέση αυτή μέχρι τον θάνατό του το 1950.
Πολλά δικαστήρια της τότε Ομοσπονδιακής Γερμανίας απέρριψαν το αίτημα πολλών Σίντι και Ρομά για αποζημιώσεις που δικαιούνται τα θύματα των βασανιστηρίων από τους ναζί. Μόλις το 1963 το Ανώτατο Ομοσπονδιακό Δικαστήριο αποφάνθηκε ότι οι Σίντι και οι Ρομά διώχθηκαν ήδη από το 1938 για ρατσιστικούς λόγους. Και τελικά το 1985 ο τότε πρόεδρος της Ομοσπονδιακής Γερμανίας, Ρίχαρντ φον Βάιτσεκερ, αναγνώρισε ότι οι Ρομά είναι θύματα της ναζιστικής Γερμανίας, για να φτάσουμε στο 2013 με την αποκάλυψη του Μνημείου «Ολοκαυτώματος των Ρομά» από την Καγκελάριο Μέρκελ στο Βερολίνο.
Η παιδαγωγική-εκπαιδευτική αξιοποίηση του «Ολοκαυτώματος των Ρομά» ως ενδυνάμωση της δημοκρατίας.
Η ιστορική αφήγηση θα μπορούσε να τελειώσει σε αυτό το σημείο. Προφανώς κατά την εκπαιδευτική διαδικασία η αφήγηση επικουρείται από φωτογραφικό υλικό, κείμενα, μαρτυρίες, έγγραφα μικρές ταινίες κ.α προκειμένου να καταστεί κατανοητό το γεγονός του αποτρόπαιου εγκλήματος. Από την αρχή όμως του παρόντος κειμένου τέθηκαν κάποια ερωτήματα που αφορούν ζητήματα πολιτικής αποσιώπησης του γεγονότος. Η ιστορική διερεύνηση του «Ολοκαυτώματος των Ρομά» και συνακόλουθα η παιδαγωγική της αξιοποίηση στο σχολείο δεν σημαίνει βέβαια μόνο μια χρονολογική παράθεση κάποιων γεγονότων ή αποφάσεων που το αφορά. Η ιστορική και διδακτική αξιοποίηση του γεγονότος είναι λειψή, αν δεν ερμηνεύονται όλα τα πως και τα γιατί με όρους κοινωνικούς και πολιτικούς. Τα ίδια τα ερώτημα που τέθηκαν υπαινίσσονται κάποιες θεσμικές παραλείψεις. Οι διαδικασίες διερεύνησης και εκπαιδευτικής αξιοποίησης του συγκεκριμένου ιστορικού γεγονότος έχουν να κάνουν με πολιτικές αποφάσεις σε επίπεδο εκπαιδευτικής πολιτικής, οι οποίες στη συνέχεια θα μετουσιώνονται σε επιλογές συγκεκριμένων προτάσεων για την ελεύθερη ή όχι αξιοποίηση των γνώσεων.
Η μονομερής ενθοκεντρικά -εθνικιστικά- προσανατολισμένη προσέγγιση του παρελθόντος από το ελληνικό σχολείο επιβάλλει την διαδικασία αμφισβήτησής της με παράδειγμα το αποσιωπούμενο «Ολοκαύτωμα των Ρομά». Το μπόλιασμα του σχολικού προγράμματος με διαδικασίες κριτικής προσέγγισης μας επιτρέπει να κοιτάζουμε κατάματα το παρόν του σχολείου και να αναδεικνύουμε σε κάθε περίσταση ότι τη ζωή σήμερα όπως και την ιστορία διαχρονικά την γράφουν άνθρωποι. Ταυτόχρονα πρέπει να γνωρίζουμε ότι οι πράξεις τους συνήθως κρίνονται ανάλογα με τη δύναμη και τη δυνατότητα πρόσβασης στην εξουσία, αν έχουν, για να την αναδείξουν και να την επιβάλλουν.
Στην εκπαίδευση η αποκατάσταση «η επανόρθωση» της ιστορικής αλήθειας είναι ένα ζητούμενο, όπως ζητούμενο αποτελεί και το περιεχόμενο της ιστορικής συνείδησης στο πλαίσιο της εκπαιδευτικής διαδικασίας με όρους ιστορικού γραμματισμού (όπως περιγράφεται στην εισαγωγή των Γ Κόκκινου κ.α. ο.π). Έτσι η σχέση της εκπαιδευτικής διαδικασίας με την ηθική καθίσταται αναγκαία προκειμένου ο/δάσκαλος/α να βρίσκεται σε ηθική εγρήγορση, για να αποκωδικοποιεί και να αναδεικνύει μαζί με τους/τις μαθητές/τριες όλες τις πτυχές της ιστορικής αλήθειας, όταν ανασύρει τα διάφορα ιστορικά ντοκουμέντα κατά την διδασκαλία (όχι μόνο του μαθήματος της ιστορίας). Η προσέγγιση αυτή απέχει από τις κυρίαρχες γνωσιοκεντρικές (παπαγαλίας-μηρυκαστικές ) θεωρίες της διδακτικής ύλης και των εξετάσεων, οι οποίες επιβάλλουν χαρακτηρισμούς μέσω των επιδόσεων και των βαθμών: ανιστόρητοι/ες πολλοί/ες μαθητές/τριες.
Κάτω από αυτό το πρίσμα το ζήτημα της εισαγωγής του «Ολοκαυτώματος των Ρομά» ως γνωστικό υλικό του σχολικού προγράμματος – ως επιπλέον διδακτική ύλη στα αναλυτικά προγράμματα- έχει να κάνει με την υπαγωγή του στους μηχανισμούς συντηρητισμού της λειτουργίας του σχολείου: Ύλη, απομνημόνευση, εξέταση. Στο πλαίσιο αυτό πάντα δημιουργούνται αρνητικά αντανακλαστικά από μεγάλο μέρος των μαθητών/τριών με επακόλουθο την απόσβεση όλων των ευγενών προθέσεων, που μπορεί να επικουρούν μια τέτοια προσπάθεια. Συνήθως οι δυνάμεις του σχολικού συντηρητισμού (αναφερόμαστε σχολικούς μηχανισμούς και πρόσωπα) απορροφούν και αποσβήνουν εύκολα κάθε νεωτερική προσπάθεια ιδίως όταν αυτή εντάσσεται στους γραφειοκρατικούς μηχανισμούς της εκπαίδευσης όπως είναι τα αναλυτικά προγράμματα (φανερά και κρυφά) και οι παραδοσιακές-κυρίαρχες λειτουργίες του σχολείου. Στο σχολείο το γεγονός της συμπερίληψης της ιστορίας μιας άλλης πολιτισμικής ομάδας εκλαμβάνεται ως κίνδυνος για την ομοιομορφία και πολιτισμική διαφορά Η πολιτισμική διαφορά μπορεί να είναι για τις κυρίαρχες δυνάμεις του σχολείου ένας συγκεκριμένος κίνδυνος σε μια χρονική στιγμή, που θα αμφισβητήσει και ενδεχομένως θα διαταράξει τις σχέσεις και την παραδοσιακή ομοιομορφία, που απαιτεί η εξουσία. Κάποια συγκεκριμένη στιγμή ένα συγκεκριμένο πολιτισμικό χαρακτηριστικό γίνεται χώρος αντιπαράθεσης, κακοποίησης, προσβολής ή μεροληψίας και ρατσισμού.
Ως πρόταση απέναντι στο συντηρητισμό του σχολικού προγράμματος μπορεί η διδασκαλία του Ολοκαυτώματος να αποτελέσει μια εναλλακτική κινηματική εκπαιδευτική διαδικασία. Αυτή έχοντας ως εργαλείο την ιστορική και πολιτική ανάλυση θα διατρέχει το σύνολο της εκπαιδευτικής διαδικασίας προκειμένου να μπολιάσει τις συνειδήσεις των μαθητών/τριών, των δασκάλων και των γονέων με αρχές απόδοσης Δικαιοσύνης, σεβασμού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και σεβασμού των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου.
Αυτή η προσέγγιση μπορεί να επηρεάσει τη στράτευση εκπαίδευσης με την επιστήμη της ιστορίας στην προοπτική της ηθικής, της δημοκρατίας και της συγκρότησης της ιδιότητας του πολίτη. Εκ των πραγμάτων μια τέτοια στράτευση διαμορφώνει στάσεις, σχεδιάζει και υλοποιεί εκπαιδευτικές δράσεις αναζήτησης των αιτίων που δημιουργούν τα εγκλήματα, τους εκτοπισμούς και τις γενοκτονίες όπως ο ρατσισμός, ο εθνικισμός, ο φασισμός και ο ναζισμός (και οι διαχρονικές τους εκφάνσεις). Γνωρίζουμε την κυριαρχία της λειτουργίας της πολιτισμικής αναπαραγωγής του σχολείου, γι’ αυτό η πρόταση αυτή θα μας ωθήσει να δώσουμε μεγαλύτερη προσοχή στην πολιτισμική παραγωγή και στην διερεύνηση των γεγονότων του «Ολοκαυτώματος των Ρομά». Με εργαλείο την ανάδειξη του Ολοκαυτώματος θα μπορέσουμε να μπολιάσουμε –να διεμβολίσουμε την πολιτισμική παραγωγή του σχολείου με την ιστορική πορεία των Ρομά. Με άλλα λόγια θα επικυρωθούν με αυτόν τον τρόπο οι ιστορικές πορείες αλλά και οι καθημερινές βιωμένες εμπειρίες των Ρομά του παρόντος. Έτσι το σχολείο θα μπορέσει να στραφεί στα σύγχρονα ζητήματα ρατσισμού και αποκλεισμού, που βιώνουν οι Ρομά. Ο Ζιρού (θεωρητικός της κριτικής εκπαίδευσης) τονίζει «είναι απαραίτητο να προχωρήσουμε από τα ζητήματα της κοινωνικής και πολιτισμικής αναπαραγωγής σε ζητήματα κοινωνικής και πολιτισμικής παραγωγής. Από το ζήτημα του πως αναπαράγεται η κοινωνία υπέρ των συμφερόντων του κεφαλαίου και των θεσμών στο ζήτημα στο πως οι αποκλεισμένες πλειοψηφίες έχουν και μπορούν να αναπτύξουν θεσμούς, αξίες και πρακτικές που εξυπηρετούν τα δικά τους αυτόνομα συμφέροντα».
Με περιεχόμενο γραμματισμού την ανάδειξη του «Ολοκαυτώματος» η κινηματική παιδαγωγική πρόταση μπορεί να επιφέρει σημαντικούς μετασχηματισμούς στην τοπική πολιτική του σχολείου. Ο Φρέιρε (Βραζιλιάνος παιδαγωγός) έχει κατά καιρούς περιγράψει τις δυνατότητες του γραμματισμού ως πολιτική πράξη. Έχει τονίσει ότι οι μαθητές/τριες είναι κοινωνικοϊστορικά δημιουργικά και μεταμορφωτικά όντα. Σε όλο του το έργο αναλύει τη θέση ότι ο γραμματισμός είναι η διαδικασία μέσα από την οποία οι μαθητές/τριες μπορούν να φτάσουν να στοχάζονται κριτικά για την πραγματικότητά τους, για να αλλάξουν τις συνθήκες καταπίεσής τους. Έτσι στόχος του γραμματισμού γίνεται η ενδυνάμωση και η κοινωνική μεταμόρφωση. Η πρόταση αυτή είναι κοντά στη διαδικασία εμπέδωσης της ιδιότητας του πολίτη, στην οποία η πολιτική και ο σεβασμός της ανθρώπινης αξιοπρέπειας κατέχουν κεντρική σημασία. «Η ενασχόληση με αυτόν τον τρόπο της μαθητείας της ιστορίας είναι ένας συστηματικός διανοητικός και ηθικός εξοπλισμός με στόχο την ενσωμάτωσή του σε ένα περιεκτικότερο και δημοκρατικό αφήγημα» (Περιγράφουν οι Κόκκινος κ.α). Παρά τη σημαντικότητα της Μέρας μνήμης του «Ολοκαυτώματος των Ρομά» οφείλουμε να παρατηρήσουμε ότι οι επετειακές διαστάσεις ενός γεγονότος για την εκπαίδευση, που πραγματοποιούνται μόνο ως ένδειξη τιμής -σημαντική και αυτή η διαδικασία, είναι πολλές φορές ελλιπείς μορφωτικές διαδικασίες και ελλοχεύουν κίνδυνοι διδακτικών εκτροπών, που απέχουν από το στόχο της συνειδητοποίησης. Ο Τσβεταν Τοντόροφ απέναντι στην αόριστη χρήση του χρέους και της απόδοσης τιμής ως χρέος θα πει: «Γι’ αυτό είμαι εχθρικός προς την ιδέα να υπάρχει ένα γενικό και αόριστο χρέος μνήμης και ότι αρκεί να θυμόμαστε το παρελθόν, ώστε όλα να πηγαίνουν καλύτερα στο παρόν. Όλα εξαρτώνται από τη συνειδητή χρήση της μνήμης». Γι αυτό στην πρότασή μας το Ολοκαύτωμα παραδίδεται στους μαθητές –πολίτες ως ένα επιπλέον διαχρονικό ιδεολογικό αντίβαρο πρώτα –πρώτα ενάντια στα εθνικιστικά, ναζιστικά και φασιστικά μορφώματα. Δεύτερη εξίσου σημαντική πολιτική και εκπαιδευτική πρόκληση έχει να κάνει με το γεγονός ότι η ιστορική ανάδειξη του «Ολοκαυτώματος των Ρομά» δημιουργεί από μόνη της ερωτήματα που έχουν να κάνουν με την σημερινή κοινωνική και οικονομική κατάσταση των Ρομά. Θέτει ζητήματα στο πλαίσιο της εκπαιδευτικής και πολιτικής συζήτησης τους αποκλεισμούς, το ρατσισμό την φτώχεια και την εξαθλίωση που βιώνουν οι Ρομά σε καταυλισμούς και αλλού. Μαζί με την αποκατάσταση επανόρθωση της αλήθειας, την απόδοση της ιστορικής Δικαιοσύνης και την επίγνωση του «Ολοκαυτώματος» τίθενται αυτονόητα τα ζητήματα της αλληλεγγύης και της διεκδίκησης μαζί με τους Ρομά για άρση όλων των αδικιών, που υφίστανται.
Εν κατακλείδι, μια εκπαιδευτική πρόταση γραμματισμού και με περιεχόμενο «το Ολοκαύτωμα των Ρομά» μπορεί να μετασχηματίζει το περιεχόμενο της πολιτικής του σχολείου όπως και το περιεχόμενο του πολιτιστικού του ρόλου, όταν υπερβαίνει τις κυρίαρχες γραφειοκρατικές δομές της εκπαίδευσης.
Βιβλιογραφικές αναφορές.
Bauman Z. (2004). Η Παγκοσμιοποίηση. Οι συνέπειες για τον άνθρωπο. Χρ. Βαλιάνος ( μετ). Αθήνα. Πολύτροπο.
Giroux H. (1983) Theory and Resistance in Education: Pedagogy for the Opposition South Hadley, MA: Bergin 8c Garvey.
Κόκκινος Γ., Κιμουρτζής Π., Καρασαρίνης Μ., (2020). Ιστορία και Δικαιοσύνη. Αθήνα. Ασίνη.
*Ο Άγγελος Χατζηνικολάου είναι δάσκαλος στο 5ο διαπολιτισμικό Δημοτικό σχολείο Μενεμένης, στο Δενδροπόταμο, Δρ ΠΤΔΕ/ΑΠΘ